Η συνεισφορα του Κωνσταντινου Καραθεοδωρη εμπνεει το μελλον

Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της επιστημονικής του έρευνας, αναλύοντας τη ζωή και το έργο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή. Για το πρόσφατο του έργο με τίτλο «Για την ίδρυση και οργάνωση των Ελληνικών πανεπιστημίων Σμύρνης και Αθήνας: Σελίδες από τη ζωή του», Εισαγωγή-Σχόλια: Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, (Εκδόσεις Στοχαστής, Αθήνα 2023), μίλησε στο ένθετο περιοδικό «Σελίδες Ιστορίας», που κυκλοφορεί μαζί με την εφημερίδα της Καθημερινής.

—Από που ξεκίνησε ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή;

—Γεννήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 1873, στο Βερολίνο. Ο πατέρας του ήταν πρέσβης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στο Βερολίνο. Η μητέρα του Δέσποινα πέθανε όταν ο Κωνσταντίνος ήταν έξι ετών. Ανατράφηκε από την γιαγιά του Ευθαλία Πετροκόκκινου. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στις Βρυξέλλες, όπου ο πατέρας του υπηρέτησε ως πρέσβης της Υψηλής Πύλης. Μητρική γλώσσα είχε τα ελληνικά σπούδασε τα φλαμανδικά και στην εφηβεία μιλούσε τουρκικά και γερμανικά.

Φοίτησε σε σχολεία της Ριβιέρας, του Σαν Ρέμο και στο Γυμνάσιο του Ατενέ Ρουαγιάλ στις Βρυξέλλες. Διακρίθηκε στα μαθηματικά όπου είχε άριστες επιδόσεις. Από το 1891 μέχρι το 1895 σπούδασε μηχανικός στη Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου στις Βρυξέλλες. Το 1898 προσλήφθηκε ως μηχανικός στην αγγλική εταιρεία που κατασκεύαζε το φράγμα του Ασουάν. Έκανε μετρήσεις στην πυραμίδα του Χέοπα, τις οποίες δημοσίευσε. Στην Αίγυπτο, ο Καραθεοδωρή διάβασε πολλά βιβλία μαθηματικών και συνειδητοποίησε ότι το μέλλον του είναι τα μαθηματικά. Ως συνέπεια των παραπάνω, το έτος 1900 άφησε την Αίγυπτο και πήγε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου για να παρακολουθήσει μαθήματα Μαθηματικών.

—Γιατί έγραφε το όνομά του ως Καραθεοδωρή και όχι Καραθεοδωρής;

—Ενώ όλη η οικογένεια υπέγραφε ως Καραθεοδωρής ο διάσημος μαθηματικός προτιμούσε να γράφει και να υπογράφει το όνομα Καραθεοδωρή, επειδή έλεγε προέρχεται από το γένος Καραθεοδωρή. Η οικογένειά του διακρίθηκε όντως στην διπλωματία και στην Ιατρική. Οι συγγενείς του μιλούσαν περισσότερες από έξι γλώσσες. Τα καλοκαίρια συναντούσε τα ξαδέλφια του στην Κωνσταντινούπολη, στην Χίο και στην Αθήνα. Μεταξύ τους μιλούσαν την ελληνική γλώσσα την οποία ο ίδιος μιλούσε στο σπίτι και έγραφε χωρίς να σπουδάσει ποτέ σε ελληνικό σχολείο.

—Ποιοι τον επηρέασαν;

—Στην παιδική και εφηβική ηλικία ο πατέρας του Στέφανος. Είχε σπουδάσει και διάβαζε πολύ. Στο σπίτι των Καραθεοδωρή υπήρχε μια έξοχη βιβλιοθήκη με ελληνικά και ξένα βιβλία. Το αγαπημένο βιβλίο του πατέρα και του γιου ήταν, στην ελληνική, «Το όργανον» του Αριστοτέλη. Όπως προείπα ήταν άριστος μαθητής.

