Νικος Μαυρελος, «Η μελετη αυτη δεν παιρνει απλα τα δεδομενα της τοπογραφιας για να τα περιγραψει, αλλα προσπαθει να τα αντιμετωπισει ως μεθοδολογικο εργαλειο στην ερμηνευτικη προσεγγιση του κειμενου»

Ακολουθεί η «τοποθέτηση» του κ. Νίκου Μαυρέλου, Καθηγητή Νεοελληνική Φιλολογίας στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του ΔΠΘ και Διευθυντή του Εργαστηρίου Έρευνας για τη Νεοελληνική και Συγκριτική Φιλολογία του ίδιου Τμήματος, στη διαδικτυακή παρουσίαση του βιβλίου του Θανάση Β. Κούγκουλου, «Η αναπαράσταση του γενέθλιου τόπου στα διηγήματα του Γ. Μ. Βιζυηνού», (εκδ. Centro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chypriotas, 2020), που διοργανώθηκε την Τετάρτη 10 Μαρτίου από τον Παρατηρητή της Θράκης και το Centro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chypriotas/Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Γρανάδας.

Μπορείτε να βρείτε το σχετικό ρεπορτάζ της παρουσίασης και τις ομιλίες των άλλων συμμετεχόντων, εδώ.

Ο λόγος στον κ. Μαυρέλο λοιπόν…

Το βιβλίο του Θανάση Κούγκουλου πρόκειται για μια μελέτη που απαρτίζεται, στο πρώτο της μέρος από το βασικό κείμενο (17-105), μια εκτεταμένη βιβλιογραφία (107-129), την περίληψη σε ελληνικά, αγγλικά και τουρκικά (βοηθώντας έτσι τους μελετητές της γείτονος), και στο δεύτερο μέρος της από ένα παράρτημα με α) πλούσιο τεκμηριωτικό υλικό με χάρτες, σχέδια αρχαιολογικών χώρων και φωτογραφίες (παλαιές και σύγχρονες) της περιοχής της Βιζύης, β) Κείμενα των Κ. Παλαμά και Ζωής Μελανδινού των ετών 1920 και 1918 αντίστοιχα και γ) φωτογραφίες από το 3^ο Διεθνές Συμπόσιο «Ιστορία και Πολιτισμός της Βιζύης». Τέλος, ακολουθεί ένα χρησιμότατο για τον αναγνώστη ευρετήριο προσώπων και τόπων. Το βιβλίο εντάσσεται στις εκδόσεις του πολύ δραστήριου Κέντρου Βυζαντινών Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών που εδρεύει στο Πανεπιστήμιο της Γρανάδας, υπό τη διεύθυνση του αγαπητού συναδέλφου και φίλου Μάκη Μορφακίδη που γνωρίζουμε όλοι. Φυσικά, ο «Παρατηρητής της Θράκης», πάντα αρωγός σε τέτοιες προσπάθειες, μας θυμίζει ότι η Κομοτηνή είναι μια πόλη που τιμά τον αγαπημένο συγγραφέα.

Ο Θανάσης Κούγκουλος, Θρακιώτης και πλέον μέλος του Πανεπιστημίου μας, έχει μια προϋπηρεσία διδασκαλίας και στο Πανεπιστήμιο της Αδριανούπολης, οπότε έρχεται με τη γνώση της τουρκικής γλώσσας να γεμίσει ένα κενό των ερευνών για τον Βιζυηνό, αφού μπορεί και κινείται άνετα τόσο στη βιβλιογραφία για τον συγγραφέα, την εποχή και την περιοχή που τον ενδιαφέρει, έχοντας μάλιστα ζήσει αρκετό καιρό εκεί. Ειδικά η γνώση της γλώσσας και η βιωματική σχέση είναι απαραίτητη για μελέτες που άπτονται ιστορικών και λαογραφικών θεμάτων. Επιπλέον, η βιβλιογραφία για τον Θρακιώτη συγγραφέα είναι πλούσια και θα μπορούσε να χρησιμεύσει σε όποιον μελετητή ασχολείται με τη ζωή και το έργο του.

