Αρετη Ρασσα: «Ο συγγραφεας επανατοποθετει τους ηρωες του στη μοναχικη τους ζωη και δημιουργει εναν συμβολικο διαλογο»

Ευχαριστώ από καρδιάς τον Ιωακείμ για την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη γι’ αυτήν τη συνεργασία, μέσα από την οποία ο χρόνος μεστώνει μία σχέση φιλική πια. Με αφορμή, λοιπόν, αυτήν την παράμετρο, του χρόνου δηλαδή, που γεννά και αναδημιουργεί και μεταπλάθει, θα ξεκινήσω να ξεδιπλώνω την ιστορία μιας ζωής, που τι ευτυχής… σύμπτωση; Όχι φυσικά – έχει χαρίσει πολύ εύστοχα και τον τίτλο στο βιβλίο για την παρθενική εμφάνιση του οποίου βρισκόμαστε σήμερα όλοι εδώ. Προσωπικά δέχτηκα με χαρά την πρόταση του Ιωακείμ να αφήσω το δικό μου σχόλιο πάνω σε αυτήν τη δουλειά, έχοντας ασχοληθεί ως φιλόλογος με την επιμέλεια του κειμένου, αλλά και ως θεατρολόγος. Και αυτή ιδιότητα έχει τη σημασία της, όπως θα αντιληφθείτε στη συνέχεια.

Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή, ας αξιοποιήσουμε τη χρονικότητα, η οποία θα μας απασχολήσει σήμερα με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Το 2019 παρουσιάζεται στη Λέσχη Κομοτηναίων η θεατρική παράσταση του Ιωακείμ «Μία ζωή». Ο υπότιτλος του έργου είναι «η μαρτυρία δύο παιδιών». Βρισκόμαστε χρονικά στην Ελλάδα του σήμερα. Άρα ευθύς εξαρχής, από τον τίτλο και τον υπότιτλο του έργου, αντιλαμβανόμαστε ότι δύο νέα παιδιά, ένα αγόρι κι ένα κορίτσι, μας μεταφέρουν τη μαρτυρία τους για κάποια γεγονότα που έχουν συμβεί μια δεδομένη στιγμή… μπροστά στα μάτια τους; Ή στα ίδια; Βρίσκονται, λοιπόν, ξαφνικά εγκλωβισμένα σε έναν χώρο, άγνωστα μεταξύ τους και προσπαθούν να καταλάβουν πού βρίσκονται, γιατί βρίσκονται εκεί και τελικά ποιοι είναι και πώς συνδέονται μεταξύ τους. Ποια, δηλαδή, η σχέση των ηρώων και ποιος ο χωροχρόνος του έργου; Είναι ρεαλιστικός ή συμβολικός;

Αυτό είναι εν ολίγοις το περίγραμμα του θεατρικού έργου. Σήμερα, όμως, βρισκόμαστε εδώ για να μιλήσουμε για ένα βιβλίο. Ο σκοπός μας είναι να φέρουμε τον συγγραφέα κοντά σας και ν’ αποτελέσει αφορμή για κοινωνικό διάλογο, ευκαιρία για συζήτηση πάνω σε φλέγοντα –διαχρονικά αλλά και επίκαιρα– ζητήματα που απασχολούν όλους μας. Σημαντικό, επίσης, είναι να δημιουργήσουμε στον συγγραφέα μια «εξομολογητική» και ανοιχτή διάθεση. Ποιο είναι, όμως, αυτό το βιβλίο, ποια η ιδιαιτερότητά του και γιατί μας απασχολεί η έννοια του χρόνου, όπως ανέφερα στην αρχή; Το βιβλίο έχει τον υπότιτλο «Το ημερολόγιο». Θα περίμενε κανείς πως πρόκειται για ένα κείμενο που προηγήθηκε της θεατρικής παράστασης, η οποία αποτέλεσε τη διασκευή του.

