Σιατιστα, πολη αρχοντισσα

Η Σιάτιστα πόλη αρχόντισσα κτισμένη στον ορεινό όγκο «Βέλια» σε υψόμετρο 900 τ.μ. αποτελεί ένα τεράστιο απόθεμα πολιτιστικού πλούτου. Τα αξιόλογα αρχοντικά οι μεταβυζαντινές εκκλησίες, τα μουσεία, η βιβλιοθήκη, τα καταστήματα γούνινων και δερμάτινων ενδυμάτων, τα γραφικά της έθιμα, οι νόστιμοι μεζέδες και τα περίφημα κρασιά της αποτελούν μια μεγάλη πρόκληση.

Η Σιάτιστα, αν και κατέχει μια απομονωμένη θέση μέσα στη Δυτική Μακεδονία, αποτελεί, από το 1600 περίπου, ένα αξιόλογο βιοτεχνικό κέντρο. Οι κάτοικοί της ασχολούνται κυρίως με την υφαντική, τη γουνοποιία, τη βαφική τέχνη και την αμπελοκαλλιέργεια. Έτσι φτάνει να γνωρίσει κατά το 18ο και 19ο αιώνα τεράστια οικονομική ακμή, που υπέστη κάποια κάμψη στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν η Αυστρία, μετά τον ατυχή πόλεμο με τη Γαλλία, καταστράφηκε οικονομικά και παρέσυρε στην πτώχευση και πολλούς εμπορικούς οίκους της Σιάτιστας. Η επαφή αυτή των Σιατιστινών με τον πολιτισμό της ελεύθερης Ευρώπης είχε ως αποτέλεσμα την πνευματική και κοινωνική ανάπτυξή τους και την άνοδο του βιοτικού τους επιπέδου.

Οι συνθήκες της γενικής αυτής ευημερίας συντέλεσαν και στην ανάπτυξη της τέχνης και προπάντων της αρχιτεκτονικής και χαρακτηριστικά δείγματα της αρχιτεκτονικής του 18ου αιώνα στη Σιάτιστα είναι τα αρχοντικά της, χτισμένα από περιπλανώμενες συντεχνίες (συνάφια) Ηπειρωτών και Μακεδόνων μαστόρων. Τριάντα περίπου απʼ αυτά σώζονται ακόμη και σήμερα με εμφανή όμως τα σημάδια της εγκατάλειψης και των αυθαίρετων επισκευών και προσθηκών.

Η περίοδος που μητροπολίτης της Σιάτιστας ήταν ο Ζωσιμάς (1686 – 1746) θεωρείται η χρυσή περίοδος για την πόλη. Την εποχή εκείνη χτίστηκαν και οι περισσότεροι ναοί, αφού επιφανείς Σιατιστινοί παρείχαν σημαντική οικονομική βοήθεια.

Ο πιο παλιός ναός που σώζεται ως σήμερα είναι ο ναός της Αγίας Παρασκευής στην πλατεία της Γεράνειας. Χτίστηκε το 1677 και αποτελεί αξιόλογο μνημείο μεταβυζαντινής τέχνης. Στο ναό της Αγίας Παρασκευής λειτουργούσε, στα χρόνια της τουρκοκρατίας, κρυφό σχολειό, όπως μου διηγήθηκε ο γερο παπα-Νικόλας. Χαρακτηριστικός είναι και ο επιτάφιος της εκκλησίας, έργο του 1741, με ζωγραφική και στις δύο όψεις του ξύλου.

Νότια της Αγίας Παρασκευής βρίσκεται κολλημένος ο ναΐσκος της Παναγίας, που μαζί με την κοινή αυλή και το τεράστιο καμπαναριό αποτελούν ένα όμορφο σύνολο.

Μια άλλη παλιά και όμορφη εκκλησία είναι του Προφήτη Ηλία, στο μέσο σχεδόν των δύο συνοικιών. Χτίστηκε το 1701 και ανακαινίστηκε το 1740. Την περίοδο αρχιερατείας του Ζωσιμά χτίστηκαν κι άλλοι ναοί. Το 1702 ο Άγιος Μηνάς στο μέσο του δρόμου Χώρας – Γεράνειας, το 1709 στην είσοδο της Γεράνειας ο Άγιος Νικάνορας, το 1744 ο ναός των δώδεκα Αποστόλων. Όλοι αυτοί ναοί είναι χτισμένοι σε σχετικό βάθος, αφού γνωρίζουμε ότι οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν το χτίσιμο των εκκλησιών πάνω από το έδαφος. Μεταγενέστεροι είναι οι ναοί του Αγίου Γεωργίου (1760), του Αγίου Χριστοφόρου (1801), των Αγίων Ταξιαρχών (1798).

