Πηνελοπη Καμπακη- Βουγιουκλη, Ομοτιμη Καθηγητρια ΕΦ/ΔΠΘ*

Σήμερα  βρισκόμαστε  εδώ, σε πείσμα των συνθηκών και των περιορισμών, για να εξερευνήσουμε μια μνημειώδη δουλειά που κατατέθηκε από έναν εκλεκτό μας συμπολίτη, τον κ. Φιλιππίδη, και που αφορά την πολύτιμη πολιτιστική μας κληρονομιά. 

Τι ακριβώς εννοούμε όμως  με τον όρο πολιτιστική κληρονομιά; Αυτό το ερώτημα ήταν αναπόφευκτο για μένα, που υπήρξα μάχιμη εκπαιδευτικός επί πενήντα χρόνια σχεδόν, από το πρώτο έτος του πανεπιστημίου. Έτσι θέλω να θέσω το πλαίσιο μιας ελάχιστης επικοινωνίας μεταξύ μας. Άραγε όλοι/ες δίνουμε το ίδιο περιεχόμενο  σε αυτόν  τον πολυχρησιμοποιημένο όρο; Ξέρω μια πλήρης ταύτιση είναι αδύνατη, επειδή έχουμε διαφορετικές προσλαμβάνουσες, διαφορετική προηγούμενη γνώση. Όμως ένα γενικό πλαίσιο είναι δυνατόν και  πρέπει να δοθεί.  Λαμβάνοντας όλα αυτά υπόψη, ας επιχειρήσουμε μια σύντομη παρουσίαση κάποιων όρων

Η πολιτιστική κληρονομιά περιλαμβάνει το σύνολο των πολιτιστικών αγαθών ενός τόπου ως ενδεικτικά της ιστορικής συνέχειας των πολιτισμών.  Αφορά όλα εκείνα τα φυσικά αντικείμενα, αλλά και τα άυλα χαρακτηριστικά μιας κοινότητας που έρχονται από το παρελθόν και μεταλαμπαδεύονται από τις παλαιότερες γενιές στις νέες, ώστε να διατηρηθούν και να αποτελέσουν όφελος για τους μελλοντικούς ανθρώπους. Η διαφύλαξη αυτή θεωρείται  καίριας σημασίας καθώς είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ταυτότητα των λαών και αποτελεί στοιχείο συλλογικής μνήμης.

Πιο συγκεκριμένα, ο όρος πολιτιστική κληρονομιά προσδιορίζεται από την «ένυλη», την «άυλη» και τη «φυσική» κληρονομιά.

Η ένυλη κληρονομιά περιλαμβάνει τα ακίνητα αγαθά (οικοδομήματα, αρχαιολογικοί χώροι, εκκλησιαστικοί ναοί κ.ά.) και τα κινητά (έργα τέχνης και τεχνικής, αρχαιολογικά ευρήματα, καταγραφές οπτικού και ακουστικού υλικού κ.ά.), τα οποία παρουσιάζουν ενδιαφέρον ιστορικό, καλλιτεχνικό, εθνολογικό, επιστημονικό και τεχνολογικό. Στην άυλη κληρονομιά, κατατάσσονται οι τρόποι και τα μέσα με τα οποία συμπεριφέρεται η εκάστοτε κοινωνία μέσα στο ιδιαίτερο πολιτιστικό κλίμα στο οποίο βρίσκεται, όπως οι παραδόσεις, η γλώσσα, οι τέχνες, τα ήθη και τα έθιμα, οι πνευματικές αντιλήψεις κ.ά. Τέλος, η «φυσική» κληρονομιά περιλαμβάνει τη βιοποικιλότητα και τα σημαντικά πολιτιστικά τοπία.

