Πως μιλαμε για τον COVID-19;
Την χρονιά που μας πέρασε οι λέξεις κορονοϊός, covid-19, πανδημία μονοπώλησαν το ενδιαφέρον μας. Λέξη της χρονιάς, ως αναμενόμενο, ανακηρύχτηκε η λέξη πανδημία από το αμερικανικό λεξικό Merriam-Webster.
Πώς όμως παρουσιάστηκαν οι λέξεις αυτές στον ελληνικό και διεθνή τύπο και τον δημόσιο λόγο γενικότερα; Το ερώτημα αυτό έχει βαρύνουσα σημασία, καθώς προηγούμενες έρευνες έχουν δείξει ότι τα ΜΜΕ καθορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο αρθρώνεται ο δημόσιος λόγος, επιβάλλοντας συγκεκριμένες αναπαραστάσεις ή νοηματοδοτήσεις της τρέχουσας πραγματικότητας, με άλλα λόγια περιορίζουν τον τρόπο με τον οποίο γίνεται αντιληπτή η πραγματικότητα καθώς φωτίζουν μία πλευρά ενός ζητήματος αποκρύπτοντας παράλληλα κάποια άλλη.
Το βασικό εργαλείο που αξιοποιούν για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι η μεταφορά. Έτσι, η μεταφορά παύει πλέον να είναι καλολογικό στοιχείο, και μετουσιώνεται σε κειμενικό μηχανισμό που παράγει, ή καλύτερα υπαγορεύει, σημασία καθώς δημιουργεί συνδηλώσεις τη στιγμή της πρόσληψης του κειμένου, ενώ παράλληλα γεννά αξιολογικές κρίσεις. Υπό αυτή τη λογική, οι μεταφορές που χρησιμοποιούνται στα ΜΜΕ «ρυθμίζουν», αποτελούν γλωσσικά εργαλεία που καθοδηγούν και προσδιορίζουν την σκέψη, υποβάλλουν συγκεκριμένους τρόπους αντίληψης της πραγματικότητας, συγκεκριμένες ιδέες και κατ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργούν την κοινωνική πραγματικότητα και καθοδηγούν την κοινωνική δράση.
Μιλήσαμε, όμως, μεταφορικά για τον κορονοϊό; Η απάντηση είναι θετική. Στο διάγγελμά του της 17ης Μαρτίου 2020 ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας, Κυριάκος Μητσοτάκης ανέφερε: «Είμαστε σε πόλεμο με αόρατο, αλλά όχι ανίκητο εχθρό».
Χρησιμοποιώντας τη μεταφορά του πολέμου, μιλάει για την προσπάθεια περιορισμού μετάδοσης του ιού και των θανάτων που προέρχονται από αυτόν με όρους μιας βίαιης αντιμετώπισης ενός αντιπάλου. Οπωσδήποτε, οι δύο έννοιες έχουν πολλές διαφορές, ωστόσο, γίνονται εύκολα αντιληπτές και ορισμένες ομοιότητες: αμφότερα είναι επικίνδυνα, απαιτούν μεγάλες προσπάθειες για τον χειρισμό τους, επιφέρουν τεράστιο οικονομικό κόστος και μπορούν να προκαλέσουν βλάβη ή ακόμη και θάνατο σε όσους εμπλέκονται σε αυτά.
Τίτλοι όπως οι παρακάτω προσφέρουν ακόμη περισσότερο υλικό προς μελέτη.
- (1) «Πεδίο μάχης» ενάντια στον κορονοϊό Ευρώπη και ΗΠΑ, ΕΡΤ, 23-3-2020
- (2) LIVE: Όλες οι εξελίξεις από τη μάχη ενάντια στον κορωνοϊό, naftermporiki.gr, 26-4-2020
- (3) Κοροναϊός: Στην πρώτη γραμμή της μάχης οι «ήρωες» του ΕΚΑΒ, Το ΒΗΜΑ, 27-4-2020
- (4) Χονγκ Κονγκ: Η τεχνολογία βοήθησε στη μάχη ενάντια στον κορονοϊό, Euronews, 15-7-2020
- (5) Κορονοϊός: Αντεπίθεση του ιού με περισσότερα από 15 εκατομμύρια κρούσματα σε όλο τον πλανήτη, ΕΘΝΟΣ, 22-7-2020
- (6) Κορονοϊός – Αττική: Ανοχύρωτα τρία μεγάλα νοσοκομεία – Δεν έχουν μεριμνήσει για κρεβάτια covid-19, ΕΘΝΟΣ, 23-9-2020
- (7) Μελέτη: Η βιταμίνη D ως «σύμμαχος» κατά του κορωνοϊού, Το Βήμα, 28-9-2020
- (8) Κορτικοστεροειδή: Το μοναδικό ως τώρα όπλο κατά του κορονοϊού, iEidiseis.gr, 8-10-2020
- (9) Γραμμή άμυνας με μάσκες παντού και απαγόρευση κυκλοφορίας από τις 00.30 έως τις 05.00 το πρωί, Πρώτο Θέμα, 22-102020
- (10) Κοροναϊός: Πεδίο μάχης τα νοσοκομεία, ΤΑ ΝΕΑ, 24-11-2020
Σε ένα τέτοιο πλαίσιο νοηματοδότησης του ιού υποβάλλονται μια σειρά αντιστοιχήσεις, όπου ο αντίπαλος είναι ο κορονοϊός, ο οποίος επιτίθεται σε κύματα, τα συμμαχικά στρατεύματα είναι όλη η ανθρωπότητα, η Κυβέρνηση δίνει μάχη για την καταπολέμησή του ιού, στη μάχη αυτή καλεί σε συστράτευση όλους τους πολίτες, διαθέτει όπλα (φάρμακα, μάσκες, αντισηπτικά, έκτακτα μέτρα) για να αμυνθεί, προσπαθεί να κατασκευάσει υπερ-όπλα (το πολυαναμενόμενο εμβόλιο), υπάρχουν ήρωες που δίνουν και τη ζωή τους ακόμη στη μάχη εναντίον του (οι γιατροί, το νοσηλευτικό προσωπικό, οι ερευνητές), υπάρχουν, όμως, και μαυραγορίτες που εκμεταλλεύονται την έκτακτη κατάσταση για να πλουτίσουν εκτινάσσοντας στα ύψη την τιμή πολύτιμων ειδών (όπως οι μάσκες ή τα αντισηπτικά), οχυρά είναι τα νοσοκομεία, υπάρχουν τραυματίες πολέμου (οι ασθενείς) και θύματα πολέμου (οι θάνατοι λόγω covid), ενώ το ανθρώπινο σώμα είναι το πεδίο της μάχης.
