Μεγαλιθικη, Μυστηριακη Αιγιακη Θρακη
Πρόλογος
Την πρόσκληση του προέδρου του Νέου Συλλόγου Λύρας Σταύρου Αγοράκη, να συμμετέχω στην εκδρομή του Συλλόγου στις 9-4-2017 και στην μετέπειτα εορταστική εκδήλωση με τσιπουρομεζέδες, την αποδέχθηκα αμέσως και με μεγάλη ικανοποίηση. Η πορεία στο γύρω φυσικό περιβάλλον του χωριού της Λύρας είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς ανιχνεύσαμε αποτυπώματα ανθρώπινης δραστηριότητας, σημάδια που μαρτυρούν ότι παράχθηκαν σκόπιμα από τον άνθρωπο κατά τη διάρκεια της ύπαρξής του. Το ενδιαφέρον και η διαμόρφωση κλίματος κατανόησης για το παρελθόν με ώθησαν στην ανίχνευση του αρχαίου τοπίου της περιοχής προσεγγίζοντας την ανθρώπινη παρουσία στο χώρο. Σκοπός του άρθρου είναι να καταδείξει το λογικό υπόβαθρο με το οποίο συσχετίζονται οι εντοπιζόμενοι θρόνοι στο θρακικό τοπίο, να προσεγγίσει τις γνωσιακές πρακτικές και γενικότερα το θρακικό τρόπο σκέψης. Οι φωτογραφίες απεικονίζουν ένα μικρό μόνο μέρος μεγαλιθικών μνημείων, καθώς ανάλογες μνημειακές κατασκευές είναι διάσπαρτες στην ενδοχώρα της Θράκης. Η εικόνα, σε συνδυασμό με τη γνώση και την παρατηρητικότητα προχωρούν ένα βήμα μπροστά μετατρέποντας τον απλό μελετητή του άρθρου σε αρχαιογνώστη. Αυτός ο τύπος του αρχαιογνώστη που οδοιπορεί, (κυνηγός, βοσκός, φυσιολάτρης) εντοπίζει, προσανατολίζει, φωτογραφίζει είναι ο πληροφοριοδότης που «αιμοδοτεί με νέο αίμα» εντοπίζοντας νέα μνημεία, εμπλουτίζοντας την τοπική ιστορία της κάθε περιοχής. Σ’ αυτόν τον τομέα ο «Νέος Σύλλογος Λύρας» είναι πρωτοπόρος. Ευχαριστώ από τη θέση αυτή τον ομότιμο καθηγητή του Παν/μίου της Βοστόνης Carl Ruck και τους βαλκάνιους συναδέλφους, αρχαιολόγους για την γόνιμη συνεργασία που είχαμε, τους μόνους που ενδιαφέρονται για τα μυστηριακά δρώμενα της Θράκης, μαζί με τους επιχώριους Θράκες που αγαπούν κάθε πληροφορία που προέρχεται άμεσα και χωρίς ωραιοποιήσεις, λογοκρισία ή αποκρύψεις από τη θρακική γη. (Εμέιλ επικοινωνίας [email protected]). Το εν λόγω άρθρο συμμετέχει σε Διεθνές Συνέδριο του εξωτερικού, και θα αναρτηθεί προσεχώς στο Σταύρος Κιοτσέκογλου Academia. edu, όπου ήδη υπάρχουν ξενόγλωσσα αναρτημένα άρθρα μου.
Ευχαριστώ επίσης το φίλο, συνοδοιπόρο και συνεργάτη Alexander Hennig.
Η τελετή της βασιλικής στέψης του Θράκα νεκρού, νεκρικό συμπόσιο και θιασικά στοιχεία
Κάθε απόπειρα ανακατασκευής της θρακικής μυθολογίας θα πρέπει να βασίζεται σε στοιχεία σχετικά με τις περιγραφές που έκαναν εκπρόσωποι άλλων πολιτισμών (ελληνικές, ρωμαϊκές και βυζαντινές πηγές), και στις εικονιστικές μαρτυρίες των Θρακών καλλιτεχνών.
Στις θρακικές μη λογοτεχνικές κοινωνίες, η γλώσσα της εικόνας και της τελετουργίας είναι τα κύρια σχήματα της σύνθεσης και λειτουργίας του μύθου. Η γλώσσα της εικόνας, η μόνη άμεση πληροφόρηση που έφθασε σ’ εμάς, είναι η κύρια πηγή για την ανακατασκευή του θρακικού μύθου.
