Ο στοχασμος της κατανοησης*

Δύο βασικοί άξονες διατρέχουν το έργο του Σταύρου Ζουμπουλάκη, η θρησκεία και η ηθική.  Πηγές του είναι τα μεγάλα λογοτεχνικά έργα  και ο στοχασμός φιλοσόφων που έχει επί χρόνια μελετήσει και μεταφράσει, με προεξάρχοντες τον Εμμανουήλ Λεβινάς και τη Σιμόν Βέιλ. Από τον χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας,  οι  πνευματικές μορφές για τις οποίες έχει γράψει πρωτότυπα κείμενα συμβάλλοντας στη φιλολογική έρευνα και αναγνώρισή τους από νεότερους αναγνώστες είναι αυτές του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Τάκη Παπατσώνη  και του Ζήσιμου Λορεντζάτου.

Στον άξονα της θρησκείας κινείται με άνεση λόγω των τεράστιων γνώσεων που έχει μεταξύ Ιουδαϊσμού και Χριστιανισμού, δηλαδή μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Ερευνά, ερμηνεύει και ασκεί κριτική αναπτύσσοντας τον στοχασμό του σε γερές βάσεις, χωρίς στερεοτυπικούς αφορισμούς. Οδηγός του η βιβλιογραφία, τα κείμενα, η ανάγνωση. Όλα του τα δοκίμια έχουν τις απαραίτητες παραπομπές ώστε ο αναγνώστης να παρακολουθεί την αρχιτεκτονική του στοχασμού του. Τα δοκίμια του Ζουμπουλάκη εξυφαίνονται μ’ αυτή τη σπάνια γραφή που κάνει τα μεγάλα θέματα απτά χωρίς να χάνουν στο ελάχιστο την αξία της σπουδαιότητάς τους.

Το δοκιμιακό του έργο δεν παράγεται σε μία περίκλειστη κατάσταση, αλλά σαν άνθρωπος της ευθύνης  αντλεί τη θεματογραφία του από τον δημόσιο χώρο. Όπως έχει πει και ο ίδιος  ήθελε να κάνει κάτι θετικό στη ζωή του. Εργάστηκε στη μέση εκπαίδευση σε ιδιωτικό σχολείο γυμνάσιο και λύκειο,  από το 1998 έως το 2012 είχε τη διεύθυνση του ιστορικού λογοτεχνικού περιοδικού «Νέα Εστία», ενώ εδώ και αρκετά χρόνια είναι  πρόεδρος του Ιδρύματος «Άρτος Ζωής» και επιπλέον είναι  πρόεδρος του εφορευτικού συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης, ενώ έχει ιδρύσει και διευθύνει τη σειρά «Εστία Ιδεών» στην οποία δημοσίευσε τριάντα έξι βιβλία Ελλήνων και ξένων στοχαστών, όπως του Ρεζίς Ντεμπρέ, του Φουκώ, του Σαρτρ, του Τοντόροβ, του Γκύντερ Άντερς και άλλων. Επιμελείται και τη σειρά «Λόγος της Εθνικής Βιβλιοθήκης».

Σε όλες τις παραπάνω θέσεις αφήνει έντονα το διανοητικό του στίγμα. Φέρνει στη δημόσια σφαίρα ζητήματα φιλοσοφίας, ιστορίας, πολιτικών ιδεών και θεολογίας, κρατώντας σε δυνατή ένταση τον διάλογο για μείζονα θέματα του Ελληνισμού, της Ορθοδοξίας και της σύγχρονης πολιτικής σκηνής.

Στο σημείωμα που συνοδεύει  τα βιβλία της σειράς «Εστία Ιδεών» σημειώνεται ότι οι ιδέες έχουν σημασία στη ζωή μας, την προσωπική και τη συλλογική, και αντιμάχεται τη μηδενιστική απαξίωσή τους. Η σειρά φιλοδοξεί να στεγάσει κείμενα δοκιμιακού λόγου, χωρίς θεματικούς περιορισμούς και ιδεολογικές μονομέρειες, κείμενα που θα κεντρίζουν τη σκέψη και θα προκαλούν τη συζήτηση.

