Ο Ιων Δραγουμης και «Η Σαμοθρακη» (1909)

Πριν από λίγο καιρό δημοσίευσα το άρθρο «Η δολοφονία του ιδεολόγου Ίωνα Δραγούμη (31 Ιουλίου 1920), παρουσιάζοντας το  συναρπαστικό βιβλίο «Η Εκτέλεση» του Φρέντυ Γερμανού, έκδ. Καστανιώτη 1999, σελ. 258 –  [το 2001 είναι η 51η έκδοση].

Αυτές τις μέρες διάβασα ένα ωραίο αφήγημα του Ίδα που αναφέρεται στη Σαμοθράκη. Όταν την επισκέφτηκε το 1906, το νησί όπως και η υπόλοιπη Δυτική Θράκη, ανήκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Δραγούμης τότε υπηρετούσε στο Προξενείο του Δεδέαγατς (σημερινής Αλεξανδρουπόλεως, Σεπτ. 1905 – Δεκ. 1906). Το βιβλίο του κυκλοφόρησε το 1909. Θα μας δοθεί η ευκαιρία να δούμε πολλές πλευρές του πνεύματός του.

Θα παραθέσουμε ένα εργοβιογραφικό κείμενο για τον Ίωνα και στη συνέχεια θα αναφερθούμε στη Σαμοθράκη του.

*

Ο Ίων (Ιωάννης) Δραγούμης (1878 – 1920) γεννήθηκε στην Αθήνα, γόνος οικογένειας πολιτικών και γιος του αγωνιστή, βουλευτή, Υπουργού Εξωτερικών της κυβέρνησης Χαριλάου Τρικούπη και λόγιου, Στέφανου Δραγούμη. Σπούδασε Nομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και από το 1899 ακολούθησε τον διπλωματικό κλάδο, υπηρετώντας στη διπλωματική υπηρεσία του Υπουργείου Εξωτερικών. Το 1897 κατατάχτηκε εθελοντικά στο μέτωπο του ελληνοτουρκικού πολέμου, ενώ υπήρξε βασικός συνεργάτης του Παύλου Μελά στην οργάνωση της άμυνας έναντι των Βούλγαρων, πολέμησε στον πρώτο Βαλκανικό πόλεμο ως απλός δεκανέας και το 1902 τοποθετήθηκε με δική του αίτηση υποπρόξενος στο Προξενείο Μοναστηρίου. Στη συνέχεια υπηρέτησε ως πρόξενος στις Σέρρες (1903), τον Πύργο Βουλγαρίας και τη Φιλιππούπολη (1904), την Αλεξάνδρεια και το Δεδεαγάτς (1905) και το 1907 τοποθετήθηκε στην πρεσβεία Κωνσταντινούπολης. Το 1908 ίδρυσε από κοινού με τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη την Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως, η οποία είχε ως στόχο της την επίτευξη ισοπολιτείας των εθνοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη σύμπραξη ελλήνων και τούρκων για τη δημιουργία ενιαίου κράτους στα ευρωπαϊκά πρότυπα. Το 1909 οργάνωσε το Β΄ πολιτικό τμήμα ανατολικών υποθέσεων στο Υπουργείο Εξωτερικών και υπηρέτησε αρχικά στην πρεσβεία της Ρώμης και στη συνέχεια του Λονδίνου, ενώ μετά από περιοδεία του σε πρεσβείες και γενικά προξενεία στα Βαλκάνια, επανατοποθετήθηκε στο Υπουργείο Εξωτερικών, θέση από την οποία διοργάνωσε το 1911 το συνέδριο των Δωδεκανησίων στην Πάτμο, που διαλύθηκε από τους Ιταλούς (είχε προηγηθεί η ιταλική κατάκτηση των Δωδεκανήσων), πρόλαβε ωστόσο να προβάλει το αίτημα για ένωση με την Ελλάδα ή αυτονομία. Κατά τη διάρκεια του πρώτου βαλκανικού πολέμου διετέλεσε σύμβουλος του διαδόχου Κωνσταντίνου, παρακολούθησε την κατάληψη της Θεσσαλονίκης και υπηρέτησε στο Υπουργείο Εξωτερικών υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο, με τον οποίο άρχισε ήδη να εκδηλώνει πολιτική διάσταση. Κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου υπηρέτησε ως επιτετραμμένος στη Βιέννη και το Βερολίνο, θέση από την οποία αρνήθηκε να διαπραγματευτεί την ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών Θράκης και Δυτικής Μικρασίας με τους τουρκικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας. Στη συνέχεια διορίστηκε στην πρεσβεία της Πετρούπολης. Το 1915 παραιτήθηκε από το διπλωματικό σώμα και εκλέχτηκε ανεξάρτητος βουλευτής του νομού Φλώρινας. Επικριτής του παλατιού για την πολιτική στο χώρο της Μακεδονίας, που οδήγησε στην παράδοση των ανατολικών περιοχών στους Βούλγαρους, αντιτάχτηκε ωστόσο και στην πολιτική του Βενιζέλου που οδήγησε στην έξωση του Κωνσταντίνου, ενώ επέκρινε και την ελληνική στρατιωτική παρουσία στη Μικρά Ασία, στάση που τον οδήγησε στην εξορία, αρχικά στην Κορσική και στη συνέχεια στη Σκόπελο. Πατριώτης στα όρια του εθνικισμού, ο Ίων Δραγούμης δολοφονήθηκε στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας από την υπηρεσία σωματοφυλακής του Βενιζέλου (με αρχηγό τον Παύλο Γύπαρη), όταν μαθεύτηκε η απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου στο Παρίσι.

