Το πολυπλευρο βιζυηνικο συμπαν…
Από τις εκδόσεις του Κέντρου Βυζαντινών Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Γρανάδας και τον «Παρατηρητή της Θράκης»
Mε ομιλητές τους κ.: Μόσχο Μορφακίδη-Φυλακτό, Μανόλη Γ. Βαρβούνη, Νίκο Μαυρέλο και Λάμπρο Βαρελά
Η παρουσία του Γ. Βιζυηνού τόσο στη νεοελληνική λογοτεχνία όσο και στη Θράκη μας είναι αξιομνημόνευτη και αυτό είναι κοινός τόπος για όλους μας. Αν και ο ίδιος αποτελεί μια λογοτεχνική μορφή πολυδιαβασμένη και πολυμελετημένη, προστίθενται συνεχώς μελέτες για το έργο του είτε αυτό είναι λογοτεχνικό είτε φιλοσοφικό. Όμως, μέχρι πρότινος δεν υπήρχε καμία διεπιστημονική μελέτη λογοτεχνικής, λαογραφικής, γεωγραφικής και αρχαιολογικής σημασίας και αξίας –ταυτοχρόνως– που να έκανε λόγο για τη συγγραφική του περίπτωση, όπως εύλογα παρατηρεί και ο κ. Νίκος Μαυρέλος. Αυτό ακριβώς το πολύπλευρο κενό ήρθε να καλύψει η μελέτη του Θανάση Β. Κούγκουλου με τίτλο «Η αναπαράσταση του γενέθλιου τόπου στα διηγήματα του Γ. Μ. Βιζυηνού» (2020) που κυκλοφόρησε από το Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Γρανάδας με τη σύμπραξη των εκδόσεων του «Παρατηρητή της Θράκης», από τις οποίες και διατίθεται, εγκαινιάζοντας μια νέα σειρά εκδόσεων του Κέντρου, η οποία θα αφορά μονογραφίες για τη μελέτη της ελληνικής λογοτεχνίας.
Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στις 10 Μαρτίου και σε αυτήν συμμετείχε καταρχάς ο κ. Μόσχος Μορφακίδης-Φυλακτός, Καθηγητής Ελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Ελληνικής και Σλαβικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Γρανάδας και Πρόεδρος του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών της Γρανάδας, ο οποίος, πέρα από τον ρόλο του συντονιστή που είχε, ανέφερε σημαντικά στοιχεία τόσο για τις σπουδές του συγγραφέα όσο και για τις παρελθοντικές και μελλοντικές εκδοτικές ενέργειες του Κέντρου. Εν συνεχεία, τον λόγο έλαβε ο κ. Μανόλης Γ. Βαρβούνης, Καθηγητής Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του ΔΠΘ και Διευθυντής του Εργαστηρίου Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του ίδιου Τμήματος, ο οποίος στάθηκε φυσικά, και λόγω δικής του ειδικότητας, στη λαογραφική πλευρά του βιβλίου. Έπειτα, ο κ. Νίκος Μαυρέλος, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του ΔΠΘ και Διευθυντής του Εργαστηρίου Έρευνας για τη Νεοελληνική και Συγκριτική Φιλολογία του ίδιου Τμήματος, έκανε αναφορές στη δομή-μορφή του βιβλίου και στην έννοια του τόπου, ως άξονα γύρω από τον οποίο στοιχειοθετείται η εκάστοτε αφήγηση. Τέλος, ο κ. Λάμπρος Βαρελάς, Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ, μίλησε για τα ερεθίσματα της αναγνωστικής του επαφής με το βιβλίο.
