Θρασυβουλος Παπαστρατης,* «Η Πολη ειναι μια μεγαλη πατριδα· πατριδα της καρδιας και της σκεψης μας»

Μια πόλη που διετέλεσε πρωτεύουσα αυτοκρατοριών είναι φυσικό να είναι πόλη περιπόθητη και σύμβολο. Η πόλη αυτή ήταν για χιλιετίες πεδίο εθνοθρησκευτικής αναφοράς και διεκδίκησης, αλλά και ενσάρκωση λαϊκών πόθων για τη Ρωμιοσύνη. Πόλη ξεχωριστή, μοναδική, βασιλίδα των πόλεων, παρέμεινε στα χείλη του λαού χωρίς άλλο όνομα –έτσι απλά, η Πόλη.

Τα βήματα στην Πόλη είναι πληγές, αλλά είναι και βάλσαμο μαζί. Καίτοι η ρωμαίικη κοινότητα είναι αποψιλωμένη πληθυσμιακά, το παρελθόν της, αλλά και το παρόν της βρίσκεται παντού, σε κάθε βήμα σου. Η Πόλη είναι σκέψη, σηματοδότης, ιδέα, μήνυμα. Κληρονομιά και παρακαταθήκη ταυτόχρονα. Βυζαντινή και τουρκεμένη. Κοσμοπολίτισσα, Ευρωπαία, αλλά πριν και πρώτα από όλα Ρωμιά.

«Το σεργιάνι στην Πόλη γαληνεύει ψυχές»

Πιστεύω ακράδαντα ότι η γνωριμία με την Πόλη σε ολοκληρώνει ως άνθρωπο. Πρέπει να είναι πολύ δυστυχισμένοι –και εν τη αγνοία τους ακόμη– όσοι δεν αξιώθηκαν να πατήσουν την πολίτικη γη. Το σεργιάνι στην Πόλη γαληνεύει ψυχές. Η Πόλη είναι μια μεγάλη πατρίδα. Πατρίδα της καρδιάς και της σκέψης μας.

Τη συγγραφέα του βιβλίου που παρουσιάζουμε σήμερα τη γνώρισα μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα. Αποσπασμένη εκπαιδευτικός στα ομογενειακά σχολεία της Πόλης, εκλήθη να επιτελέσει ύψιστο καθήκον. Γοητευμένη από τον πολιτισμικό πλούτο που απλωνόταν γύρω της, ήταν φυσικό επακόλουθο να οδηγηθεί στη γραφή.

Δεν ξέρω αν πρέπει να εντάξουμε το βιβλίο της Μαρίας στην ταξιδιωτική λογοτεχνία –αφού δεν ήταν ταξιδιώτης, αλλά κάτοικος της Πόλης– ή στα αφηγηματικά κείμενα. Όμως, το βιβλίο της είναι πρώτα από όλα λογοτεχνία. Και μάλιστα καλή λογοτεχνία.

Αφορμή, αλλά όχι αιτία για να γραφτεί αυτό το βιβλίο, ήταν η μετάκληση της Μαρίας στα ομογενειακά εκπαιδευτικά ιδρύματα της Κωνσταντινούπολης. Στην Πόλη λειτουργούσαν κάποτε έξι σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και 64 πρωτοβάθμιας και, επιπλέον, η πανεπιστημιακού επιπέδου Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Λειτουργούσαν δηλαδή σχολεία σε κάθε ρωμαίικη κοινότητα, από το Γενί Μαχαλέ του Άνω Βόσπορου ως τον Άγιο Στέφανο κι από το Μπέικοζ ως τα Καλαμίσια, καθώς και στα Πριγκηπόνησα, ενώ οι μαθητές έφταναν τους δέκα χιλιάδες. Στα χρόνια που ανατρέχει η δικιά μου μνήμη, τα λειτουργούντα σχολεία ήταν περί τα 30, ενώ σήμερα λειτουργούν μόνο 5. Ιστορικά γεγονότα που συντέλεσαν στην έξοδο και τη συρρίκνωση της ελληνικής μειονότητας, οδήγησαν στα διακρατικά μορφωτικά πρωτόκολλα και στην ανάγκη κάλυψης θέσεων εκπαιδευτικών με εκατέρωθεν μετακλητούς. Έτσι βρέθηκε και η Μαρία στην Πόλη.