*

Στο χώρο των γραμμάτων ο Δραγούμης έγινε γνωστός κυρίως μέσα από τον Εκπαιδευτικό Όμιλο, του οποίου υπήρξε συνιδρυτής, και των συνεργασιών του με τον Νουμά του Δημητρίου Ταγκόπουλου (με το ψευδώνυμο Ίδας).

Από το συγγραφικό έργο του Ίωνα Δραγούμη ξεχωρίζουν το Μαρτύρων και ηρώων αίμα (1907), που είναι εμπνευσμένο από τη μακεδονική σύγκρουση, όπου εκφράζεται η πολιτική ιδεολογία του και είναι ουσιαστικά αφιερωμένο στον γαμπρό του Παύλο Μελά. Δημοσίευσε πολλά άρθρα στο περιοδικό Νουμάς  και στο περιοδικό που εξέδιδε ο ίδιος Πολιτική Επιθεώρησις κατά τα έτη 1916 και 1917. Τα έργα του:

• Το Μονοπάτι (1902)
• Μαρτύρων και ηρώων αίμα (1907)
• Σαμοθράκη (1908)
• Όσοι ζωντανοί (1911)
• Ελληνικός πολιτισμός (1914)
• Σταμάτημα (1918)
• Ο ελληνισμός μου και οι Έλληνες (Εκδόθηκε το 1927 υπό την επιμέλεια του αδελφού του Φίλιππου Δραγούμη)

Κατά τον Κ. Θ. Δημαρά, ο Δραγούμης έπαιξε βασικό ρόλο στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας της περιόδου 1881-1913, η οποία ιδεολογία μάλιστα φθάνει στην κορύφωσή της με τον ίδιον, τον Μανουήλ Χαιρέτη και τον Περικλή Γιαννόπουλο. Το ελληνοκεντρικό πνευματικό αυτό ρεύμα (Κωνσταντίνος Σάθας, Γιάννης Ψυχάρης, Αργύρης Εφταλιώτης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Χαιρέτης, Γιαννόπουλος κ.ά.), όπως σημειώνει ο Κ. Θ. Δημαράς, αξιοποιεί την κληρονομιά της πρώτης πεντηκονταετίας του ελληνικού κράτους (όπου σύμφωνα με τους Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο, Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο κ.ά. επικρατεί η ιδέα της συνέχειας του Ελληνικού Έθνους) και προσθέτει επιπλέον δύο σημαντικές ανελίξεις: Η πρώτη είναι η αξιοποίηση όλων των στοιχείων της ελληνικής κληρονομιάς (αρχαιότητα και Βυζάντιο, λαϊκή παράδοση, δημοτική γλώσσα) σε ένα ενιαίο και οργανωμένο σύνολο, και η δεύτερη είναι η μετάβαση από την ιδέα και τη θεωρία στην πράξη, μετάβαση η οποία κορυφώνεται με τον Μακεδονικό Αγώνα και τους Βαλκανικούς Πολέμους.