Όμως, καλύτερα να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή…
Μόσχος Μορφακίδης-Φυλακτός, «Το βιβλίο που παρουσιάζουμε ανοίγει μια νέα σειρά εκδόσεων με κατεύθυνση στις σχετικές με τη μελέτη της ελληνικής λογοτεχνίας μονογραφίες»
Την έναρξη της εκδήλωσης κήρυξε ο κ Μορφακίδης-Φυλακτός, ο οποίος καλωσορίζοντας τους συμμετέχοντες και τους θεατές της παρουσίασης ανέφερε, μεταξύ άλλων, τα εξής: «Ο κ. Κούγκουλος έχει ιστορική και λογοτεχνική θεώρηση του έργου του Βιζυηνού. Οι μεταπτυχιακές σπουδές, η διδακτορική του διατριβή, αλλά και η διδασκαλία λογοτεχνίας σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο του έδωσε την ευκαιρία να μας δώσει πίσω σημαντικές και ενδιαφέρουσες μελέτες. Επίσης, έχει μεγάλη αγάπη για τη γενέτειρά του γη, τη Θράκη, και έχει ασχοληθεί και ως ιστορικός και ως φιλόλογος μ’ αυτήν∙ είναι, ακόμα, και καλός γνώστης του χαρακτήρα των Θρακιωτών. Για πολλά χρόνια μελετάει με πάθος τον Βιζυηνό, κάνει μελέτες, διαλέξεις, μαθήματα, διοργανώσεις επιστημονικών συναντήσεων. Το παρόν βιβλίο είναι ιδιαίτερης σημασίας έκδοση τόσο για το Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών, όσο και για μένα προσωπικά. Η παρουσίαση ενός Θρακιώτη συγγραφέα, όπως ο Βιζυηνός, λόγω τής κατά το ήμισυ καταγωγής μου από τη Θράκη, συνέβαλε επίσης, ώστε το Κέντρο μας να ασχοληθεί από την ίδρυσή του σχεδόν με τον Βιζυηνό και τη διάδοση του έργου του στον ισπανόφωνο κόσμο. Οι μεταφράσεις διηγημάτων του ξεκίνησαν το 2002 και από τότε έχει ανοίξει όλη τη σειρά μεταφράσεων κλασικών Ελλήνων συγγραφέων. Επιπροσθέτως πρόσφατα, το 2020, έχουμε εκδώσει σε ισπανική μετάφραση κι άλλα του έργα. Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα ανοίγει μια νέα σειρά εκδόσεων με κατεύθυνση στις μονογραφίες τις σχετικές με τη μελέτη της ελληνικής λογοτεχνίας, και είμαι σίγουρος πως θα έχει απόλυτη επιτυχία».
Μανόλης Γ. Βαρβούνης, «Κατά την άποψή μου το βιβλίο δείχνει πώς και υπό ποιες προϋποθέσεις η λαογραφία εντάσσεται στις νεοελληνικές σπουδές»
Τα λεγόμενα του κ. Μόσχου Μορφακίδη-Φυλακτού ακολούθησαν οι σημαντικές παρατηρήσεις του κ. Μανόλη Γ. Βαρβούνη, ο οποίος τόνισε την ιδιαίτερη και πρωτότυπη λαογραφική πλευρά του βιβλίου, αναφέροντας πως πρόκειται για ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί από τους Θρακιώτες και όχι μόνο, ως «ένδειξη της πολιτισμικής ταυτότητας της Ανατολικής Θράκης και τη συνύπαρξη των λαών εκεί». Ενδεικτικά, επισήμανε τα ακόλουθα: «Το βιβλίο αυτό προωθεί την έρευνα διότι οι λαογραφικές μελέτες οι οποίες έχουν γίνει για το έργο του Βιζυηνού είτε επικεντρώνονται στις πληροφορίες που έχει ο Βιζυηνός, τις κατατάσσουν και τις σχολιάζουν, είτε σε ορισμένους τομείς, όπως είναι τα δρώμενα. Το πρώτο που θέλω να πω είναι ότι τα λαογραφικά φαινόμενα εντάσσονται σε δυο άξονες: στον άξονα του χώρου και του χρόνου, χωρίς τους οποίους δεν νοείται μια σύγχρονη λαογραφική μελέτη.
Αυτό ακριβώς είναι κάτι που χαρακτηρίζει τις λαογραφικές πληροφορίες του Βιζυηνού, όπως τις μελετά ο κ. Κούγκουλος. Μάλιστα, στην εισαγωγή αναπτύσσει τη λογοτεχνική θεωρία του χώρου που σχετίζεται με κάποιον τρόπο με την ένταξη των λαογραφικών φαινομένων στον χώρο και στον χρόνο.