Η θρακική εικονογραφία βασίζεται σε δύο κύριες μορφές γύρω από τις οποίες αναπτύσσονται οι κύριοι επικοί και μυθολογικοί κύκλοι. Είναι οι μορφές της Μεγάλης Θεάς και του ήρωα, όπως μας πληροφορούν οι λογοτεχνικές, εικονογραφικές και επιγραφικές πηγές, με τις τελευταίες να μας γνωστοποιούν τις πολλές τοπικές παραλλαγές.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της Μεγάλης Θεάς και του ήρωα (παρέδρου) καθισμένου δίπλα στη θεότητα δίνει η τοιχογραφία του θόλου του τάφου του Κazanlak, έργο ενός Θράκα καλλιτέχνη που ακολουθεί τους κανόνες της ιωνικής αρχιτεκτονικής, χρησιμοποιώντας διακοσμητικά σχέδια ανάλογα με αυτά του Αρσινόειου της Σαμοθράκης (φωτ. 1 σύγκριση με φωτ. 2 ).
Απέναντι από την είσοδο του θαλάμου εικονίζονται οι δυο πρωταγωνιστές της τοιχογραφίας, μια ανδρική και μια γυναικεία μορφή που κρατούνται με το χέρι και έχουν το κεφάλι στεφανωμένο με χρυσό στεφάνι. Η γυναικεία μορφή κάθεται σε θρόνο πλούσια διακοσμημένο, ενώ η ανδρική που εικονίζεται μετωπικά κάθεται σε χαμηλό έδρανο και κρατά με το δεξί μεταλλικό κύπελλο) έχοντας μπροστά της στρωμένο χαμηλό τραπέζι (Λεκατσάς 2000: 345-346). Η κύρια σκηνή της ζωφόρου του θόλου ερμηνεύεται από μελετητές σαν απεικόνιση ενός νεκρικού συμποσίου, ενώ άλλοι την ερμηνεύουν ως σκηνή γάμου. Και οι δύο ερμηνείες βρίσκονται σε στενή σχέση μεταξύ τους καθώς εδώ συναντιούνται η έκφραση της σύλληψης του θανάτου και του γάμου ταυτόχρονα, ως αρχή μιας καινούργιας ύπαρξης (Λεκατσάς 2000: 341-375). Η πίστη των Θρακών στην αθανασία, ερμηνεύεται εδώ με την απεικόνιση του θεοποιημένου και ηρωποιημένου ηγεμόνα μετά θάνατο δίπλα στη νύφη που είναι καθισμένη σε θρόνο και ενσαρκώνει όλα τα χαρακτηριστικά της Μεγάλης Μητέρας Θεάς. Η ιερογαμική σχέση του εικονιζόμενου νεκρού και κτήτορα του τάφου του Κazanlak με τη Μεγάλη Μητέρα Θεά τον εξομοιώνει με τη θεότητα, τον αποθεώνει μαζί της και ξαναγεννιέται ως νέος Διόνυσος, όπως απεικονίζεται στην τελετή της βασιλικής στέψης. Γύρω από τους δύο πρωταγωνιστές τετράτροχες άμαξες με τους ηνιόχους τους προετοιμάζονται για αγώνες προς τιμή του ηρωποιημένου νεκρού ηγεμόνα. Στον τάφο του Κazanlak η πολιτική εξουσία (ηγεμόνας) συναντά την εξουσία του ιερατείου και διεκδικεί τη θεοποίηση στο ίδιο κορυφαίο πρόσωπο που γνωρίζει τους κώδικες των μυστηρίων και τις μυστικές τελετουργίες της Μεγάλης Μητέρας (Čičicova 1989: 49-58).
Ένα παράδειγμα της ίδιας ιερογαμικής σχέσης υπονοούν στην ακρόπολη του Αγίου Γεωργίου του Μητρώου Πετρωτών οι δύο λαξευμένοι θρόνοι και τα γύρω θυσιαστήρια (Κιοτσέκογλου 2016: 195-207). Ο ένας ευρύχωρος για τη Μητέρα και ο δεύτερος στενότερος για τον πάρεδρο (Διόνυσο;) της Μητέρας Θεάς, δηλώνουν το πλήθος των τελετουργιών και των μυητικών στοιχείων απαραίτητων για τις τελετές Στέψης και τις λατρευτικές τελετουργίες προς τη Μητέρα Θεά ή Δήμητρα. Στην πόλη του Μίδα (Φρυγία) τα ιερά της Κυβέλης και προφανώς ενός αρσενικού παρέδρου, λαξεύονται συνήθως με διπλό θρόνο (φωτ.4) του οποίου προηγούνται τρία ή τέσσερα λαξευμένα σκαλοπάτια. (Berndt-Ersöz 2006: 251-252).