Το παραπάνω σημείωμα αποτελεί ένα σύντομο πνευματικό βιογραφικό του Σταύρου Ζουμπουλάκη. Ο κόσμος των ιδεών δεν αποτελούν γι’ αυτόν μία θεωρητική σκευή παρά μόνο στον βαθμό που θα τον προβληματίσουν ώστε να εισέλθει στον χώρο της ανάλυσης και του διαλόγου. Δεν αποκηρύσσει τον ορθό λόγο και δεν στρέφεται εναντίον της Δύσης και του Διαφωτισμού όπως έχουν κάνει άλλοι στοχαστές των ίδιων πνευματικών ενδιαφερόντων, προτάσσοντας τον θρησκευτικό δογματισμό και ρίχνοντας το ανάθεμα στα ανθρώπινα δικαιώματα ως μία μάστιγα της νεωτερικότητας.

Αντίθετα στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Ηθική της αγάπης και πολιτική πράξη», από τις Εκδόσεις Πόλις, ο συγγραφέας συζητά με  στοχαστές που εννοούν την κοινωνική συνοχή στο πλαίσιο του δημοκρατικού πολιτεύματος, όχι μόνο ως κανόνων που διέπουν τη διαδικασία νομιμοποίησής του αλλά κάτι περισσότερο. Εννοούν το πολίτευμα με ηθικό περιεχόμενο, δηλαδή με την ενεργητική εφαρμογή της αγάπης προς τον συνάνθρωπο. Είναι γνωστό ότι τη φιλοσοφία του Δικαίου, την έχει απασχολήσει πολλές φορές, η ευρύτητα της ηθικής έναντι των πεπερασμένων και υποκείμενων σε διαρκείς αλλαγές κανόνων δικαίου.

Οι άξονες της θρησκείας και της ηθικής, που ανέφερα ότι διατρέχουν το έργο του, έχουν πάντοτε ως αναφορά το πλαίσιο της πολιτείας, της οργανωμένης δημοκρατικής πολιτείας. Συναφώς στον στοχασμό του συναντάμε να αναπτύσσονται δίπολα όπως ο Θεός και η οργανωμένη Πόλη, ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ, η αγάπη και η δικαιοσύνη, η ευθύνη και η κύρωση, η πίστη και ο λόγος, το καλό και το κακό. Αυτά τα ζόρικα ζητήματα όπως του αρέσει να λέει, δοκιμάζουν πολλές φορές τις αντοχές του σκεπτόμενου νου προκαλώντας ασφυκτικά αδιέξοδα. Προσπαθεί λοιπόν να εισχωρήσει χρησιμοποιώντας την πλούσια πνευματική φιλολογική και φιλοσοφική σκευή του στα πεδία εκείνα που για τον πολύ κόσμο είναι άγνωστα. Γι’ αυτό τα κείμενά του τα χαρακτηρίζει μία ευφυής λεπτολογία, θεμελιωμένη στην έρευνα και στη μελέτη των πραγμάτων. Πώς θα μπορούσε να κατανοηθεί η πίστη, η ηθική και η επίδρασή τους στο σύγχρονο πολιτικό περιβάλλον αν δεν ανατρέξουμε στα πρώτα κείμενα της βιβλικής παράδοσης με τη βοήθεια των ερμηνευτικών εργαλείων;  Πώς θα καταλάβουμε τη σχέση αγάπης και δικαιοσύνης αν δεν συναντήσουμε τον στοχασμό αυτών που παιδεύτηκαν ποικιλοτρόπως μ’ αυτό το ζεύγος, αντλώντας τις σκέψεις τους όχι μόνο από τη θρησκευτική αλλά και τη φιλοσοφική παράδοση; Πώς θα μιλάμε για το Άουσβιτς αν δεν εντοπίσουμε τις αιτίες του και την επιρροή του στον ευρωπαϊκό χώρο αλλά και τις επιπτώσεις του στην εβραϊκή συνείδηση;