Στο Πανεπιστήμιο ήταν αγαπητός στους συναδέλφους του. Συνήθιζε να πηγαίνει σε μια μπυραρία όπου σύχναζαν και εκεί απολάμβανε την μπύρα του. Κάποια στιγμή έκανε παρέα με μια ομάδα μαθηματικών που έλυναν προβλήματα και συνομιλούσαν μεταξύ τους. Του έβαζαν δύσκολα προβλήματα τα οποία έλυνε με ευκολία. Καμιά φορά στην παρέα του τους διηγούνταν παλιές ενθυμήσεις από την Αίγυπτο. Είχε την τύχη να παρακολουθήσει στο Πανεπιστήμιο μαθήματα από τους διασημότερους μαθηματικούς όπως ο Χέρμαν Σβαρτς, ο Γκέοργκ Φρομπένιους, ο Λάζαρος Φουκς. Το 1901 ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή έφυγε από το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και πήγε στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν. Στο Γκέτινγκεν γνωρίζεται με τους καθηγητές Νταβίντ Χίλμπερτ και Φέλιξ Κλάιν. Αυτοί οι δύο μαθηματικοί επηρέασαν και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή και στη σταδιοδρομία του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή. Στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, ο Καραθεοδωρή αναγορεύτηκε διδάκτορας.

Από το 1909 έως το 1920 δίδαξε Μαθηματικά σε διάφορα γερμανικά ακαδημαϊκά ιδρύματα: Αννόβερο, Μπρέσλαου (Βρότσλαβ στη σημερινή Πολωνία), Γκέτινγκεν και Βερολίνο. Η φήμη του ως μαθηματικού τον έφερε σε φιλική και επαγγελματική επαφή με άλλους μεγάλους ομολόγους της μαθηματικής επιστήμης.

—Ποια είναι η σχέση του με τον Αλβέρτο Αϊνστάιν;

—Τον Νοέμβριο του 1915, ο Αϊνστάιν παρουσίασε τη γενική θεωρία της σχετικότητας σε μία σειρά διαλέξεων ενώπιον της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών. Σύμφωνα με αυτήν η ελκτική δύναμη της βαρύτητας διαδίδεται στο χώρο με την ταχύτητα του φωτός και επηρεάζει οτιδήποτε υπάρχει στο χώρο, ακόμα και τις ακτινοβολίες. Το τελευταίο καθιστά δυνατή την ύπαρξη μελανών οπών, φαινόμενο που παρατηρήθηκε πολύ αργότερα. Αυτό απετέλεσε την πρώτη πειραματική επιβεβαίωση της καινούργιας θεωρίας για τη βαρύτητα και έκανε τον Αϊνστάιν παγκοσμίως γνωστό.

Το 1915 ο Αλβέρτος Αϊνστάιν επισκέφτηκε το Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν για να δώσει διαλέξεις. Εκεί τον συνάντησε ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή. Η συνάντηση έγινε με διαμεσολάβηση του διάσημου Μαξ Πλάνκ φίλου του Αϊνστάιν και του Καραθεοδωρή. Ο Αϊνστάιν γοητεύτηκε από τον Καραθεοδωρή και άρχισαν να αλληλογραφούν.  «Αν θέλετε να μπείτε στον κόπο να μου εξηγήσετε ακόμα και τους κανονικούς μετασχηματισμούς θα βρείτε έναν ευγνώμονα και ευσυνείδητο ακροατή. Αν όμως λύσετε και το πρόβλημα των κλειστών γραμμών του χρόνου, θα σταθώ μπροστά σας με σταυρωμένα χέρια. Πίσω από αυτό υπάρχει κρυμμένο κάτι που είναι αντάξιο του ιδρώτα των καλυτέρων» (Επιστολή του Αϊνστάιν προς τον Καραθεοδωρή, 1916).