Ένας άλλος διπλός θρόνος στο Horik της Φρυγίας (φωτ. 5) μοιάζει περισσότερο με αυτόν του Μητρώου των Πετρωτών (Francovich 1990 : 65, fig. 90).
Πανομοιότυποι θρόνοι λαξεύτηκαν στο μεγαλιθικό ιερό του Tatul στη νοτιοανατολική Βουλγαρία (φωτ. 6).
Στην Κρήτη ο μονός θρόνος στη Φαλάσαρνα (φωτ. 7 ) αφιερωμένος στη Μητέρα Θεά εικονίζει στη πλάτη του θρόνου στήλη, που δηλώνει την ανεικονική της παρουσία. (Francovich 1990 : fig. 86, 87). Ο Παυσανίας (2,4,7), επισκεπτόμενος τον Ακροκόρινθο μας πληροφορεί για ένα ιερό της Μεγάλης Μητέρας με μια κολώνα και ένα πέτρινο θρόνο: « μητρός θεών ναός εστι και στήλη και θρόνος λιθών και αύτη και ο θρόνος». Εξηγώντας μας με σαφή τρόπο ότι η θεά απεικονιζόταν από μία πέτρινη κολώνα τοποθετημένη πάνω στο θρόνο, στην πλάτη του θρόνου, θυμίζοντάς μας το θρόνο της Φαλάσαρνα.
Ο συμβολισμός του κενού θρόνου διαθέτει μια σωτηριολογική διάσταση και δηλώνει πρόσκληση προς τη θεότητα να καθίσει ή την οπτικά αόρατη και παντοδύναμη παρουσία της Μητέρας Θεάς σε ένα «άδειο» θρόνο, καθώς η θεότητα δεν μπορεί να είναι ορατή από τον οποιοδήποτε. Η παράδοση αυτή θα περάσει και στη χριστιανική τέχνη όπου ο άδειος θρόνος αισθητοποιεί την Αγία Τριάδα, ή την οπτικά αόρατη παρουσία του Κυρίου.
Ο ιερός γάμος σύμβολο γονιμότητας στη θρακική ιδεολογία και αναπόσπαστο κομμάτι του μεγαλιθικού πολιτισμού
O Αριστοτέλης μας πληροφορεί στην Αθηναίων Πολιτεία (3, 5) για την ένωση της βασίλισσας και του Διονύσου: «άλλ’ ο μεν βασιλεὺς είχε το νυν καλούμενον Βουκόλιον, πλησίον του πρυτανείου σημείον δε· έτι και νυν γαρ της του βασιλέως γυναικὸς η σύμμειξις ενταύθα γίγνεται τω Διονύσω και ο γάμος».
Ορισμένοι θρόνοι που εντοπίστηκαν στη Θράκη είναι μονοί, για το λόγο αυτό μπορεί κανείς να υποθέσει ότι σε αυτούς τους θρόνους οι Θράκες πίστευαν ότι η Μεγάλη Θεά καλωσόριζε την άνοδο του ηλιακού αρσενικού θεού που την γονιμοποιούσε. Ο φωτισμός του θρόνου από το φως του ήλιου είναι ο αληθινός ιερός γάμος, ο έβδομος βαθμός του κοσμογονικού κύκλου που κατά τον Alexander Fol τεκμηριώνει το θρακικό ορφισμό. Σ’ αυτή την ανεικονική καθιστή θεότητα οι πιστοί προσφέρουν θυσίες και δώρα, καθώς ο θρόνος αποκτά στη λατρεία τη λειτουργία ενός βωμού (V. Fol 2007: 370; Francovich 1990: 69 υποσ. 642).