Το δεύτερο σημείο είναι η νοσταλγία του γενέθλιου τόπου ως κινητήρια δύναμη τόσο της λογοτεχνίας του τόπου καταγωγής όσο και της λαογραφικής ενασχόλησης. Είναι πράγματι αυτή η νοσταλγία του Βιζυηνού που τον κάνει να στραφεί προς τον γενέθλιό του τόπο και αυτή αναδεικνύεται πάρα πολύ ωραία στο βιβλίο του κ. Κούγκουλου. Πρόκειται για ένα έργο άψογα δομημένο και κατανεμημένο, με βιβλιογραφική, αρχειακή αλλά και επιτόπια έρευνα για τις ταυτίσεις των μνημείων. Κατά την άποψή μου το βιβλίο αυτό δείχνει πώς και υπό ποιες προϋποθέσεις η λαογραφία εντάσσεται στις νεοελληνικές σπουδές, διότι είναι μια επιστήμη που αποτελεί κρίκο ουσιαστικά μεταξύ των φιλολογικών, των ιστορικών και των κοινωνικών σπουδών».
Νίκος Μαυρέλος, «Η “τοποκεντρική” παρουσίαση των διηγημάτων του Βιζυηνού στην παρούσα μελέτη αποτελεί μια πρωτότυπη προσέγγιση»
Στη συνέχεια ο κ. Νίκος Μαυρέλος μίλησε για τα μέρη του βιβλίου και τις έννοιες του χώρου και του χρόνου, σημειώνοντας, μεταξύ άλλων, τα παρακάτω: «Πρόκειται για μια μελέτη που απαρτίζεται, στο πρώτο της μέρος από το βασικό κείμενο (17-105), μια εκτεταμένη βιβλιογραφία (107-129), την περίληψη σε ελληνικά, αγγλικά και τουρκικά (βοηθώντας έτσι τους μελετητές της γείτονος), και στο δεύτερο μέρος της από ένα παράρτημα με α) πλούσιο τεκμηριωτικό υλικό με χάρτες, σχέδια αρχαιολογικών χώρων και φωτογραφίες (παλαιές και σύγχρονες) της περιοχής της Βιζύης, β) Κείμενα των Κ. Παλαμά και Ζωής Μελανδινού των ετών 1920 και 1918 αντίστοιχα και γ) φωτογραφίες από το 3ο Διεθνές Συμπόσιο “Ιστορία και Πολιτισμός της Βιζύης”. Τέλος, ακολουθεί ένα χρησιμότατο για τον αναγνώστη ευρετήριο προσώπων και τόπων.
«Η διεπιστημονικότητα του εγχειρήματος επικεντρώνεται στο πλησίασμα της φιλολογίας με την ιστορία και τη λαογραφία, αλλά έχει και άλλες δύο συμβάλλουσες επιστήμες, τη γεωγραφία και την αρχαιολογία, για συγκεκριμένα επί μέρους θέματα (τοποθεσίες και κτίρια), καθιστώντας τη μελέτη πολύ ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη. Όλα αυτά είναι εμφανή τόσο από τη βιβλιογραφία (με πολλές καταχωρήσεις από τουρκικές πηγές και μελέτες) όσο και από το επίσης πλούσιο υλικό που εικονοποιεί όσα ο Βιζυηνός περιγράφει μέσω της γλώσσας. Εξάλλου, η ανίχνευση του ρόλου του τόπου στο έργο επιβάλλει την αρωγή από τις επιστήμες που κατ’ εξοχήν τον μελετούν»
Η διεπιστημονικότητα του εγχειρήματος επικεντρώνεται στο πλησίασμα της φιλολογίας με την ιστορία και τη λαογραφία, αλλά έχει και άλλες δύο συμβάλλουσες επιστήμες, τη γεωγραφία και την αρχαιολογία, για συγκεκριμένα επί μέρους θέματα (τοποθεσίες και κτίρια), καθιστώντας τη μελέτη πολύ ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη. Όλα αυτά είναι εμφανή τόσο από τη βιβλιογραφία (με πολλές καταχωρήσεις από τουρκικές πηγές και μελέτες) όσο και από το επίσης πλούσιο υλικό που εικονοποιεί όσα ο Βιζυηνός περιγράφει μέσω της γλώσσας. Εξάλλου, η ανίχνευση του ρόλου του τόπου στο έργο επιβάλλει την αρωγή από τις επιστήμες που κατ’ εξοχήν τον μελετούν.