Όπως παρατηρεί ο καθηγητής Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ο Δραγούμης, το «εγώ» του, το έθνος του, η φυλή του, ο Ελληνισμός του, είναι έννοιες απόλυτα ταυτισμένες μεταξύ τους. Ο Δραγούμης αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του ελληνισμού. Η ταύτιση αυτή του Δραγούμη με το έθνος και τη φυλή του, στο Μαρτύρων και ηρώων αίμα (1907) συνδυάζεται με την αίσθηση του χρέους, ενώ στη Σαμοθράκη (1906-09) κορυφώνεται. Αφού μιλήσουμε για τη Σαμοθράκη, θα παραθέσουμε κλείνοντας το κείμενό μας σχετικά τα αποσπάσματα στα οποία παραπέμπει ο Κ. Βακαλόπουλος.

*

Στον Πρόλογο, ανάμεσα στα άλλα διαβάζουμε:

«Το βιβλίο αυτό, που είναι μάλλον δοκίμιο, φαίνεται πολύ προσωπικό και περιέχει κάποια ψυχολογική ανάλυση ενός συγκαιρινού και νέου ανθρώπου σχετικά με την εθνική του συνείδηση. Γι’  αυτό νομίζω πως μπορεί να ενδιαφέρει τους νέους του έθνους του.

Αθήνα, 31 του Αλωνάρη 1909

ΙΔΑΣ»

Μετά τον Πρόλογο του συγγραφέα, ακολουθούν τα εξής κεφάλαια:

Θάλασσα, Τα σύνορα, Η Χώρα, Παλιόπολη,  Κοινότητες, Η Νίκη, Το Φεγγάρι, Οι σκλάβοι, Φαρδύς ο Σαμοθρακίτης, Στο μετόχι, Φεύγοντας από το νησί.

 Από το τελευταίο αυτό κεφάλαιο χαρακτηριστικό απόσπασμα:

«Στὸ νησὶ μὲ τοὺς γκρεμοὺς καὶ τὰ μεγάλα μυτερὰ βράχια, τὰ βουνὰ τὰ ἀπάτητα, τά ἄγρια κατατόπια, τὶς ἔρημες ἀκρογιαλιές, τὶς σπηλιές, τὶς βαθιὲς ρεματαριές, τὶς κακὲς πλαγιὲς καὶ ράχες, τὰ γίδια καὶ τὰ ἀγριοκάτσικα πηδώντας στὰ κατσάβραχα, τὰ ἀγριεμένα ἄλογα καὶ δέντρα, τοὺς σκλάβους ἀνθρώπους, τὸ ψῆλος τοῦ μεγάλου βουνοῦ, ποὺ θὰ ἦταν ἴσως κάποτε ἡφαίστειο καὶ ἀπὸ τὴν κορφή του ἀνοίγεται ἁπλόχωρη μιὰ θέα, φανταχτερή, γύρω τριγύρω στὴ μεγάλη νησοσπαρμένη θάλασσα καὶ στὴ στεριὰ τὴ μακρινή, καὶ τὸ κάθε ὄνομα τοῦ κάθε τόπου εἶναι γνώριμο καὶ μουρμουρίζει γνωστὰ καὶ μαγεμένα λόγια καὶ τραγουδεῖ γνωστοὺς καὶ μυστηριώδικους παλιοὺς σκοπούς, Αἰγαῖο, Θράκη, Σαμοθράκη, Ροδόπη, Πελασγοί, Ἕλληνες, Ὀρφέας, Κάβειροι, Ποσειδώνας.