Η διεπιστημονικότητα του εγχειρήματος επικεντρώνεται στο πλησίασμα της φιλολογίας με την ιστορία και τη λαογραφία, αλλά έχει και άλλες δύο συμβάλλουσες επιστήμες, τη γεωγραφία και την αρχαιολογία, για συγκεκριμένα επί μέρους θέματα (τοποθεσίες και κτίρια), καθιστώντας τη μελέτη πολύ ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη. Όλα αυτά είναι εμφανή τόσο από τη βιβλιογραφία (με πολλές καταχωρήσεις από τουρκικές πηγές και μελέτες) όσο και από το επίσης πλούσιο υλικό που εικονοποιεί όσα ο Βιζυηνός περιγράφει μέσω της γλώσσας. Εξάλλου, η ανίχνευση του ρόλου του τόπου στο έργο επιβάλλει την αρωγή από τις επιστήμες που κατ’ εξοχήν τον μελετούν.

Αν και αρχικά το μελέτημα φαίνεται αφορά στον Βιζυηνό και τη ζωή του, η προσέγγιση των έργων καθαυτών είναι επίσης κεντρικό μέλημα του Θανάση Κούγκουλου, ο οποίος ανιχνεύει τον ρόλο των στοιχείων από τη ζωή του ως ερμηνευτικά εργαλεία για την παρουσίαση των διηγημάτων. Βασικό θέμα που ενδιαφέρει στην παρούσα προσέγγιση είναι, όπως προαναφέρθηκε, ο τόπος ως άξονας γύρω από τον οποίο στοιχειοθετείται η εκάστοτε αφήγηση. Εν ολίγοις, θα συμπληρώναμε ότι ο τόπος στα διηγήματα του Βιζυηνού αναδεικνύει την οιονεί αυτοβιογραφία ως κατασκευή που συμβολοποιεί την πραγματικότητα εν είδει κατόπτρου παραμορφωτικού. Όπως επισημαίνεται στη μελέτη, ανιχνεύεται η «ποιητική του χώρου», για να θυμηθούμε τον Gaston Bachelard. O Βιζυηνός στο πέρασμα των χρόνων ταυτίστηκε συχνά με τον γενέθλιο τόπο του, τη Θράκη, όπως ο Καβάφης με την Αλεξάνδρεια ή ο Παπαδιαμάντης με τη Σκιάθο και την Αθήνα.

Ο τόπος, και ειδικά ο γενέθλιος τόπος, γίνεται κομβικό σημείο στην εικόνα που έχει ο κάθε άνθρωπος για το παρελθόν του και αυτός εγχαράσσεται στη μνήμη με τρόπο ανεξίτηλο, αλλά πολύ συχνά εκλαμβάνει διαστάσεις συμβόλου ή παραμορφώνεται όταν ανακαλείται σε στιγμές που ο ενθυμούμενος βρίσκεται σε μακρινή χρονικά απόσταση. Η αναπαράσταση της μνήμης από τα παιδικά χρόνια αποτελεί προάγγελο της αναζήτησης ενός χαμένου χρόνου, ο οποίος στην εποχή της ώριμης νεοτερικότητας του 20^ού αιώνα θα γίνει κομβικής σημασίας και εδώ έγκειται η πρωτοτυπία και η πρωτοπορία του έργου του Θρακιώτη συγγραφέα. Το μνημονικό του πεζογράφου που θα ανασύρει το υλικό της μνήμης θα απεικονίσει τον τόπο συχνά όπως ήταν ή θα κρατήσει από αυτόν επιλεκτικά κάποια στοιχεία που θα αναδίδουν την οσμή της συγγραφικής παρέμβασης εν είδει σωματοποιημένης λογοτεχνικά μνήμης. Ωστόσο, εκτός από τον τόπο/χώρο βασικότατο ρόλο παίζει ο χρόνος. Η μπασλαρική ποιητική του χώρου έχει απέναντί της την μπαχτινική έννοια του χρονότοπου στο μυθιστόρημα ή το αφήγημα εν γένει. Εκτός από το «εκεί» υπάρχει και ένα τότε, άλλοτε παγωμένο στον άχρονο χρόνο της μνήμης μα άλλοτε αντιμέτωπο με την μεταμόρφωση του χώρου της ιστορίας στο τώρα της αφήγησης.