Μίλησα προηγουμένως για αφορμή και όχι για αιτία, διότι πιστεύω με βεβαιότητα ότι η Πόλη ως θρύλος και ως ιδέα προϋπήρχε στο μυαλό και την ψυχή της Μαρίας και ήρθε ως νομοτέλεια η μετάκληση, ώστε να ζήσει εκεί και να μας χαρίσει το υπέροχο αυτό βιβλίο. 

«Ίσως το Ταρλάμπαση έριξε τον πρώτο σπόρο για το βιβλίο της»

Το βιβλίο αποτελείται από αυτοτελή αφηγηματικά κείμενα, το καθένα από τα οποία μπορεί να διαβαστεί ξεχωριστά. Υπάρχει εντούτοις μια αλληλουχία, που ξεκινά από την πρώτη προσέγγιση της συγγραφέως στην Πόλη, ευθύς μόλις μαθαίνει την τοποθέτησή της εκεί, και φτάνει ως το τέλος, την επιστροφή στην Κομοτηνή. Μάλιστα, με κάποια άγνοια κινδύνου, αποφασίζει, χωρίς να ρωτήσει, να νοικιάσει σπίτι στο Ταρλάμπαση. Μια γειτονιά γοητευτική και ιστορική, γνωστή άλλοτε ως Κιουτσιούκ Ατίνα, διότι εκεί έμεναν μέχρι τη δεκαετία του 1960, κατά πλειοψηφία, Ρωμιοί μικροαστικής τάξης. Μια γειτονιά όμως, που, μετά την έξοδο των Ρωμιών, και εξ αιτίας αυτής, απετέλεσε πώλο έλξης ποικίλων πληθυσμιακών ομάδων, από φτωχούς Ανατολίτες, εκδιωγμένους Κούρδους, Ρομά και άλλους. Μια γειτονιά που προκαλούσε πλέον δέος σε πολλούς, λόγω του υψηλού δείκτη εγκληματικότητας που είχε αναπτυχθεί εκεί. Προσωπικά, με συμβούλεψαν πολλοί να την αποφεύγω, χωρίς ποτέ να ακούσω τις συμβουλές. Παρόμοιες συμβουλές έλαβε και η Μαρία, που επίσης δεν τις άκουσε και εγκαταστάθηκε εκεί, χωρίς να το μετανιώσει. Ίσως το Ταρλάμπαση έριξε τον πρώτο σπόρο για το βιβλίο της.

Μια ακόμη σπουδαία γειτονιά, προάστιο της ευρωπαϊκής όχθης του Βοσπόρου, απετέλεσε τον δεύτερο σπόρο για το βιβλίο. Πρόκειται για το Μέγα Ρεύμα, αριστοκρατικό προάστιο, κι αυτό κατ’ εξοχήν κατοικημένο από Ρωμιούς, το οποίο μέχρι σήμερα διατηρεί την αίγλη του –με λιγοστούς βέβαια Ρωμιούς. Το προάστειο αυτό ήταν η έδρα της Αστικής Σχολής Μεγάλου Ρεύματος, του πρώτου σχολείου στο οποίο κλήθηκε να υπηρετήσει η Μαρία. Ευτυχής συγκυρία ή σύμπτωση, το Μέγα Ρεύμα έμελε να συνδεθεί εσαεί με τη ζωή της Μαρίας, αφού από εκεί κατάγεται ο Συμεών, που έμενε μάλιστα δίπλα στο σχολείο. Έτσι, το Μέγα Ρεύμα έγινε το εξ αγχιστείας  χωριό της Μαρίας. Αλλά αυτό βέβαια είναι μια άλλη ιστορία.

Η θητεία της Μαρίας στην Πόλη δεν ήταν διεκπεραιωτική. Γι’ αυτό άλλωστε ασχολήθηκε και με το Θέατρο. Ένα κεφάλαιο του βιβλίου αναφέρεται σε αυτό το κομμάτι. Να σημειώσω εδώ ότι οι Ρωμιοί της Πόλης είχαν και έχουν παράδοση στο ερασιτεχνικό θέατρο, ίσως επειδή το θέατρο απετέλεσε ένα μέσο δημιουργίας, μέσα από το οποίο μπορούσε να εκφραστεί πιο ελεύθερα μια μειονοτική κοινότητα.