– στὸ νησὶ μὲ τὴν Παλιάπολη, ποὺ βρῆκαν τὴν πάγκαλη, πολύτιμη Νίκη, κουτσουρεμένη ἀπὸ τὰ χρόνια τὰ βάρβαρα, καὶ τὴν ἅρπαξαν ξένοι στὰ ξένα κι εὑρῆκαν τὰ θέμελα πεσμένων ναῶν καὶ τοίχους, τείχη πελασγικά, Ἑλληνικὰ καὶ ρωμαϊκὰ καὶ τοίχους βυζαντινοὺς καὶ πύργους βυζαντινοὺς καὶ γενοβέζικους,

– στὸ νησὶ ὅλων τῶν καιρῶν, ἀπὸ τότε ποὺ ἡφαίστειο ξεπρόβαλε ἀπὸ τὸ πέλαγο καὶ ὑψώθηκε μονομιᾶς κατὰ τὸν οὐρανὸ καὶ ἔσβησε καὶ σωριάστηκε καὶ πετρώθηκε, μὴ μπορώντας ψηλότερα νὰ ἀνεβεῖ, κι ἔγινε γῆς πλούσια ἀπὸ μέταλλα, βρύσες ζεστὲς καὶ κρύες, κατάμαυρες σπηλιές, κακοτοπιὲς καὶ βράχια καὶ πλούσια ἀπὸ φυτά, φυτρώνοντας ἄθελα στὸ πλούσιο χῶμα, καὶ γέννησε τ᾿ ἀγριοκάτσικα, τοὺς ἀνθρώπους καὶ τοὺς Καβείρους, ποὺ παίζανε μυστικὰ μὲ τὶς φωτιὲς καὶ τὶς θαλασσοφουρτοῦνες καὶ ἔπλασαν μιὰ θρησκεία

– στὸ νησί, ποὺ ἔρχονταν ἀπ᾿ ὅλες τὶς πολιτεῖες Ἕλληνες νὰ μυηθοῦν στὰ μυστήρια τῶν μεγάλων θεῶν νὰ μάθουν καὶ αὐτοί, οἱ λαχταρισμένοι, οἱ ποθοπλανταγμένοι, νὰ μάθουν ἐκεῖνα ποὺ ποθούσαν νὰ μάθουν, τὴν ἀρχὴ τοῦ κόσμου καὶ τὸ τέλος, οἱ διψασμένοι, οἱ τρελοί οἱ Ἕλληνες, οἱ πρῶτοι ἄνθρωποι, ἄνθρωποι θεοί, γιατὶ κατέβασαν τοὺς θεοὺς στὴ γῆ καὶ τοὺς ἔκαμαν ὅμοιους μὲ τὸν ἑαυτό τους καὶ ὕστερα κουράστηκαν κι αὐτοὶ καὶ ἦρθαν ἄλλοι νὰ προσκυνήσουν τοὺς προστάτες θεούς, ποὺ τοὺς παραστέκονταν στὰ πολιτικά τους καμώματα, καὶ ὕστερα ἀπόστασαν καὶ οἱ μεγάλοι θεοὶ οἱ ἴδιοι καὶ χύμηξαν τὰ κύματα τοῦ χριστιανισμοῦ καὶ τοὺς σάρωσαν καὶ μπῆκαν στὴ θέση τους ἅγιοι μὲ εἰκόνες καὶ ξεφύτρωσαν χίλιες ἐκκλησίες καὶ παρεκκλήσια στὸ νησὶ καὶ γέμισε ἡ πολιτεία καὶ οἱ ἐρημιὲς ἀπὸ ἐκκλησιές, ξωκλήσια καὶ ρημοκλήσια καὶ ἀπὸ τὶς ἐκκλησιὲς αὐτὲς μοναχὰ ἐννιακόσιες ἐννενήντα ἐννιὰ βρίσκονται καὶ ἡ χιλιοστὴ ἀκόμα νὰ βρεθεῖ μὲ τοὺς ἀρίφνητους κρυμμένους θησαυρούς της,

– στὸ νησί, ποὺ εἶδε κι αὐτὸ τοὺς Ρωμαίους νὰ γίνονται Βυζαντινοὶ καὶ τοὺς Φράγκους ἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς νὰ τὸ ἀρπάζουν καὶ τοὺς διψοαίματους Τούρκους νὰ τὸ παίρνουν ἀπὸ τοὺς Φράγκους, τοὺς Τούρκους, ποὺ ἀκόμα καὶ τώρα τὸ ὁρίζουν,

– στὸ νησί, ποὺ μ᾿ ἕναν ψευτοσηκωμὸ κατεπάνω στοὺς τυράννους βοήθησε κι αὐτὸ νὰ γίνει ἡ τωρινὴ Ἑλλάδα, γιατὶ ἂν δὲν εἶχε κουνηθεῖ κι αὐτὸ θὰ ἦταν ἕνας σηκωμὸς καὶ χαλασμὸς λιγότερος γιὰ νὰ συγκινήσει τὴ φιλελληνικὴ Εὐρώπη,