Στην περίπτωση του Ιωακείμ, το Θέατρο είναι η πηγή η οποία τροφοδοτεί και εμπνέει τις άλλες μορφές τέχνης

Σε ένα σύντομο θεωρητικό πλαίσιο, η πρακτική είναι η μεταφορά ενός πεζού ή ποιητικού, ή ακόμα και δοκιμιακού κειμένου σε δραματικό, δηλαδή θεατρικό, με ό,τι αυτό σημαίνει για την αναδημιουργία του. Μυθιστορήματα, διηγήματα, νουβέλες μεταπλάθονται. Ο αφηγηματικός λόγος μετατρέπεται σε διαλογικό, ζωντανεύει, ενσαρκώνεται από τους ηθοποιούς, σκηνοθετείται και σκηνογραφείται, φωτίζεται και «μιλά» και «κινείται» επί σκηνής και από σκηνής. Γράφεται, δηλαδή, ένα νέο κείμενο, το κείμενο του διασκευαστή-συγγραφέα και από κει και πέρα το κείμενο του σκηνοθέτη. Η διασκευή, ωστόσο, ως πρακτική δημιουργίας ενός έργου στενά συνδεδεμένου με ένα άλλο, ούτε πρωτοφανές φαινόμενο είναι, ούτε αφορά αποκλειστικά και μόνο το Θέατρο. Αντιθέτως, η διαδικασία αυτή της προσαρμογής αποτελεί μία «σταθερά» στην ιστορία της τέχνης, καθώς πολλά είναι τα καλλιτεχνικά εκείνα είδη που οικειοποιήθηκαν ιδέες, θέματα, μορφές ή και ολόκληρα κείμενα από τη λογοτεχνία. Η ζωγραφική, η μουσική, ο χορός και αργότερα ο κινηματογράφος, επιδόθηκαν συστηματικά στον δημιουργικό αυτό δανεισμό. Παράλληλα, περισσότερο σπάνια –και αυτή είναι η περίπτωση του Ιωακείμ με το έργο του– είναι η αντίστροφη περίπτωση που θέλει, όχι τη Λογοτεχνία, αλλά το Θέατρο να είναι η πηγή, η οποία τροφοδοτεί και εμπνέει τις άλλες μορφές τέχνης.

Παρακολουθούμε στο βιβλίο ένα νέο παιδί, που στρέφεται στη μοναξιά της καρδιάς του, προσπαθεί να αναπτύξει την ιδέα της αυτοπραγμάτωσης, κοιτώντας προς τον μέσα κόσμο του και εξωτερικεύει τελικά το εσωτερικό του βάθος. Και είναι η αυθιστόρηση η μαγική οδός προς το συλλογικό, η διαδρομή από το ιδιωτικό στο δημόσιο που φέρει με γενναιότητα ο συγγραφέας μας μπροστά στα μάτια μας και γι’ αυτό ίσως νιώθουμε κι ένα σοκ. Γιατί μας φέρνει αντιμέτωπους με τη σκληρή και μοναχική πλευρά του νέου ανθρώπου που συνάντησε τη ζοφερή πραγματικότητα

Όπως είναι γνωστό, βασικό συστατικό μιας θεατρικής παράστασης με τουλάχιστον δύο πρόσωπα είναι ο διάλογος. Ο συγγραφέας, αφού ανέβασε τους δύο ήρωες στη σκηνή, τους επανατοποθετεί στη μοναχική τους ζωή και δημιουργεί έναν συμβολικό διάλογο μέσα από τις ημερολογιακές καταγραφές τους. Βγάζει τα μυστικά τους από το συρτάρι με μια θεμελιώδη αγωνία: πώς συνδιαλέγεται κανείς με τα φαντάσματα, τους καημούς και τις αγωνίες του; Τι αποσιωπά δημοσίως και τι εκμυστηρεύεται ιδιωτικά;  Παρακολουθώντας τη δομή του βιβλίου, τον Ιούνιο του 2015 τα δύο παιδιά, μέσα σε μία διάρκεια 4 ημερών, μονολογούν συνομιλώντας  με το ίδιο το ημερολόγιο εναλλάξ μέχρι τη συνάντησή τους τη χρονική και τελικά τη θεατρική. Στη συνέχεια και μετά τη συνάντησή τους, οι καταγραφές πυκνώνουν και οι δύο νέοι αποτυπώνουν τα γεγονότα που ζουν μέσα στην ίδια μέρα. Το κορίτσι, η Αφροδίτη, έχει μέσα στις συνήθειές της τη γραφή. Αντίθετα, το Αγόρι έρχεται για πρώτη φορά σε διάλογο –γραπτό– με τον εαυτό του. Παρακολουθούμε έτσι ένα νέο παιδί, που στρέφεται στη μοναξιά της καρδιάς του, προσπαθεί να αναπτύξει την ιδέα της αυτοπραγμάτωσης, κοιτώντας προς τον μέσα κόσμο του και εξωτερικεύει τελικά το εσωτερικό του βάθος. Και είναι η αυθιστόρηση η μαγική οδός προς το συλλογικό, η διαδρομή από το ιδιωτικό στο δημόσιο που φέρει με γενναιότητα ο συγγραφέας μας μπροστά στα μάτια μας και γι’ αυτό ίσως νιώθουμε κι ένα σοκ. Γιατί μας φέρνει αντιμέτωπους με τη σκληρή και μοναχική πλευρά του νέου ανθρώπου που συνάντησε τη ζοφερή πραγματικότητα, αυτή που δεν θα θέλαμε ούτε εμείς να έχουμε ζήσει, ούτε και τα παιδιά να συναντούν.