Παράλληλα, η συγκεκριμένη μεταφορά περιορίζει τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε ή αισθανόμαστε για την πανδημία και τις λύσεις που προτείνονται. Η μεταφορά του πολέμου προϋποθέτει την ύπαρξη δύο αντιπάλων, ενός επιτιθέμενου (ο ιός, ο άλλος) και ενός αμυνόμενου (η ανθρωπότητα, εμείς), εκφράζει με σχεδόν απλουστευτικό τρόπο την έκτακτη ανάγκη που προκύπτει από την αρνητική περίσταση, και φυσικοποιεί τη λήψη μέτρων που σε ορισμένες περιπτώσεις θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ότι βρίσκονται στο όριο της δημοκρατικής λειτουργίας ενός κράτους, έτσι ώστε να επιτευχθεί άμεσο αποτέλεσμα. Συνεπώς, η χρήση της επιτείνει την αίσθηση έκτακτης κατάστασης και της εξωτερικής απειλής, και κινητοποιεί την κοινότητα να αναλάβει το μερίδιο της ευθύνης που της αναλογεί (π.χ. να ακολουθήσει επιτακτικά τις οδηγίες των ειδικών και να τηρήσει αυστηρά τα προτεινόμενα μέτρα), να αλλάξει τις καθημερινές της συνήθειες, να αποκτήσει μια αίσθηση συλλογικής και ατομικής ευθύνης ή ακόμη να αποκτήσει θετική στάση απέναντι στον εμβολιασμό.
Το τελευταίο διάστημα, ωστόσο, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας #ReframeCovid που αναλήφθηκε από τις ισπανίδες ερευνήτριες Inés Olza και Paula Sobrino έχει ασκηθεί δριμεία κριτική στα ΜΜΕ για τη χρήση της μεταφοράς του πολέμου και έχουν προταθεί εναλλακτικές μεταφορικές απεικονίσεις του ιού. Η κριτική αφενός εστιάζει στο ότι η ομοιότητα ανάμεσα στις δύο έννοιες που συγκρίνονται είναι μόνο επιφανειακή. Αφετέρου, υποστηρίζεται ότι η μεταφορική αναπαράσταση του ιού ως αντιπάλου πολέμου δημιουργεί ανασφάλεια, αρνητικά συναισθήματα, την αίσθηση απειλής, ενώ ταυτόχρονα είναι πολωτική, στιγματίζει και μπορεί να έχει συνέπειες όχι με μόνο σε γνωσιακό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, εφόσον ο κορονοϊός είναι ο εχθρός, όσοι προσβληθούν από αυτόν και γίνουν φορείς του ή δεν τηρήσουν τα μέτρα ενδέχεται να θεωρηθούν ‘προδότες’ και να στιγματιστούν. Στον δημόσιο λόγο που αρθρώθηκε στη χώρα μας σχετικά, θα μπορούσε να παραπέμψει κανείς στη ρητορική σχετικά με τη στάση των νέων σε σχέση με την τήρηση των μέτρων.
Πώς θα ήταν, άραγε, αν νοηματοδοτούσαμε τον κορονοϊό με μια άλλη μεταφορά, π.χ. αυτή του ποδοσφαιρικού αγώνα όπου ο κορονοϊός και η ανθρωπότητα θα ήταν δύο αντίπαλοι, ή του ταξιδιού, όπου ο τελικός προορισμός θα ήταν το τέλος της πανδημίας; Σίγουρα θα γεννούσαν λιγότερο αρνητικά συναισθήματα και θα υπέβαλαν διαφορετικό πλαίσιο δράσης. Προς το παρόν, όμως, όλοι αναμένουμε το υπερ-όπλο, που δεν είναι άλλο από το εμβόλιο!
*Η Ζωή Γαβριηλίδου είναι Καθηγήτρια Γλωσσολογίας και Αντιπρύτανης, Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Φοιτητικής Μέριμνας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