Η πολιτιστική κληρονομιά προστατεύεται από την UNESCO, σκοπός της οποίας  σύμφωνα με την ιδρυτική της πράξη, είναι η διασφάλιση της παγκόσμιας ειρήνης μέσα από τη συνεργασία των λαών και η ευημερία των ανθρώπων. Ο ρόλος της  στην καθιέρωση της προστασίας των πολιτιστικών αγαθών είναι καθοριστικός, καθώς το έργο της συνέβαλε στην αποδοχή ότι όλα τα σημαντικά πολιτιστικά αγαθά μιας χώρας αποτελούν συστατικά του πολιτισμού ολόκληρης της ανθρωπότητας και είναι άξια διεθνούς προστασίας. Κι όταν μιλάμε για  προστασία δεν εννοούμε μόνο από φθορά, απώλεια, κλοπή και κυρίως φυγάδευση στο εξωτερικό αλλά  την ανεύρεση, τη μελέτη, την καταγραφή, τη συντήρηση, την αποκατάσταση, τη μεταβίβαση στις επόμενες γενιές καθώς πλέον και την  ανάδειξη και προβολή τους.

Μέσα στο πλαίσιο της μνήμης των 100 χρόνων  από τη γενοκτονία των Ελλήνων  όπως πλέον ονομάζεται αυτό που  παλιότερα ονομάζαμε μικρασιατική καταστροφή, ας δούμε το εξαιρετικό αυτό λεύκωμα του κ. Φιλιππίδη,  ως μια κατάθεση μνήμης,  μιας προσπάθειας διάσωσης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Δηλαδή, ας το δούμε θετικά, με  μια αισιόδοξη ματιά   μέσα από το πρίσμα της ζωής, της συνέχειας, αυτών που κερδήθηκαν  κι όχι μιας ακόμη αποτίμησης του ολέθρου, των απωλειών.

Οι πρώτες περίπου 108 σελίδες αποτελούν μια εξαιρετική πηγή διδασκαλίας της τοπικής Ιστορίας από το 1922 κι εντεύθεν  μια και οι πληροφορίες και οι εξαιρετικές φωτογραφίες  που περιέχουν  είναι πολύτιμες για τα γεγονότα και τη δράση των Καρυδιωτών αυτά τα δύσκολα χρόνια, ως μια μικρογραφία της Ιστορίας της Ελλάδας, ενός μέρος  του   συνόλου. Το συγκινησιακό στοιχείο δεν μπορεί να λείπει από μια τέτοια περιγραφή, όμως ο συγγραφέας ξέρει να μην ξεπερνά τη σωστή δόση σε βάρος μιας αντικειμενικής περιγραφής.  Έτσι το συναίσθημα στο κλείσιμο του κεφαλαίου με το κυπαρίσσι λειτουργεί λυτρωτικά. Η αξιοποίηση τέτοιων πηγών θα έπρεπε να αποτελεί προτεραιότητα στα αναλυτικά προγράμματα.

Ας υποθέσουμε τώρα, πώς θα μπορούσε ένας/μια ερευνητής/τρια της αύλης/ένυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς να αξιοποιήσει αυτό το βιβλίο. Με μια τεχνική, πρώτη  ματιά παρατηρεί κανείς μια ασυμμετρία στον αριθμό των σελίδων των επί μέρους κεφαλαίων. Το γεγονός  αυτό ίσως δίνει άμεσα ποσοτικά στοιχεία για το είδος των μνημείων που υπάρχουν στην περιοχή.

Συγκεκριμένα, το Κεφάλαιο 3 αποτελείται από 10 σελίδες όπου περιγράφονται οι ιεροί ναοί. Με την πρώτη ματιά  ο ερευνητής/τρια αντιλαμβάνεται ότι η  ένυλη πολιτιστική κληρονομιά  είναι πολύ μικρή, μια και τα μνημεία κατέχουν μόνο λίγες σελίδες και αφορούν κυρίως Ιερούς ναούς. Όλοι καινούργιοι. Δεν υπάρχουν ναοί παλιοί, δεμένοι, μόνο καινούργιοι. Απολύτως αναμενόμενο… Βλέπετε οι ναοί και τα αρχιτεκτονικά δημιουργήματα δεν μεταφέρονται… Μένουν εκεί πίσω, καημός για αυτούς που τα άφησαν και λάφυρα ενοχής για αυτούς που τα καρπώθηκαν… Ίσως γιαυτό και να τα λεηλατούν και να τα ξεθεμελιώνουν… Από ενοχές…

Ανάλογα πράγματα μπορεί να δει και να σχολιάσει κανείς και στο Κεφάλαιο 5 όπου δημόσιοι  χώροι και  μνημεία καταλαμβάνουν άλλες δέκα σελίδες (ίσως θα τα έβαζα μαζί σε μια δική μου ταξινόμηση…). 

Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζεται ένα κομμάτι με ανάμικτα στοιχεία ένυλα και άυλα, η ιστορία της εκπαίδευσης, των κτιρίων αλλά κυρίως του έμψυχου υλικού,   μέσα σε 30 σελίδες, από όπου παρελαύνουν μέσα από αφηγήσεις και φωτογραφίες όλοι οι παλαιοί κάτοικοι της Καρυδιάς, δάσκαλοι και μαθητές.

 Το Κεφάλαιο 6 είναι μια πηγή πληροφοριών για την τρίτη κατηγορία της πολιτιστικής κληρονομιάς, αυτό που ονομάζουμε «φυσική» κληρονομιά και  αφορά τους υδάτινους  πόρους και τη ύδρευση.

Ακολουθούν τρία κεφάλαια, πραγματικός θησαυρός στοιχείων κυρίως για τη άυλη κληρονομιά της περιοχής.  Συγκεκριμένα στο Κεφάλαιο 7  παρουσιάζονται επαγγέλματα και ασχολίες των κατοίκων, ενώ στα Κεφάλαια  8-9 περιγράφονται όλα τα ήθη και τα έθιμα, η διατροφή, συνταγές, παραμύθια, πηγή πληροφοριών για γλωσσολόγους και λαογράφους που προσωπικά με τρέλανε. Το κομμάτι με τις ενθυμήσεις  των Καρυδιωτών, παράδειγμα μίμησης για όσους κάνουν αντίστοιχες καταγραφές, όπως και το παράρτημα με τα ονόματα και τα βιογραφικά των κατοίκων.

 Εγώ δε έχω παρά να συγχαρώ  τον κ. Φιλιππίδη για το κουράγιο και τη μεθοδικότητά του, την υπομονή να φέρει εις πέρας τόσες συνεντεύξεις, να χειριστεί τόσους/τόσες  πληροφορητές/τριες, ακόμη  τον κόπο, τον χρόνο και το χρήμα  που κατέθεσε. Να τον ευχαριστήσω και να του εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου και, φαντάζομαι, όλων των Καρυδιωτών, των Κομοτηναίων, των Θρακιωτών, ανεξαρτήτως καταγωγής.

 Άξιζε όμως τον κόπο., κ. Φιλιππίδη!  Το έργο σας  μπορεί να χρησιμοποιηθεί  ως εγχειρίδιο μελέτης τοπικής ιστορίας και γιαυτό πρέπει να φτάσει στις σχολικές βιβλιοθήκες. Είναι αρκετές δουλειές Κομοτηναίων που πρέπει να μπουν στη βιβλιογραφία διδασκαλίας και έρευνας της τοπικής ιστορίας. Δεν είμαι η πλέον ειδική για να το προωθήσω  αλλά θα ενώσω τις προσπάθειές μου με όλων  όσοι ενδιαφέρονται για το τμήμα ως μέρος του συνόλου. Γιατί η  εθνική ιστορία αποτελείται από τις τοπικές.

Τι να πω για την έκδοση και την αισθητική της. Δεν περιμένω τίποτε λιγότερο από την Τζένη Κατσαρή και την ομάδα του  ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗ… Έφτιαξαν ένα  λεύκωμα υψηλών προδιαγραφών…, αντάξιο μεγάλων εκδοτικών οίκων του κέντρου. 

Συγχαρητήρια θερμά.

* Το κείμενο είναι η ομιλία της στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του Πέτρου Φίλιππου Φιλιππίδη, «Ένα ταξίδι στην ιστορία των Καρυδιωτών- Επί τη επετείω των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή», Πολιτιστικός Σύλλογος Καρυδιάς και Φίλων, Κομοτηνή 2021, που διοργανώθηκε την Τετάρτη 29 Σεπτεμβρίου 2021, στην Τσανάκλειο Δημοτική Βιβλιοθήκη Κομοτηνής.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.