Ο Επιζων

Να σημειώσω εξαρχής ότι δεν έχω δει μέχρι τώρα παρά σύντομα αποσπάσματα από τη δημοφιλή σειρά, που έχει αποκτήσει φανατικούς θαυμαστές, μικρούς και μεγάλους, αλλά έχει επίσης δεχθεί αυστηρή κριτική. Σύνηθες, φυσικά, για τα ελληνικά δεδομένα: ο μέχρι υπερβολής θαυμασμός να συνυπάρχει και να συγκρούεται  με τη δαιμονοποίηση του ίδιου πράγματος – και μεταξύ των άκρων ελάχιστες οι φωνές μιας ψύχραιμης προσέγγισης. Η κυριαρχία της λογικής του ασπρόμαυρου.  
 
Ένα σχετικό θέμα που έχει ανακύψει είναι κατά πόσο οι γονείς πρέπει να επιτρέπουν στα παιδιά τους να παρακολουθούν τη συγκεκριμένη τηλεοπτική σειρά. Πέρα από το προκεχωρημένο της ώρας προβολής, γίνεται λόγος για τα πρότυπα χαρακτήρων και κοινωνικής συμπεριφοράς που προβάλλονται: αδικίες, πονηριά, προδοσίες, πισώπλατα μαχαιρώματα, απόπειρες εντυπωσιασμού, συναισθηματική και ψυχική απογύμνωση με στόχο την πρόκληση συμπάθειας, ανίερες συμμαχίες, περιθωριοποίηση του ατόμου, αποθέωση της νίκης και του χρήματος, φαλκίδευση της φιλίας, της συνεργασίας και της ηθικής.
 
Συνηθισμένα πράγματα, θα πουν κάποιοι άλλοι. Το συγκεκριμένο «ριάλιτι» είναι ακριβώς reality, καθρέφτης της ευρύτερης κοινωνίας. Πόσο υποκριτικό να εντοπίζουμε και να κατακρίνουμε τα παραπάνω, προβεβλημένα στην οθόνη του τηλεοπτικού μας δέκτη, ενώ τα βιώνουμε στον ίδιο, ή και σε μεγαλύτερο βαθμό, στην καθημερινότητά μας και δεν κάνουμε τίποτε για να τα αλλάξουμε. Χειρότερα, να υιοθετούμε οι ίδιοι παρόμοιες συμπεριφορές στη συνδιαλλαγή μας με τους άλλους, αλλά να τις εκλογικεύουμε: «ζήτημα επιβίωσης» στην αστική μας ζούγκλα, στην πολυσύχναστη ερημία της σύγχρονης κοινωνίας μας.
 
Στο πλαίσιο της παραπάνω επιχειρηματολογίας, η έκθεση των παιδιών στη σειρά και τις (απ)αξίες της δεν θεωρείται κακή. Ίσως μάλιστα αναδεικνύεται σημαντική η σταδιακή κατανόηση εκ μέρους τους των συνθηκών που αναπόφευκτα θα αντιμετωπίσουν στην κοινωνία, στο σχολείο, στις παρέες τους. Να αντιληφθούν ότι οι άνθρωποι, πολλοί άνθρωποι τέλος πάντων, που θα συναντήσουν, ή έχουν ήδη συναντήσει, προκρίνουν το ατομικό συμφέρον και την υστεροβουλία, φορώντας το προσωπείο του φίλου ή συνεργάτη.
 
Στοιχεία πειστικά μπορούν, προφανώς, να εντοπιστούν και στις δύο προσεγγίσεις του εν λόγω ζητήματος. Η μέση οδός παρέχει ίσως, κι εδώ, την πιο ασφαλή πορεία. Πρέπει να μάθουμε στα παιδιά μας να προσεγγίζουν κριτικά τον κόσμο γύρω τους: τηλεοπτικές σειρές, πρότυπα, συμπεριφορές, αξίες, ανθρώπους, τον ίδιο τους τον εαυτό. Μπορεί η παρακολούθηση της σειράς, υπό προϋποθέσεις, να αποτελέσει αφορμή και μέσο άσκησης στον «κριτικό γραμματισμό»: στην καλλιέργεια των παιδιών μιας κριτικής στάσης ως προς τις πληροφορίες, αλλά και τις αξίες και την ιδεολογία που ενυπάρχουν στα κάθε λογής πολιτισμικά «κείμενα». Πρέπει να αποφευχθεί έτσι τόσο η άκριτη υιοθέτηση όσο και η ασυζητητί απόρριψη του συγκεκριμένου τηλεοπτικού «προϊόντος». Αντίθετα, μέσα από τον διάλογό μας με τα παιδιά, μπορούμε σταδιακά να προωθήσουμε την αποστασιοποίηση, την κριτική ανάγνωση, θέση και θέαση του όποιου κειμενικού κόσμου προβάλλεται σε αυτά ως μοναδικός, αληθινός ή προνομιούχος.
 