Ο επόμενος κύκλος ήταν το Ζάππειο Παρθεναγωγείο, όπου τοποθετήθηκε η Μαρία όταν έκλεισε το σχολείο στο Μέγα Ρεύμα. Το Ζάππειο είναι ένα σχολείο μεγαλοπρεπές, που όμοιό του δύσκολα συναντάς στον ελλαδικό χώρο και βρίσκεται μέσα στην καρδιά του Πέρα, της ευρωπαϊκής συνοικίας της Πόλης, όπου μεγαλούργησαν οι Ρωμιοί, δίπλα ακριβώς στην εξίσου μεγαλοπρεπή Αγία Τριάδα Σταυροδρομίου.

«Το βιβλίο έχει πολλαπλές αναγνώσεις, ανάλογα με τον αναγνώστη»

Τα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου αποτελούν βήματα της Μαρίας σε γειτονιές της Πόλης, που την εντυπωσίασαν και τις κράτησε μέσα της. Γειτονιές κοσμοπολίτικες, αλλά και οθωμανικές, όπως το Εγιούπ. Γειτονιές με αλλεπάλληλα τα στρώματα της ιστορίας, όπως ο Τσαρσαμπάς, όπου το βυζαντινό υπόβαθρο κατακλύστηκε από θρησκευτικό συντηρητισμό. Γειτονιές των παζαριών της Πόλης, που είναι μοναδικά σε χρώμα και γοητεία, όπως το Περσεμπέ Παζάρι, αλλά και στιγμές εξερεύνησης στην καθημερινότητα της Πόλης και των κατοίκων της, όπως η επίσκεψη στο χαμάμ, όχι το τουριστικό, αλλά το λαϊκό, συνοικιακό στο συγκρότημα του τεμένους της Μιχριμάχ, στο Εντιρνέκαπου, ή τη βόλτα στον Βόσπορο την εποχή των τουλιπών, το Λαλέ ζαμάνι. Με εντυπωσίασε και με συγκίνησε η Μαρία, διότι εντρύφησε ακόμη και στα εφήμερα, στη συλλογή αντικειμένων της καθημερινότητας του παρελθόντος, με τα οποία ανασυντίθεται η ιστορία ενός τόπου.

Η Μαρία συμμετείχε σε δημοπρασίες σε ένα γνωστό στέκι συλλεκτών του Πέρα, το Ντενιζλέρ Κιτάμπεβι, ψάχνοντας τις ψηφίδες μιας μεγάλης ιστορίας. Το Βυζάντιο δεν θα μπορούσε φυσικά να απουσιάζει. Οι εγγεγραμμένοι σταυροειδείς ναοί με τρούλο: η Μονή Μυρελαίου, η Μονή της Παναγίας Κυριώτισσας και η Μονή του Λιβός. Αλλά και η βυζαντινή βασιλική κινστέρνα, που συνέδεσε την Πόλη με την πρώτη της οικογενειακή εκδρομή στην Επτάλοφο πριν πολλά χρόνια, καθώς ήταν η σημαντικότερη ανάμνηση που είχε μείνει στη σκέψη της από το πρώτο εκείνο ταξίδι. Η Μαρία επισκέφτηκε και μια σύγχρονη καθαρά συντηρητική μουσουλμανική συνοικία στην ασιατική Πόλη: το Σουλτανμπεϊλί, προκειμένου να απολαύσει μια συναυλία λαϊκής τουρκικής μουσικής. Η επίσκεψη αυτή ήταν μια περιπέτεια, καθώς μαζί με τη φίλη της κινδύνεψαν να διανυκτερεύσουν στην ερημιά. Διαβάζοντας το κείμενο αυτό ομολογώ ότι χαμογέλασα, γιατί θυμήθηκα τον εαυτό μου πριν 30 χρόνια να χάνεται σε κάποια αντίστοιχη γειτονιά, στο Μπαϊράμπασα, οπότε και κατάλαβα ότι όταν θέλεις να περιδιαβαίνεις τις απόμακρες και άγνωστες γειτονιές της Πόλης, πρέπει να ξέρεις και λίγα τουρκικά.