Οι ερωτήσεις του Αϊνστάιν, στον Καραθεοδωρή, είχαν να κάνουν με κάποιες σκέψεις του στη θεωρία της σχετικότητας. Οι μαθηματικές του αποδείξεις, του Καραθεοδωρή, χαρακτηρίζονται από «κομψότητα και απλότητα», αλλά και αυστηρότητα που δίνει απόλυτη ασφάλεια στα συμπεράσματα που προκύπτουν. Ο Καραθεοδωρή λοιπόν συνέβαλλε στην απάντηση ερωτηματικών που έθετε ο Αϊνστάιν. Έτσι αναπτύχθηκε μια φιλία που αποτυπώθηκε και στη συνεργασία στο περιοδικό Μαθηματικά χρονικά.

—Ποια ήταν η σχέση του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο;

—Το 1905 συνάντησε στην Κρήτη για πρώτη φορά τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Από τότε αναπτύχθηκε μια φιλική σχέση ανάμεσά τους. Πίστευε ότι ο Κρητικός πολιτικός είχε τα προσόντα για να προχωρήσει και να διακριθεί στο πολιτικό στάδιο. Όταν ο Βενιζέλος θέλησε να κάνει αλλαγές στην εκπαίδευση τότε προσέφυγε και στον Καραθεοδωρή.

 Ήρθε σε επαφή μαζί του και του εκμυστηρεύτηκε το σχέδιό του. Να δημιουργήσει πέρα από το Πανεπιστήμιο της Αθήνας και ένα δεύτερο Πανεπιστήμιο. Οι τόποι που θα επέλεγε ήταν ανάμεσα στην Θεσσαλονίκη, Χίο και Σμύρνη. Τελικά ο Βενιζέλος επέλεξε την Σμύρνη. Ήθελε να κάνει ένα Πανεπιστήμιο που θα συνδύαζε τη σοφία της Ανατολής με τον ορθολογισμό της Δύσης. Μίλησε με τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή και τον όρισε υπεύθυνο σε αυτό το σχέδιο. Θα ήταν ο πρώτος πρύτανης του Πανεπιστημίου της Σμύρνης.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος πίστευε στην προσωπικότητά του και στην πείρα που είχε από τα γερμανικά πανεπιστήμια που δίδαξε. Από την άλλη ο Καραθεοδωρή καταγόταν από μια οικογένεια που διακρίθηκε στην οθωμανική διπλωματία και είχε καλή έξωθεν μαρτυρία αφού μιλούσε αρκετές ξένες γλώσσες και επιπρόσθετα την τουρκική. Η είδηση της λειτουργίας του Πανεπιστημίου της Σμύρνης δημιούργησε πολλές αντιδράσεις με κυρίαρχη αυτή των Φραγκολεβαντίνων.

—Η διοργάνωση του Πανεπιστημίου της Σμύρνης;

—Στο υπόμνημά του ο Καραθεοδωρή για την ίδρυση του Πανεπιστημίου Σμύρνης είχε την πεποίθηση ότι ο Ελληνικός Κόσμος όφειλε να διαδραματίσει ένα διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ σλαβικού και ανατολικού κόσμου από τη μια και δυτικού κόσμου από την άλλη, ο ρόλος λοιπόν της Ελλάδας ήταν εκπολιτιστικός –κάτι που συμμεριζόταν και ο ίδιος ο Βενιζέλος– και ο εκπολιτιστικός αυτός ρόλος ήταν μια παράμετρος της Μεγάλης Ιδέας. H Αθήνα με το Πανεπιστήμιό της παρείχε κατά βάσιν κλασσική παιδεία κι έτσι το νέο ίδρυμα θα ήταν μια υπέρβαση σε σχέση με εκείνο της Ελληνικής πρωτεύουσας, θα συνδύαζε ανθρωπιστική και τεχνοκρατική εκπαίδευση με βάση τις ανάγκες της περιοχής.