Μικρότεροι ναοί, που χτίστηκαν σχετικά πρόσφατα ανεβάζουν τον αριθμό των εκκλησιών της Σιάτιστας σε 22. Η Σιάτιστα είναι έδρα της Μητρόπολης “Σισανίου και Σιατίστης”. Από τον τίτλο φαίνεται ότι αρχικά είχε την έδρα στο Σισάνι, αλλά η έδρα της μεταφέρθηκε όταν μητροπολίτης ήταν ο Ζωσιμάς και στο χρονικό διάστημα 1695 – 1699. Μέχρι το 1767 ήταν επισκοπή, αλλά προάγεται σε μητρόπολη το 1767, όταν με την κατάργηση της επισκοπής Αχρίδος στην οποία υπαγόταν, κατατάχτηκε στις επαρχίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Μόλις δυο βήματα από την πλατεία της συνοικίας Γεράνεια δεσπόζει το αρχοντικό Πούλκως στην αυλή του οποίου βρίσκεται η επισκέψιμη παραδοσιακή κατοικία που αποτελεί μια ζεστή φωλιά για τον επισκέπτη. Πρόκειται για ένα παλιό οίκημα με πελεκητή πέτρα και σιδεριές στα παράθυρα που αναπαλαιώθηκε με πολύ μεράκι και κόπο από τους ιδιοκτήτες για να στεγάσει τη λαογραφική τους συλλογή.

Το καλντερίμι της αυλής αποτελεί την πρώτη έκπληξη. Στο κατώι ο τέλειος συνδυασμός από πέτρα, ξύλο και χώμα. Εδώ βρίσκονται τα περίφημα κρασιά, τα τσουκάλια, τα λαένια, τα μπακίρια, τα γεωργικά εργαλεία κ.λ.π. Εδώ η νοικοκυρά διαμόρφωνε το χώρο της οικοτεχνίας της με τον αργαλειό, το τσικιρίκι, τα λανάρια, τη ρόκα, το αδράχτι.. Δίπλα αραδιασμένα τα υφαντά στρωσίδια, κιλίμια, εσώρουχα, κεντήματα και ενδυμασίες.

Στον επάνω όροφο η σάλα, η κουζίνα, η κρεβατοκάμαρα, ο χειμωνιάτικος και ο μεντερλίσιος οντάς, ντυμένα με τα αυθεντικά Σιατιστινά αντικείμενα των προηγούμενων αιώνων μαρτυρούν την αρχοντιά της Σιάτιστας.

Και όλα αυτά χάρη στο μεράκι της Τατιάνας Ντέρου γέννημα – θρέμμα όπως η ίδια λέει της Σιάτιστας αλλά και του συζύγου της. Μια ιδιωτική προσπάθεια πέρα από επιχορηγήσεις εθνικές είτε ευρωπαϊκές απλά βασισμένη στην αγάπη για την παράδοση που χάνεται.

Όπως η ίδια η κ. Ντέρου σημειώνει «από μικρό παιδί θυμάμαι τον εαυτό μου στα γιδοπρόβατα. Βοηθούσα καθημερινά τον πατέρα μου στις κτηνο τροφικές εργασίες και εκεί στο μαντρί μας δέχτηκα το πρώτο ερέθισμα για τη συλλογή του λαογραφικού υλικού μου. Εκεί βρήκα το πρώτο αντικείμενο μια χειροποίητη σιδεριά από μασίφ σφυρηλατημένο σίδερο, ένα έργο τέχνης 200 ετών και πλέον».

Ως έφηβη η κ. Ντέρου είχε την ευκαιρία ακολουθώντας τον πατέρα της στη βοσκή να απολαύσει τη φύση αλλά και τη διαδικασία εύρεσης άχρηστων αντικειμένων όπως τότε πίστευαν οι περισσότεροι. «Τότε οι σκουπιδότοποι ήταν σε διάφορα σημεία λίγο πιο έξω από την πόλη και μπορούσε ο καθένας να πάει και να πετάξει ή να ψάξει και να βρει να πάρει ό,τι θέλει. Εγώ ήμουν τυχερή γιατί είχα την ευκαιρία βοσκώντας τα πρόβατα να ψάχνω καθημερινά και να βρίσκω λαογραφικό υλικό του τόπου μου που δυστυχώς για τους άλλους αποτελούσε «σκουπίδι». Ήμουν επίσης τυχερή γιατί οι γονείς μου επικροτούσαν την προσπάθειά μου».