Θέλω να πιστεύω ότι η πλειονότητα του ακροατηρίου έχει επισκεφτεί κάποια στιγμή την Πόλη, για τον δικό της λόγο. Με σκοπό περιηγητικό, εμπορικό, επαγγελματικό ή εκπαιδευτικό, λίγο πολύ ο κάθε Θρακιώτης έχει πάει στην Πόλη, πιθανότατα περισσότερες από μια φορές. Διαβάζοντας το βιβλίο της Μαρίας θα συναντήσει στιγμές οικείες, όσο και άγνωστες. Το βιβλίο έχει πολλαπλές αναγνώσεις, ανάλογα με τον αναγνώστη. Αν εγώ ξαναπερπάτησα γειτονιές που γνωρίζω καλά και έζησα μέσα από τη γραφή της Μαρίας στιγμές όμορφες και συγκινητικές, για πολλούς άλλους το βιβλίο θα αποτελέσει μια πρόκληση και μια πρόσκληση, για να γνωρίσουν την Πόλη, από τα έσω, αποφεύγοντας την επιδερμική, τουριστική οπτική. Απολαμβάνοντας την ανάγνωση, οι περισσότεροι θα παρακινηθούν να ακολουθήσουν τα βήματα της Μαρίας στη μαγική Πόλη.

Κλείνοντας, θα σημειώσω κάτι πολύ ξεχωριστό για μένα, που πήρα από το βιβλίο της Μαρίας. Ανάμεσα στα πολλά πολύτιμα, γοητευτικά και σημαντικά που διάβασα στο βιβλίο της, υπάρχει κι ένα σπουδαίο κείμενο για τον Παππού, τον Οικουμενικό Πατριάρχη και Αρχιεπίσκοπο Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίο. Χάρη στο κείμενο αυτό, έλυσα και μια δικιά μου απορία. Γράφει η Μαρία: «Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος είναι ο Παππούς όλων όσων ζουν στην Πόλη κι όλων όσων θέλουν να είναι εγγόνια του, ανεξαρτήτου εθνικότητας και θρησκείας. Το έχει καταφέρει αυτό μέσα από το παράδειγμα της ζωής του». Με τις τρεις αυτές γραμμές της Μαρίας κατάλαβα γιατί εγώ, ο γαλουχημένος σε μια άλλη πίστη, αλλά όχι μόνον εγώ, αλλά και ολόκληρη η ελληνική εβραϊκή κοινότητα, αλλά και ο παγκόσμιος εβραϊσμός, τρέφουμε τόσο μεγάλη εκτίμηση, σεβασμό και αγάπη στον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, που είναι και δικός μας Παππούς.

Καθώς η Μαρία τελειώνει το βιβλίο της με ευσεβείς πόθους, αισιόδοξων ανθρώπων που αγαπούν να κάνουν τα όνειρά τους πραγματικότητα και καθώς πέτυχε να επιστρέψει στην Πόλη και να την κάνει μαζί με το Συμεών σπίτι της, θα της ευχηθώ να διαβάσουμε σύντομα κι άλλα γραπτά της, ανάμεσα στα οποία περιμένω τη σημαντική της κατάθεση από τη θητεία της στα μουσουλμανικά μειονοτικά σχολεία της Κομοτηνής.

*Ο Θρασύβουλος Παπαστρατής είναι δικηγόρος, με ΜΑ Δημόσιας Ιστορίας. Το κείμενο είναι η ομιλία του στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου της Μαρίας Δήμου, «Η Πόλη όπως την κράτησα μέσα μου» (εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2022), την Τετάρτη 19 Απριλίου 2023, που διοργανώθηκε από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κομοτηνής, στο πλαίσιο των δράσεών της με την ΚΟΙΝΣΕΠ «Κομοτηνή Εν Δράσει», το Δημοκρίτειο Βιβλιοχαρτοπωλείο, τις εκδόσεις Επίκεντρο και τον Σύλλογο Εκπαιδευτικών ΠΕ Ν. Ροδόπης «Οι Τρεις Ιεράρχες», στη Δημοτική Βιβλιοθήκη (Τσανάκλειο Μέγαρο). Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν για διευκόλυνση της ανάγνωσης.

Μπορείτε να βρείτε το ρεπορτάζ της παρουσίασης εδώ.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.