– στὸ νησὶ αὐτό, ποὺ εἶδε σφαγὲς καὶ χαλασμοὺς καὶ πειρατὲς καὶ καταχτητὲς καὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους νὰ περνοδιαβαίνουν καὶ εἶδε καὶ ἔζησε τὴν ἱστορία ὅλη ἑνὸς ἔθνους,

– στὸ νησὶ αὐτό, ποὺ στὴν ἄπειρη ἡσυχία του σὰ νὰ ἀκούγεται τώρα ή αἰωνιότητα νὰ περνᾶ,

– στὸ τιμημένο αὐτὸ νησὶ μποροῦσα νὰ εἶχα γεννηθεῖ κι ἐγώ, ἀφοῦ τὸ κατοικοῦν ἄνθρωποι τῆς φυλῆς μου».

*

Στην κατακλείδα του κειμένου παραθέτω τα αποσπάσματα που επέλεξε ο καθηγητής Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος και δείχνουν τη στάση του Ίωνα Δραγούμη απέναντι στο έθνος:

 «Είτε θέλοντας είτε μη, αισθάνομαι τον εαυτό μου ένα με τους ανθρώπους του έθνους μου. […] Αγάπησα τη φυλή μου, όταν είδα πως γεννήθηκα σαν άνθος από μέσα της, συμπύκνωμά της. Την αντιπροσωπεύω όλην, τα όνειρά της είναι όνειρά μου και οι ελπίδες μου ελπίδες της. Αν έχασε την ελπίδα της, θα της δώσω την δική μου και πάλι απ’ αυτήν θα πάρω ελπίδα εγώ, αν απελπιστώ. Αν δεν έχει τώρα ιδανικό ή όνειρο κανένα η φυλή μου, θα της δώσω τα δικά μου όνειρα και ιδανικά, και πάλι όμως τη δύναμη για να τα πλάσω, τα όνειρά μου και τα ιδανικά μου, μέσα της θα την εύρω. Αν κουράστηκαν τα μάτια της και δε βλέπει και δε διακρίνει τι δυνάμεις έχει μέσα της, θα της τες δείξω εγώ, αφού εγώ με τα δικά μου μάτια βλέπω και τις διακρίνω. Αν φόβος την πήρε, θα της δανείσω την αφοβία τη δική μου. Ό,τι της λείπει, θα της το δώσω εγώ, και πάλι, ό,τι μου λείπει εμένα από εκείνη θα το πάρω. Γιατί είμαστε ένα. Λαχταρώ πάντα να της μεταγγίζω κάτι δικό μου και απ’αυτήν να παίρνω κάτι άλλο, σαν ηλεκτρισμό… […] Πηγαίνω να ανακατωθώ με τους ανθρώπους της φυλής μου, να ρίξω όλη μου τη δύναμη στο βάραθρο που λέγεται έθνος, να ξοδέψω τη ζωή μου, νοιώθοντας βαθιά τη φυλή μου, με λύπη, με ενθουσιασμό, με βαρεμό ή με απελπισία».

Σε ένα δεύτερο επίπεδο μάλιστα ο Δραγούμης ταυτίζεται όχι μόνον με το έθνος, αλλά και με την ελληνική φύση (στο σημείο αυτό επηρεασμένος περισσότερο από τον φίλο του Περικλή Γιαννόπουλο): «Όταν αρχίζω να πελαγώνω μες στις ιδέες μου ή όταν αρχίζει να στερεύει το μυαλό μου, πιάνω μια πέτρα, ένα δέντρο, το χώμα για να βεβαιωθώ πως δεν παραστρατίζω ή πως παραστρατίζω». (Σαμοθράκη, 1906-09) και «Θα ήμουν σαν το κύμα, θα ήμουν σαν το χορτάρι και σαν τον άνεμο και σαν το βράχο. Δεν είμαι άνθρωπος». (Στην Πόλη, περ. Ο Νουμάς, τ. 129-130, Ιαν. 1905).

 Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2023

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.