Το Πανεπιστήμιο θα αποτελούνταν από τις εξής σχολές:

α) Γεωπονική και φυσικών επιστημών

β) Ανατολικών γλωσσών και ανατολικού πολιτισμού

γ) Δημοσίων υπαλλήλων: εκεί διδάσκονταν διοικητικό δίκαιο, κοινωνικές και οικονομικές επιστήμες

δ) Εμπορική

ε) Χωροσταθμών και εργοδηγών

στ) Ανώτερο μουσουλμανικό ιεροδιδασκαλείο: σε αυτό θα εκπαιδεύονταν οι μελλοντικοί μουφτήδες και ιεροδικαστές.

ζ) Ινστιτούτο υγιεινής

Τα έτη σπουδών κάθε κύκλου θα ποίκιλλαν ανάλογα με τον απονεμόμενο τίτλο σπουδών. Η γλώσσα των μαθημάτων θα ήταν η Ελληνική και η Τουρκική, χωρίς να αποκλείονται και άλλες. Οι τίτλοι που παρέχει το ίδρυμα ανάλογα με τη διάρκεια φοίτησης ήταν ενδεικτικά, πτυχία και διδακτορικά.

—Γιατί απέτυχε η ίδρυση του Πανεπιστημίου της Σμύρνης;

—Η ιδέα για τον σχεδιασμό και την ίδρυση του πανεπιστημίου Σμύρνης ήταν πολύ σημαντική για τις απελευθερωμένες νέες περιοχές στη Μικρά Ασία αμέσως μετά τους Βαλκανικούς πολέμους διότι θα οργάνωνε την ελληνική παιδεία σε νέες ευρωπαϊκές βάσεις. Η επιλογή του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή ήταν η πιο κατάλληλη για το εγχείρημα αυτό, αφού ήταν ένας πολύ γνωστός επιστήμονας την εποχή εκείνη και μια προσωπικότητα η οποία προερχόταν από οικογένεια επιφανών Ελλήνων που διακρίθηκε στην οθωμανική διπλωματία. Παρά τις ενέργειες του ίδιου του Καραθεοδωρή και των άλλων προσωπικοτήτων που συνέβαλαν για την ίδρυση του Πανεπιστημίου στη Σμύρνη το εγχείρημα δεν είχε επιτυχία, γιατί ακολούθησε η καταστροφή της Σμύρνης και ο ξεριζωμός του Ελληνισμού από την ίδια την κοιτίδα του, από τις ιωνικές ακτές.

—Ποια είναι η συνεισφορά του στην Ελλάδα;

—Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή δέχτηκε δύο φορές το κάλεσμα από την πατρίδα για να συνεισφέρει στη βελτίωση και αλλαγή της ελληνικής εκπαίδευσης. Την πρώτη φορά, παραιτήθηκε από καθηγητής στο Βερολίνο και δέχτηκε να βοηθήσει στο σχέδιό του να διοργανώσει και να σχεδιάσει το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης. Στην δεύτερη θητεία του Ελευθερίου Βενιζέλου ως πρωθυπουργός τον κάλεσαν να διοργανώσει το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Και τη δεύτερη φορά έκανε το καθήκον του να βοηθήσει την πατρίδα. Τότε έγραψε και ένα βιβλίο με τον τίτλο «Η αναδιοργάνωσις του Πανεπιστημίου Αθηνών», όπου κάνει προτάσεις για να αλλάξουν αρκετά πράγματα στην ελληνική εκπαίδευση. Αυτό το σχέδιο μαζί με τη διοργάνωση του Πανεπιστημίου της Σμύρνης τον καθιέρωσαν όχι μόνο ως κορυφαίο μαθηματικό αλλά και πρωτοπόρο πανεπιστημιακό δάσκαλο με πλήρη επίγνωση των πρακτικών και τεχνικών ζητημάτων της εκπαίδευσης, ώστε να είναι από τους ελάχιστους Έλληνες εκπαιδευτικούς που πρότειναν με σχέδια και βιβλία να αλλάξει σελίδα η ελληνική εκπαίδευση.