Μπορούμε τέλος να προβάλλουμε την ιδέα ότι τα πρότυπα, ο κόσμος κι οι αξίες που προβάλλονται μπορούν να επαναγραφούν, υπό το φως άλλων, αντίμαχων αξιών, όπως η ηθική, η ανιδιοτελής φιλία, η συνεργασία, η αρμονική συμβίωση, το δίκαιο του αδυνάτου. Παρόμοιες απόπειρες επαναγραφής μπορούμε να συναντήσουμε και στον χώρο της λογοτεχνίας, στο κατεξοχήν, μάλιστα, αρχέτυπο του επιβιώσαντος Ερημίτη: τον Ροβινσώνα Κρούσο. Το πολυδιαβασμένο για αιώνες έργο του Daniel Defoe (1719), αν και είναι γραμμένο για ενήλικες, προσαρτήθηκε στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά ήδη από τον 18ο αι., και έχει μεταπλαστεί σε πλήθος αναγνωσμάτων, κινηματογραφικών ταινιών, σειρών, θεατρικών έργων, κινουμένων σχεδίων, κλπ.
 
Το αίσθημα της περιπέτειας ενός ναυαγού σε ένα ερημικό νησί, που πρέπει να αναμετρηθεί με τις δυνάμεις της φύσης και να στηριχθεί στις ικανότητες και στο μυαλό του για να επιβιώσει, δεν μπορεί παρά να γοητεύει τους αναγνώστες κάθε εποχής. Ωστόσο, μια βαθύτερη προσέγγιση του έργου μπορεί να αποκαλύψει πλευρές της ιδεολογίας στην οποία εδράζεται και εμμέσως προωθεί. Έχουν, έτσι, εξεταστεί από την κριτική η αφηγηματική νομιμοποίηση της εξουσίας του λευκού, «πολιτισμένου» Ροβινσώνα στο φυσικό περιβάλλον και στον ιθαγενή Παρασκευά, και οι σχετικές αρχές και ιδεολογία της αποικιοκρατίας, της δουλείας, του ρατσισμού. Της αφ’ υψηλού θέασης του κόσμου από το βάθρο των δυτικοευρωπαϊκών πολιτισμικών αξιών. Ο James Joyce, σε μια διάλεξη για τον Defoe το 1912, αποτυπώνει εύστοχα τον Ροβινσώνα ως το αληθινό σύμβολο των βρετανικών κατακτήσεων, ενσάρκωση του αγγλοσαξονικού πνεύματος, και του Βρετανού αποικιοκράτη, ενώ τον Παρασκευά ως το σύμβολο των υποταγμένων φυλών. Σκοπός του Ροβινσώνα είναι προγραμματικά να μετατρέψει τον Παρασκευά σε «χρήσιμο και επιδέξιο άνθρωπο».
 
Μια ενδιαφέρουσα αναπλαισίωση των χαρακτήρων και της ιστορίας του Ροβινσώνα επιχειρεί ο γνωστός Γάλλος συγγραφέας Μισέλ Τουρνιέ, που απεβίωσε πρόσφατα. Ο Τουρνιέ γράφει ένα μυθιστόρημα με τίτλο «Ο Παρασκευάς ή στις μονές του Ειρηνικού», το οποίο διασκευάζει ειδικά για παιδιά στο έργο του με τίτλο «Ο Παρασκευάς ή η πρωτόγονη ζωή». Ο Ροβινσώνας του Τουρνιέ, ενώ μοιράζεται με τον συνονόματο ήρωα του Defoe την εργατικότητα και την εφευρετικότητα, σταδιακά ανακαλύπτει την αξία του φυσικού τρόπου ζωής, τον σεβασμό της ετερότητας, και κυρίως την ανάγκη αναθεώρησης των μέχρι τότε αξιών του. Ροβινσώνας και Παρασκευάς γίνονται ισότιμοι σύντροφοι, ενώ ο Παρασκευάς αναδεικνύεται σε δάσκαλο και πρότυπο του Ροβινσώνα. Τον μυεί στην ομορφιά και τη μαγεία της φύσης και του ονείρου. Εκπολιτίζει ουσιαστικά τον επίδοξο εκπολιτιστή.
 
Όπως αποδεικνύει ο Τουρνιέ, οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες, τα σύμβολα και οι κάθε λογής πολιτισμικές αναπαραστάσεις, δεν είναι παρά «αφηγήματα»: αντικείμενα και προϊόντα αφήγησης, σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό και ιδεολογικό πλαίσιο. Ας μάθουμε στα παιδιά να γίνουν κριτικοί αποδέκτες παρόμοιων αφηγήσεων, τηλεοπτικών, λογοτεχνικών, ιστορικών, δημοσιογραφικών ή άλλων. Και το πιο δύσκολο – όσο και σημαντικό, να διεκδικήσουν το δικαίωμα να γράψουν τα δικά τους «κείμενα», να αφηγηθούν τις δικές τους ιστορίες.

Περισσότερες ανα-γνώσεις από τον Σπύρο Κιοσσέ εδώ
 

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.