Να διαβάσω πρώτα το ημερολόγιο των παιδιών και κατόπιν να τα «συναντήσω» ενσαρκωμένα ή το αντίστροφο;

Ως αναγνώστης και θεατής, λοιπόν, και προσπαθώντας να μην μπω σε νερά λογοτεχνικής και θεατρικής κριτικής, θέτω το ερώτημα: Η παράσταση ανέβηκε και το βιβλίο γράφτηκε μετά. Να διαβάσω πρώτα το ημερολόγιο των παιδιών και κατόπιν να τα «συναντήσω» ενσαρκωμένα ή να τα συναντήσω πρώτα και μετά τα διαβάσω; Φυσικά η απάντηση δεν μπορεί να είναι μία, γιατί η τέχνη του λόγου, είτε δραματοποιημένη είτε αφηγηματική, επιδρά με διαφορετικό τρόπο και διαφορετικό χρόνο στον καθένα μας. Μπορώ μόνο, λοιπόν, να σας μεταφέρω τη δική μου εμπειρία, που πρώτα είδα την παράσταση και μετά διάβασα το ημερολόγιο: έχοντας παρακολουθήσει τις ζωντανές μορφές των δύο παιδιών, τις αντιδράσεις τους, τις εκφράσεις τους επί σκηνής και καθώς ο δραματικός λόγος χαρακτηρίζεται συχνά και από αινιγματικότητα και παράλληλα οι σιωπές των ηρώων αφήνουν ελεύθερη την ερμηνεία στον θεατή, έρχεται το ημερολόγιο και αποκωδικοποιεί-νοηματοδοτεί τη θεατρική σημειολογία. Με λίγα λόγια γίνεται πιο κατανοητή ακόμα και η σωματική έκφραση που φέρει ο ψυχισμός του κάθε ήρωα, ένα «τώρα σε καταλαβαίνω, παιδί μου»… Με την αντίστροφη πορεία, αν διαβάσει κανείς πρώτα το ημερολόγιο, η ενσαρκωμένη, παραστασιακή μορφή των ηρώων προκαλεί τη συν-ύπαρξη, την συν-κίνηση και τελικά το «είμαι εδώ και σας ακούω παιδιά»!

Σας ευχαριστώ!

«Χρειαζόμαστε τα βιβλία εκείνα που επιδρούν πάνω μας σαν ένα δυστύχημα που μας προκαλεί οξύ πόνο, σαν το θάνατο κάποιου που τον αγαπούσαμε περισσότερο από τον ίδιο τον εαυτό μας, σαν να μας άφηναν έκθετους στο δάσος, μακριά από όλους τους ανθρώπους, σαν μια αυτοκτονία, ένα βιβλίο οφείλει να είναι ένα τσεκούρι για την παγωμένη θάλασσα εντός μας».

Franz Kafka

*Η Αρετή Ρασσά είναι φιλόλογος και θεατρολόγος. Το κείμενο είναι η ομιλία της στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του Ιωακείμ Ιωακειμίδη, «Μία Ζωή – Το ημερολόγιο δύο παιδιών» (εκδ. Παρατηρητής της Θράκης, Κομοτηνή 2022), που διοργανώθηκε το Σάββατο 21 Ιανουαρίου 2023 στη Λέσχη Κομοτηναίων, από τις εκδόσεις Παρατηρητής της Θράκης και τη Λέσχη. Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν για διευκόλυνση της ανάγνωσης. 

Μπορείτε να βρείτε το ρεπορτάζ της παρουσίασης εδώ.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.