Σε μια μυθοπλαστική αφήγηση, η μυθοποίηση λειτουργεί γενικότερα ως παραμορφωτικός καθρέφτης (όχι μόνο για τον τόπο) και έτσι η έννοια της αναπαράστασης τίθεται ως φίλτρο ενός ρεαλισμού που περνά μέσα από την ψυχολογία του δημιουργού, όπως ο Βιζυηνός το θέτει στις «Ψυχολογικές μελέτες επί του Καλού», ένα φιλοσοφικό έργο του Βιζυηνού στον κλάδο της Αισθητικής με καθοριστική σημασία για την ερμηνεία των λογοτεχνικών κειμένων του. Το οιονεί αυτοβιογραφικό υπόστρωμα των ιστοριών του Θρακιώτη είναι εκείνο που ως υποκειμενικό στοιχείο αντιπαρατίθεται με το οιονεί αντικειμενικό της πιστής περιγραφής ενός υπαρκτού τόπου σε κάποιο παρελθόν κάπως (παιδικό συνήθως), μια αθωότητα την οποία προσπαθεί να ανακτήσει μέσω του τόπου για να καλύψει το κενό από την απώλεια του χρόνου που πλέον τελειώνει όσο πλησιάζει κανείς προς το γήρας. Έτσι, για παράδειγμα ο Καρσί μαχαλάς της Βιζύης γίνεται ο τόπος που βρίσκεται απέναντι, ο μη κοντινός (σ. 48) κατά τον Θανάση Κούγκουλο.

Στην ανά χείρας μελέτη εξετάζεται όχι μόνο ο ρόλος που ο τόπος έχει στην αφήγηση αλλά και το πώς τα σημαινόμενά του αποκτούν νόημα σε αυτή. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε ότι ισχύει και για τον χρόνο, ο οποίος είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αναπαραστατικής λειτουργίας αφού επιδρά επί του χώρου κατά τη διαδικασία συμβολοποίησης μέσω της μνήμης. Επίσης, ο μεν χώρος αποκτά χρονική υπόσταση ή κινητικότητα όταν αναπαρίσταται, όπως στην περίπτωση του διηγήματος «Το μόνον της ζωής του Ταξίδιον», όταν η Μπαήρα αποκτά τη δυναμική της προστασίας του παππού από τη στατικότητα της ζωής του, ενώ ο χρόνος γίνεται άχρονος εντός των παραμυθιακών οιονεί βιωμάτων του με τις γοργόνες και τις δοξασίες. Άλλο ένα παράδειγμα κινητικότητας του χώρου (ήτοι δυναμικής που βρίσκουμε κανονικά μόνο στον χρόνο) έχουμε και στην «Πρωτομαγιά», όπως την περιγράφει ο μελετητής στην ανά χείρας μελέτη (σ. 50-51) με τη χρήση λέξεων που δηλώνουν κίνηση κατά την περιγραφή της φύσης. Βέβαια, οι μεταμορφώσεις που επέρχονται λόγω έλευσης χρόνου είναι εμφανώς πιο έντονες όταν ο αφηγητής περιγράφει ως μεγάλος παίζοντας με την οπτική τού τώρα της αφήγησης με το τότε της ιστορίας κατά το οποίο ήταν παιδί.

Συμπερασματικά, θα λέγαμε πως αυτή η «τοποκεντρική» παρουσίαση των διηγημάτων του Βιζυηνού αποτελεί μια πρωτότυπη προσέγγιση κυρίως λόγω του τρόπου με τον οποίο γίνεται. Δεν παίρνει απλά τα δεδομένα της τοπογραφίας για να τα περιγράψει, αλλά προσπαθεί να τα αντιμετωπίσει ως μεθοδολογικό εργαλείο στην ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου και στην ανίχνευση της διαδικασίας συγγραφής ενός ιδιάζοντος διηγηματικού τύπου, εκείνου των ιστοριών του Θρακιώτη γνώριμού μας. Δεν πρόκειται για διηγήματα έτσι απλά, μα για έναν τύπο του είδους που είναι sui generis και ακραιφνώς βιζυηνικός. Οι σπουδές του συγγραφέα στη Γερμανία σε φιλοσοφία, ψυχολογία και παιδαγωγική τον ωθούν να γράψει με έναν τρόπο που οδεύει, ή που έχει ήδη φτάσει, σε ένα κατ’ εξοχήν νεωτερικό αναπαραστατικό τρόπο. Η Βιζύη λειτουργεί ως άλλη «μαντλέν» που ο Βιζυηνός βουτά στη μνήμη του για να ξαναδημιουργήσει (αναπαριστώντας) έναν δικό του τόπο, την απολύτως δική του Βιζύη, ίδια μα και εντελώς διαφορετική στα σημαινόμενά της τοποθεσία, στην αναζήτηση του χαμένου του χρόνου.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.