Χωριό Λύρα: Ένα τέτοιο παράδειγμα συναντούμε δυτικά του χωριού Λύρα σε μια βραχώδη περιοχή όπου ο λαξευμένος θρόνος (φωτ. 8) προσανατολισμένος στην ανατολή έχει ως συμφραζόμενο ένα λαξευμένο menhir (πέτρινο μανιτάρι φαλλό) με εμφανή τα σημάδια άτεχνης λάξευσης του στύπου του. (φωτ. 8). Πιο δυτικά, σε επίπεδο φυσικό βράχο χαράχθηκε ηλιακός δίσκος, γεγονός που τεκμηριώνει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του θεού-ήλιου και τη λατρευτική σχέση με τα μεγαλιθικά μνημεία (φωτ. 9). Δυτικότερα, η απόληξη ενός φυσικού βράχου, στη ρίζα του οποίου ρέει ρυάκι, λαξεύτηκε σε σχήμα διχάλας και πιθανόν να σηματοδοτούσε, σε συνδυασμό με την πορεία του ήλιου, σημαντικές ημέρες του λατρευτικού ημερολογίου των αρχαίων κοινωνιών (φωτ. 10). Η ομοιότητα με τα διπλά ιερά κέρατα ή κέρατα καθοσιώσεως των ιερών κορυφής της μινωικής λατρείας είναι ορατή (φωτ. 11). Ίσως πρόκειται για μια συνοπτική απόδοση του βουκράνιου και προφανώς σηματοδοτεί ένα χώρο ιερό. Τα κέρατα συμβολίζουν τη δύναμη της ψυχής ή ζωοδότρας αρχής γνώρισμα όλων των Μητέρων Θεαινών (φωτ. 1,2,11). Ένας οχυρωματικός περίβολος τραπέζιου σχήματος βορειοδυτικά του χωριού, στο ύψωμα δίπλα στο φράγμα, μας πληροφορεί για τις αμυντικές ανάγκες του οικισμού σε περιπτώσεις εισβολών που προφανώς προστάτευε τον άμαχο πληθυσμό (φωτ. 12). Μια ανατολική και μια δυτική πύλη στο σώμα των λιθοσωρών του τείχους, διακρίνονται μέχρι σήμερα. Το τείχος της ανατολικής πλευράς που δεν καλύπτεται από το ερειπωμένο υλικό δίπλα στην ανατολική πύλη, αφήνει να φανεί μια καλά δομημένη αργολιθοδομή χωρίς συνδετικό υλικό. Στη φωτογραφία 13 εικονίζεται η βόρεια πλευρά του οχυρωματικού περιβόλου. Κάποια επιφανειακά όστρακα κεραμικής δείχνουν χρήση του οχυρωματικού περιβόλου στην ύστερη κλασική εποχή.
Συνοψίζοντας, το σύμπλεγμα θρόνος-πέτρινο μανιτάρι του χωριού Λύρα, η εικόνα των ευεργετικών ακτίνων του αρσενικού θεού (θεός-ήλιος), που λειτουργεί ως φαλλικό ισοδύναμο της πράξης γονιμοποίησης της Μεγάλης Μητέρας θεάς γης (θρόνου) και του φαλλικού πέτρινου μανιταριού που «φυτρώνει» από τα σπλάχνα της γήινης μάνας, «αισθητοποιεί την αρχική ιδέα της ινδοευρωπαϊκής θρησκείας που αποτελούσε η τριαδική θεωρία, κατά την οποία ο ινδοευρωπαίος πίστευε στην ύπαρξη στον ουρανό ενός πατέρα, μίας μητέρας και ενός παιδιού (μωρού) που κυριαρχούσαν ατομικά και συλλογικά». Αυτή η ιδέα ήταν επηρεασμένη από την ελληνική μυθολογία (Fol-Marazov 1985:143).
Χωριό Κοττάνη: Στη βόρεια Ροδόπη, στο χωριό Κοττάνη του Δήμου Μύκης τo λαξευμένο menhir της φωτογραφίας 15 με όψη εκκολαπτόμενου μανιταριού, θεωρείται από τους Πομάκους κατοίκους του χωριού χώρος ιερός και τόπος θρησκευτικής λατρείας από τους αρχαίους χρόνους, όπως δηλώνουν τα όστρακα κεραμικής προϊστορικών χρόνων που βρίσκονται τριγύρω. «Ακόμα και σήμερα, όταν οι άνθρωποι πηγαίνουν εκεί, πρέπει να αφαιρέσουν ένα κομμάτι του βράχου με γυμνά χέρια χωρίς τη χρήση εργαλείου. Αυτά τα αποσπασμένα κομμάτια θεωρούνται προστατευτικά για την υγεία, την τύχη και την ευτυχία και πιστεύεται ότι προστατεύουν τους ανθρώπους από τα κακά μάτια είναι δηλαδή και αποτροπαϊκά. Στο παρελθόν όταν νέοι άνδρες από το χωριό πήγαιναν στον πόλεμο, οι μητέρες τους έδιναν τέτοια κομμάτια βράχου να έχουν στα ρούχα τους σαν φυλακτά. Οι άτεκνες γυναίκες πηγαίνουν στην πέτρα και προσεύχονται για να αποκτήσουν παιδιά και ελπίζουν ότι η επιθυμία τους θα γίνει πραγματικότητα» (Πληροφοριοδότης Ayshe Huskova, 70 ετών, Yankov et Georgieva 2015: 20-30).