—Τι εισέφερε στην επιστήμη ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή;

—Αρχικά ασχολήθηκε με τον Λογισμό των Μεταβολών και η διδακτορική διατριβή του (Γκέτινγκεν, 1904) φέρει τον τίτλο «Περί των ασυνεχών λύσεων στον Λογισμό των Μεταβολών». Στη συνέχεια, καταπιάστηκε με όλους σχεδόν του κλάδους των Μαθηματικών: θεωρία πραγματικών συναρτήσεων, θεωρία μιγαδικών συναρτήσεων, διαφορικές εξισώσεις, θεωρία συνόλων διαφορική γεωμετρία και τις σύμμορφες απεικονίσεις. Η συμβολή του στη Θεωρητική Φυσική ήταν ουσιαστική στη μαθηματική θεμελίωση τομέων της Φυσικής όπως η Θερμοδυναμική, η γεωμετρική οπτική, η μηχανική και η σχετικότητα.

Το 1909 δημοσίευσε μία εργασία με τίτλο «Έρευνα επί των βάσεων της Θερμοδυναμικής» στο περιοδικό “Mathematische Annalen”. Η εργασία αυτή έγινε ευρέως γνωστή στους κύκλους των φυσικών μόνο το 1921 από ένα σχετικό άρθρο τουΜαξ Μπορν (Max Born) στο περιοδικό “Physikalische Zeitschrift”. Στην εργασία του 1909 περιέχεται και η περίφημη «Αρχή Καραθεοδωρή»:

«Σε κάθε κατάσταση θερμοδυναμικής ισορροπίας ενός συστήματος υπάρχουν μερικές απείρως γειτονικές καταστάσεις ισορροπίας στις οποίες δεν μπορούμε να φτάσουμε με αδιαβατικές μεταβολές».

Με απλά αξιώματα και υποθέσεις, ο Καραθεοδωρή κατόρθωσε να φτάσει στον ορισμό θεμελιωδών θερμοδυναμικών μεγεθών όπως της εντροπίας, χωρίς καμία αναφορά σε θερμοδυναμικούς κύκλους.

—Οι Έλληνες γνωρίζουν τον Καραθεοδωρή;

—Λίγοι Έλληνες γνωρίζουν τον διάσημο μαθηματικό. Παρόλα αυτά τα τελευταία χρόνια έχει συντελεστεί μια πρόοδος. Σε αυτό έχουν βοηθήσει τα βιβλία που εκδόθηκαν για το έργο και τη ζωή του (στο πεδίο αυτό, υπάρχει και η δική μου μικρή συμβολή με τρία βιβλία) αλλά και σε κάποιο βαθμό η τηλεόραση και το διαδίκτυο. Ας σημειωθεί ότι ήδη έχουν γίνει συνέδρια για το έργο του και υπάρχουν δύο μουσεία στην Ελλάδα: ένα στην Κομοτηνή και ένα άλλο στην Νέα Βύσσα στην Ορεστιάδα. Τα τελευταία χρόνια έχουν γραφεί βιβλία για μαθηματικούς και τη ζωή τους που κέρδισαν ως φαίνεται την αγάπη αρκετών αναγνωστών. Η εμπορευματοποιημένη λογοτεχνία αρέσκεται να γοητεύει τον κόσμο με βιβλία εύπεπτα.

Πρέπει οι εκδότες να ξεκινήσουν να δίνουν την ευκαιρία να εκδίδουν τα βιβλία νέων συγγραφέων που αναφέρονται σε σημαντικές ξεχασμένες προσωπικότητες που έγραψαν την δική τους ιστορία στα γράμματα και την επιστήμη της Ελλάδας.

*Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης είναι Έλληνας συγγραφέας. Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο ένθετο της εφημερίδας «Η Καθημερινή, Σελίδες Ιστορίας» στις 24/9/2023

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.