Εκτός από την  τριβή του  με τον κόσμο των ιδεών, ο Σταύρος Ζουμπουλάκης είναι και φανατικός αναγνώστης λογοτεχνικών έργων, που αποτελεί την άλλη δεξαμενή της σκέψης του. Συζητά με τα έργα μεγάλων συγγραφέων όπως ο Καμύ, ο Γιόζεφ Ροτ, ο Φίλιπ Ροθ, ο Μισέλ Ουελμπέκ, ο Χάινριχ Μπελ, ο Γκράχαμ Γκρην, ο Ζορζ Μπερνανός και άλλων. Επανέρχεται μάλιστα με αφορμή επίκαιρα γεγονότα όπως στην περίπτωση της «Πανούκλας» του Καμύ, την οποία ξαναδιάβασε τον καιρό της πανδημίας και του εγκλεισμού. Προφανώς γιατί η συζήτηση για τη λογοτεχνία πρέπει να τίθεται σε ένα ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο και να μη μένει μόνο στην αναζήτηση αισθητικών κριτηρίων. Αναζητά το νόημα του έργου ακόμη και  πέρα από τη συγγραφική πρόθεση και την οριοθετημένη χρονικά διάσταση της παραγωγής του εκάστοτε μυθιστορήματος.  Επανεντάσσει  τα μυθιστορήματα στα νέα συμφραζόμενα, στις νέες εμπειρίες που έχουν εισχωρήσει αποκαλυπτικά στη συλλογική συνείδηση.

Στα κείμενά του παρουσιάζονται τα ηθικά διλήμματα και οι αξίες των ηρώων, όπως η αγάπη,  η συγχώρεση, η ελπίδα. Η ευτυχία της ταπεινότητας και οι δοκιμασίες της πίστης όταν το κακό εισβάλλει αμετάκλητα. Η αναγνωστική του εμπειρία είναι συμμετοχική, γιατί  μπαίνει ο ίδιος «στην καρδιά των μυθιστορημάτων», ανοίγει διάλογο «κατ’ όναρ», τα σκέφτεται, όπως αυτά «σκέφτονται» τη ζωή και τον κόσμο.

Μπορούμε να πούμε πλέον με βεβαιότητα ότι το δοκιμιακό και αφηγηματικό έργο του Ζουμπουλάκη γνωρίζει μία ιδιαίτερη αναγνώριση. Ο πρώτος λόγος γι’ αυτό είναι το κατακτημένο και αναγνωρίσιμο ύφος της γραφής του. Άμεσος και μεστός λόγος με επιχειρήματα, που προέρχονται από τη γνώση του αντικειμένου με το οποίο ασχολείται. Με απλά λόγια χαίρεσαι να τα διαβάζεις, είτε πρόκειται για τα δοκίμια ιδεών, είτε πρόκειται για τα δοκίμια που αφορούν έργα λογοτεχνίας, είτε πρόκειται για τα δύο μέχρι τώρα αφηγηματικά δοκίμια με αυτοβιογραφικό περιεχόμενο που έχει εκδώσει, δηλαδή το «Στ’ αμπέλια» και την «Η Αδερφή μου».

Ο δεύτερος λόγος είναι οι θεματικές του. Δηλαδή αυτά που προσπαθήσαμε να ιχνογραφήσουμε έστω αμυδρά ότι απασχολούν τη σκέψη του. Φαίνεται πως απασχολούν τη σκέψη και άλλων ανθρώπων που αναζητούν την εμπειρία ενός στοχασμού απαλλαγμένου από σίγουρες απαντήσεις.

Ο Ζουμπουλάκης γράφει τα δοκίμιά του βιώνοντας τη μέθεξη της έρευνας και του προβληματισμού. Ο στοχασμός του δεν είναι δογματικός, δεν είναι άνυδρος και δεν είναι αντιδραστικός. Είναι πρωτίστως ένας στοχασμός της κατανόησης.

*Το κείμενο διαβάστηκε στο πλαίσιο της εκδήλωσης του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης «Συγγραφείς του κόσμου ταξιδεύουν στο Μέγαρο», που διεξήχθη στις 4 Μαρτίου 2024, με προσκεκλημένο συγγραφέα τον Σταύρο Ζουμπουλάκη.

** Ο Χρήστος Βασματζίδης είναι δικηγόρος και κριτικογράφος, με ουσιαστική παρουσία στα γράμματα της Θράκης, και όχι μόνον… Αφού στοχάζεται και γράφει για τα κείμενα που διαβάζει στο  ένθετο  «Νησίδες»  της «Εφημερίδας των Συντακτών».

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.