Τελειώνοντας το Λύκειο η τύχη και πάλι βοήθησε την κ. Ντέρου να προσληφθεί στο δήμο ως διοικητικός υπάλληλος και έχοντας μισθό στα χέρια της να αρχίσει μια συστηματική συλλογή του λαογραφικού υλικού του τόπου επεκτείνοντας έτσι τη δραστηριότητά της και πέρα από τους σκουπιδότοπους και αγοράζοντας από τους συντοπίτες της ό,τι αντικείμενο παλιό είχαν το οποίο προόριζαν να δώσουν στους πλανόδιους πωλητές, ανταλλάσσοντάς το με ψεύτικα και πλαστικά είδη οικιακής χρήσης.

Ο κόσμος της δείχνει εμπιστοσύνη και αρχίζει να της δωρίζει λαογραφικό υλικό. Η τύχη της ξαναχαμογελά και ενώ έχει φτάσει σε ικανοποιητικό βαθμό τη συλλογή της παντρεύεται το Χρήστο Τσιότσιο και δημιουργεί οικογένεια. «Ξεκινάμε μαζί το τελευταίο κομμάτι του παζλ την αγορά και αναστήλωση παλιού λιθόκτιστου οικήματος προκειμένου αυτό να αποτελέσει το ιδιωτικό μας λαογραφικό μουσείο. Μαζί με το σύζυγό μου για τέσσερα χρόνια αγωνιζόμαστε και αναστηλώνουμε το οίκημα. Παράλληλα αποκτούμε και τρία παιδιά που κι αυτά καθημερινά συμμετέχουν στις εργασίες αναστήλωσης μέσα από το παιχνίδι στο χώρο αυτό».

Τον Ιανουάριο του 2007 η παραδοσιακή κατοικία επιτέλους λειτουργεί ως ιδιωτικό λαογραφικό μουσείο και το όνειρο μετά από είκοσι και πλέον χρόνια γίνεται πραγματικότητα. Οι ίδιοι οι κάτοικοι πλέον της Σιάτιστας το καμαρώνουν και το αποκαλούν στολίδι της Σιάτιστας. «Η Σιάτιστα με στήριξε και με στηρίζει στην προσπάθεια αυτή. Βέβαια αρχικά ήμουν στα μάτια όλων μια τρελή και παράξενη κοπέλα ως προς τον συγκεκριμένο τομέα. Σήμερα όμως τα πράγματα αντιστρέφονται. Στερηθήκαμε για να δημιουργήσουμε. Δεν χρηματοδοτηθήκαμε από κάπου. Δεν μπορέσαμε να ενταχθούμε σε κάποιο πρόγραμμα επιχορήγησης. Με προσωπικά δάνεια και με πολύ προσωπική εργασία καταφέραμε αυτό το αποτέλεσμα. Βέβαια όταν αναστηλώναμε το οίκημα για τη στέγαση του λαογραφικού μας υλικού μας εμψύχωνε όλος ο κόσμος και μας παρότρυνε να προχωρήσουμε. Είχαμε δίπλα μας τους γονείς μας, τους φίλους μας, τους συγγενείς μας, τους γείτονες αλλά και όλη τη Σιάτιστα. Όλη αυτή η πορεία ζωής με δίδαξε. Για μένα το «καλά κόποις κτώνται» δεν αποτελεί απλά ένα γνωμικό βιβλίων. Είναι μια αλήθεια που βίωσα».

Ένα πραγματικό κόσμημα που αξίζει να επισκεφτείτε στην Σιάτιστα, εφόσον δίνει στους ηλικιωμένους επισκέπτες τη δυνατότητα να κάνουν ένα ευχάριστο ταξίδι στο παρελθόν, να θυμηθούν τα παλιά και να νοσταλγήσουν τις παλιές δύσκολες αλλά όμορφες εποχές και στους νέους την ευκαιρία να γνωρίσουν στοιχεία της πολιτιστικής τους κληρονομιάς…

Α.Π.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.