Ο τόπος, και ειδικά ο γενέθλιος τόπος, γίνεται κομβικό σημείο στην εικόνα που έχει ο κάθε άνθρωπος για το παρελθόν του και αυτός εγχαράσσεται στη μνήμη με τρόπο ανεξίτηλο, αλλά πολύ συχνά εκλαμβάνει διαστάσεις συμβόλου ή παραμορφώνεται όταν ανακαλείται σε στιγμές που ο ενθυμούμενος βρίσκεται σε μακρινή χρονικά απόσταση. Η αναπαράσταση της μνήμης από τα παιδικά χρόνια αποτελεί προάγγελο της αναζήτησης ενός χαμένου χρόνου, ο οποίος στην εποχή της ώριμης νεοτερικότητας του 20ού αιώνα θα γίνει κομβικής σημασίας και εδώ έγκειται η πρωτοτυπία και η πρωτοπορία του έργου του Θρακιώτη συγγραφέα. Συμπερασματικά, θα λέγαμε πως αυτή η “τοποκεντρική” παρουσίαση των διηγημάτων του Βιζυηνού αποτελεί μια πρωτότυπη προσέγγιση, κυρίως λόγω του τρόπου με τον οποίο γίνεται. Δεν παίρνει απλά τα δεδομένα της τοπογραφίας για να τα περιγράψει, αλλά προσπαθεί να τα αντιμετωπίσει ως μεθοδολογικό εργαλείο στην ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου και στην ανίχνευση της διαδικασίας συγγραφής ενός ιδιάζοντος διηγηματικού τύπου, εκείνου των ιστοριών του Θρακιώτη γνώριμού μας».
(Μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη την «τοποθέτηση» του κ. Μαυρέλου εδώ)
Λάμπρος Βαρελάς, «Στις αρετές του βιβλίου σίγουρα αξίζει να προσθέσουμε την αναμφισβήτητα εξαντλητική βιβλιογραφική ενημέρωση για το βιζυηνικό έργο έως το 2020»
Τέλος, ο κ. Βαρελάς έκανε λόγο για τα κείμενα που εξετάζονται στον τόμο και για τη βαθιά βιζυηνική σχέση του μελετητή και του αναλυόμενου, αναφέροντας ενδεικτικά τα εξής: «Η έρευνα του κ. Κούγκουλου αφορά έξι “θρακικά” κείμενα, ποικίλου είδους, τέσσερα ατόφια διηγήματα και δύο υβριδικά αφηγήματα (η “Πρωτομαγιά” τείνει να γίνει διήγημα, το “Διατί η μηλιά δεν έγεινε μηλέα” είναι κείμενο θέσης σχετικά με το γλωσσικό ζήτημα). Και τα έξι έχουν την εξής ιδιαιτερότητα, γράφτηκαν μακριά από τον τόπο στον οποίο εκτυλίσσονται και αφού ο Βιζυηνός είχε αφιερώσει επτά χρόνια σπουδών στην Ευρώπη (στη Γερμανία και στο Λονδίνο· στο Παρίσι και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, όχι για σπουδές αλλά για καλλιτεχνική ενημέρωση, όπως αποκαλύπτει ένα πραγματικά “σοφό” άρθρο του Βιζυηνού: “Αι εικαστικαί τέχναι κατά την Α΄ εικοσιπενταετηρίδα της βασιλείας Γεωργίου Α΄”, 1888): “Το αμάρτημα της μητρός μου” και το “Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου” γράφτηκαν στο Λονδίνο, ενώ τα άλλα τέσσερα κείμενα (“Πρωτομαγιά”, “Το μόνον της ζωής του ταξείδιον”, “Διατί η μηλιά δεν έγεινε μηλέα” και “Μοσκώβ Σελήμ. Ιστορία ενός στρατιώτου”) γράφτηκαν στην Αθήνα.