To menhir-ιεροφάνεια της Κοττάνης γίνεται το σύμβολο ενός αιώνιου παρόντος, εγγύηση της γονιμότητας, της προστασίας από το κακό, της αθανασίας καθώς ο Θράκας μεταμόρφωσε τη φυσική πραγματικότητα σε μια ιερή πραγματικότητα. Δεν λατρεύει την πέτρα ως ύλη αλλά γι' αυτό που από μέσα της αποκαλύπτονταν, γι' αυτό που συνεπάγονταν και σήμαινε ή που απεικόνιζε το menhir. Ίχνη φυτικών θεοφανειών συναντάμε στα βεδικά κείμενα, όπου βότανα με θεραπευτικές και αναγεννητικές ιδιότητες λατρεύονται ως θεότητες (Εliade 1981: 264-266,270). Πολύ πιθανόν και η ιεροφάνεια της Κοττάνης να συμβολίζει κάποιο φυτικό αναγεννησιακό είδος που επιβλήθηκε με τις ιδιότητές του στη θρησκευτική συνείδηση των πιστών λατρευτών.
Μοναστήρι-λόφος (δρόμος Άβαντα-Αισύμης): Έναν άλλο θρόνο (φωτ.14) δημοσίευσε πριν χρόνια ο σημερινός Επίτιμος Έφορος αρχαιοτήτων Δ. Τριαντάφυλλος που εντόπισε στην κορυφή της τοποθεσίας Μοναστήρι – λόφος (Cepel-kaya), που βρίσκεται δίπλα στο δρόμο Άβαντα-Αισύμης, πάνω από τη γέφυρα. Ο θρόνος έχει βορειοανατολικό προσανατολισμό. (Τριαντάφυλλος 1986:62). Ένας δεύτερος θρόνος (φωτ. 14 α) υπάρχει στην ίδια περιοχή με νότιο προσανατολισμό και όψη προς την πορεία του ήλιου. Φέρει τη γνωστή θυσιαστήρια τελετουργική λαξευμένη κοιλότητα και δηλώνει την ιερότητα του χώρου και τις συναφείς τελετουργίες που πραγματοποιούνταν στην κορυφή του υψώματος όπως δηλώνουν οι εκατοντάδες κοιλότητες, οι περισσότερες θυσιαστήρια, κάποιες δεξαμενές για συλλογή νερού και οι μικρότερες για αναίμακτες τελετουργίες προσφορών. Το ύψος και η γύρω πανοραμική θέα πάνω στο ύψωμα συναινούν στη ιδιαιτερότητα του χώρου, ως «μοναδικού» ή ως «κέντρο του κόσμου», γιατί στο «κέντρο» βρίσκεται η πηγή κάθε ύπαρξης και επομένως η ενέργεια της ζωής. Το «ύψωμα ή λόφος ή βουνό» (με την ευρεία έννοια της λέξης) ως σημείο τομής μεταξύ γης και ουρανού ήταν στο “κέντρο” του ορατού κόσμου.
O θρόνος είναι στοιχείο των ιερών χώρων και τυπικό χαρακτηριστικό των μεγαλιθικών μνημείων όλης της Θράκης, καθώς, επίσης εντοπίζεται και στην Ανατολή, Μ. Ασία (Φρυγία, Μυσία), προφανώς με το ίδιο ιδεολογικό περιεχόμενο. (Φωτ. 4,5)
Με τον ιερό γάμο ο θεός-Ήλιος επιβεβαιώνει την ιερότητα και γίνεται μέρος του κεντρικού κοσμικού μυστηρίου – περιοδική ανανέωση του κόσμου. Έτσι, η πτώση των προβολών φωτός στο υποτυπώδες σχήμα θρόνου ή των βράχων κατά τη διάρκεια της ανατολής και του ηλιοβασιλέματος θεωρήθηκε ως φαλλικό ισοδύναμο της πράξης της γονιμοποίησης.
Τα κύρια συμπεράσματα που μπορούμε να καταλήξουμε, λαμβάνοντας υπόψη τη δομή και τα λειτουργικά χαρακτηριστικά των μεγαλιθικών μνημείων που βρέθηκαν μέχρι τώρα είναι: 1) Η χωρική οργάνωση των μεγαλιθικών μνημείων είναι στενά συνδεδεμένη με τον ζωτικό χώρο της κοινωνίας των ανθρώπων. 2) Ο ιερός χώρος και ο προσανατολισμός των μεγαλιθικών θέσεων συνδέονται πάντοτε με τον ετήσιο ηλιακό κύκλο. Η λατρεία του ήλιου διαδόθηκε στη Θράκη κατά τη διάρκεια της ύστερης εποχής του Χαλκού (12ος π.Χ) και συνεχίστηκε την εποχή του Σιδήρου (11ος -6ος π.Χ). Τους ιερούς χώρους των Θρακών έπρεπε να φωτίζουν οι πρώτες ακτίνες του ήλιου. Η εικόνα μεγαλιθικών φυτικών ιεροφανειών-θεοφανειών ελευθερώνει θαμμένα στοιχεία της βόρειας πολιτισμικής κληρονομιάς των Θρακών και οδηγεί σε μεταφυσικούς συνειρμούς για αυτό που από μέσα του αποκαλύπτει το φυτικό είδος, που επιβάλλεται στη θρησκευτική συνείδηση μέσω της παράδοσης της τελετουργίας και του μύθου. (Κιοτσέκογλου 2012: 124-174). 3) Η κοσμογονική άποψη των Θρακών εκείνης της εποχής ήταν συνδεδεμένη με φυσικούς κύκλους και με το βράχο, το βουνό, τον ουρανό, το νερό και τα ουράνια αντικείμενα.
Βιβλιογραφία
Berndt-Ersöz 2006: S. Berndt-Ersöz, Phrygian Rock-Cut Shrines, Structure, Function, and Cult Practice, vol. 25, in (ed) T. Schneider, Culture and History of the Ancient Near East, ed. Brill, Leiden/Boston. 2006, (s/n: 70), 251-252, φωτ.136
Čičicova 1989: M. Čičicova, Le tombe monumentali Tracie στο, TRACI Arte e Cultura nelle terre di Bulgaria dalle origini alla tarda Romanitá, Venezia, Palazzo Ducale 13 Maggio -30 Novembre 1989, 49-58
Eliade 1981: M. Eliade, Traité d'histoire des religions, Paris, 1964, gr. trans. E. Tσούτη, Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των Θρησκειών, ed. Χατζηνικολή, Αthens, 1981
Fol et Marazov 1985: A. Fol et I. Marazov, Thrace and the Thracians, 1977, I Traci, Itlian trnasl. A.Asioli, ed. F. illi Melita, Roma, 1985
Fol 2007: V.Fol, Rock Topoi of Faith in the Eastern Mediterranean and Asia Minor During the Antiquity in, Studia Thracica 10, 2007, 347-377
Francovich 1990: G. Francovich, Santuari e Tombe Rupestri dell’Antica Frigia, L’Erma, Roma, 1990
Kiotsekoglou 2012: Σ. Κιοτσέκογλου, Τα πέτρινα μανιτάρια των θρακικών μεγαλιθικών ιερών της Αιγιακής Θράκης in, Proceedings Conference, “The Stone Mushrooms of Thrace,” Alexandropolis, 28-30 Ooctober 2011, 124-174
Kιοτσέκογλου 2016: Σ. Κιοτσέκογλου, Τhe «Mητρῶο» of the acropolis St. George in the village Petrota of Rodope in, Second International Symposium “Megalithic Monuments and Cult Practices,” South-West University Neofit Rilski, Blagoevgrad 12-15 October 2016, 195-207
Lekatsas 2000: Π. Λεκατσά, Η ψυχή. Η ιδέα της ψυχής και της αθανασίας της και τα
έθιμα του θανάτου, ed. Kαστανιώτη, Αthens, 2000
Tριαντάφυλλος 1986: Δ. Τριαντάφυλλος, Υπαίθρια ιερά στη χώρα των Κικόνων, Θρακικά. Χρονικά 41, 1986, 57-66
Yankov et Georgieva 2015: A.Yankov, G.Georgieva, Thracian Megalithic Sanctuaries from the Eastern Rhodopes. Ethnological Aspects στο, Megalithic Culture in Ancient Thrace, 2015, 20-30
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