Ο τόμος που παρουσιάζουμε απόψε έχει κάτι βαθιά βιζυηνικό (έστω κι αν αυτό που λέω είναι εν μέρει μια ρητορική υπερβολή): είναι μέρος της προσωπικής ιστορίας του ίδιου του μελετητή, όπως συμβαίνει με όλα τα διηγήματα του Βιζυηνού. Είναι ένα βιβλίο μνήμης και ένα παρ’ ολίγον λεύκωμα μνήμης. Και αναφέρομαι στην αφετηρία αυτού του τόμου, την αρχική ανακοίνωση στο ένα και μοναδικό συνέδριο που έγινε για τον Βιζυηνό στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τα ίχνη του οποίου διασώζει με κείμενα και φωτογραφικό υλικό ο συγγραφέας. Στις αρετές του βιβλίου σίγουρα αξίζει να προσθέσουμε την αναμφισβήτητα εξαντλητική βιβλιογραφική ενημέρωση για το βιζυηνικό έργο έως το 2020. Χωρίς να το δηλώνει και χωρίς να είναι στις προθέσεις του είναι ένα άτυπο γενναίο συμπλήρωμα της εμβληματικής “Βιβλιογραφίας Γ. Μ. Βιζυηνού” της Κυριακής Μαμώνη, που έφτανε μέχρι το 1962-1963.
«Ο τόμος που παρουσιάζουμε απόψε έχει κάτι βαθιά βιζυηνικό (έστω κι αν αυτό που λέω είναι εν μέρει μια ρητορική υπερβολή): είναι μέρος της προσωπικής ιστορίας του ίδιου του μελετητή, όπως συμβαίνει με όλα τα διηγήματα του Βιζυηνού. Είναι ένα βιβλίο μνήμης και ένα παρ’ ολίγον λεύκωμα μνήμης. Και αναφέρομαι στην αφετηρία αυτού του τόμου, την αρχική ανακοίνωση στο ένα και μοναδικό συνέδριο που έγινε για τον Βιζυηνό στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τα ίχνη του οποίου διασώζει με κείμενα και φωτογραφικό υλικό ο συγγραφέας»
Η καταγραφή των επόμενων ετών είναι ένα από τα desiderata της βιζυηνικής έρευνας, για να μην αγνοούμε οι νεότεροι μελετητές εργασίες παλαιοτέρων, αλλά κυρίως για να φανεί η τεράστια έκρηξη, το Big Bang που έγινε στο βιζυηνικό σύμπαν από το 1980 κ.ε., οπότε ο Βιζυηνός και το έργο του μοιάζουν σαν να ξαναγεννήθηκαν. Κοντολογίς, το τομίδιο αυτό πλέον θα είναι μια βασική βιβλιογραφική αναφορά για την παρουσία του “γενέθλιου τόπου”, της Βιζύης δηλαδή και της ευρύτερης περιοχής της, στα διηγήματα του Βιζυηνού. Και αναμένουμε και την υπεσχημένη συνέχειά του, την αντίστοιχη διερεύνηση στο ποιητικό και επιστημονικό έργο του μεγάλου μας Θρακιώτη».
Στο τέλος της εκδήλωσης τον λόγο έλαβε ο συγγραφέας κ. Θανάσης Κούγκουλος, ο οποίος εμφανώς συγκινημένος ευχαρίστησε με τη σειρά του τις εκδόσεις του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Γρανάδας, καθώς και τις εκδόσεις του «Παρατηρητή της Θράκης», αναφέροντας πως είναι «ιδιαίτερη η χαρά [του], επειδή το βιβλίο αυτό έγινε αφορμή να ξανά μιλήσουν για τον Βιζυηνό». Ο ίδιος τόνισε την ταύτιση του Βιζυηνού με τη Θράκη καθώς «αυτή υπερβαίνει τα όποια θεωρητικά σχήματα και τις προθέσεις της ερμηνείας. Η σύζευξη αυτή αποτελεί το κεντρικό στοιχείο της πρόσληψης του έργου του Βιζυηνού από το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό».
(Μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη την «τοποθέτηση» του κ. Βαρελά εδώ)
Μπορείτε να δείτε ολόκληρη την εκδήλωση στο facebook των εκδόσεων «Παρατηρητής της Θράκης» (https://www.facebook.com/paratiritisbooks.gr)
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
