Η μελαγχολια ενος κλοουν… ως αιτημα για αφυπνιση

Πολλές φορές κατά την αναγνωστική διαδικασία ενός λογοτεχνικού έργου η ταύτιση με τους ήρωες του βιβλίου φαντάζει εξωπραγματική. Ίδια βιώματα, ίδιοι προβληματισμοί, ίδια παθήματα. Είναι σαν ο συγγραφέας του βιβλίου να μας συναισθάνεται, σαν να έχει διαβάσει την ψυχή μας. Ένα τέτοιο συγγραφικό έργο που έρχεται να κατακλύσει με έντονα συναισθήματα τους αναγνώστες και να τους διδάξει, σφραγίζοντας τη μεταπολεμική λογοτεχνία της Γερμανίας, είναι αυτό του Χάινριχ Μπελ, που κυκλοφόρησε το 2021 από τις εκδόσεις Πόλις, με τίτλο «Οι απόψεις ενός κλόουν» και το οποίο μεταφράστηκε από τον Δημήτρη Δημοκίδη.

Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που στιγματίζει τον αναγνώστη με τη μελαγχολία ενός ανθρώπου, ο οποίος απέτυχε αισθηματικά και επαγγελματικά και διακατέχεται από θλίψη για την κατάληξή του. Ο βασικός αυτός ήρωας προσπαθεί να ανακαλύψει τον εαυτό του πίσω από τα χρώματα και πίσω από μία μάσκα κατά τη διάρκεια μιας περιόδου όπου η Γερμανία ήταν χωρισμένη στα δύο.

Όταν το παρελθόν και το παρόν συγκρούονται…

Το βιβλίο αυτό ξεδιπλώνεται με την περιγραφή της δράσης ενός ήρωα μέσα σε μία ολόκληρη ημέρα. Στο πλαίσιο αυτό, τον διακρίνουμε ως κλόουν, μεθυσμένο, να προσπαθεί να ξεχάσει όσα του συνέβησαν. Τι ακριβώς όμως του συνέβη;

Ο ίδιος, προερχόμενος από μια παραδοσιακή προτεσταντική οικογένεια, στάλθηκε να φοιτήσει σε σχολείο καθολικών, όπου και γνώρισε τη γυναίκα της ζωής του. Αρνούμενος την τάξη του, προτιμά να ταξιδεύει παντού και να πιστεύει πως ανήκει στον κόσμο της τέχνης, παρά την αντίθετη γνώμη των γονιών του. Όντας άθρησκος, προσπαθεί να αντισταθεί στον καθεστωτικό χαρακτήρα της εποχής εκείνης και να ζήσει τον έρωτα με την αγαπημένη του.

Μέσα από έναν εσωτερικό μονόλογο, η ιστορία χωρίζεται σε δύο μέρη, το παρελθόν και το παρόν. Χαρακτηριστικά στοιχεία του μυθιστορήματος αποτελούν η τραγικότητα του ήρωα και η δύναμη του χαρακτήρα του, ενώ σε πρώτο επίπεδο ανάγνωσης επικρατεί η απλοϊκότητα. Ο ήρωας, επιλέγοντας να κάνει τη ζωή που του αρέσει, συνειδητοποιεί πως έχει χάσει την αγαπημένη του, η οποία έπεσε στην αγκαλιά του νέου φίλου της και μέλλοντα –καθολικού– συζύγου της. Εκεί, επικρατεί το δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης, όπου γίνεται λόγος για τη θρησκεία και αναλύονται οι απόψεις του συγγραφέα και οι σκέψεις του ήρωα-αφηγητή. Από εκείνη τη χρονική στιγμή της αφηγηματικής πράξης ξεκινά επίσης ένας μεγάλος γολγοθάς για τον ήρωα, ο οποίος βρίσκεται αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον εαυτό, σε έναν κόσμο υποκρισίας.

Αναστάσης Βιστωνίτης, «Ο Μπελ πιστεύει πως η πολιτική δεν συνιστά απλή υπόθεση των πολιτικών»

Σε κριτική του Αναστάση Βιστωνίτη στην εφημερίδα «Το Βήμα», από πολιτικής και ηθικής σκοπιάς, ο Χάινριχ Μπελ μαζί με τους Γκίντερ Γκρας και Μάρτιν Βάλζερ, χαρακτηρίστηκαν ως οι «σημαντικότεροι μεταπολεμικοί πεζογράφοι της Γερμανίας». Ενδεικτικά διαβάζουμε: «Το μυθιστόρημα γράφτηκε όταν υπήρχαν δύο Γερμανίες: η φιλελεύθερη Δυτική και η κομμουνιστική Ανατολική. Αλλά ο διχασμός είναι εσωτερικός, επίσης: δύο θρησκευτικά δόγματα σε μία χώρα και μία κοινωνία που αποστρέφεται το παρελθόν της χωρίς ταυτόχρονα να το ομολογεί και να το καταδικάζει. Ο κλόουν, που θεωρεί πως οι νεκροί είναι ζωντανοί και οι ζωντανοί είναι νεκροί, προβάλλει το καθήκον της μνήμης ως προϋπόθεση της ελευθερίας. Έτσι προκύπτει ένα βαθύτατα πολιτικό συμπέρασμα: ο Μπελ πιστεύει πως η πολιτική δεν συνιστά απλή υπόθεση των πολιτικών. Οι συγγραφείς δεν είναι απλοί εκφραστές της εποχής, αλλά –πρωτίστως– και η συνείδησή της. Γι’ αυτό κι ο ίδιος, όπως και πολλοί άλλοι επιφανείς συγγραφείς του Gruppe 47, προτάσσει την ανάγκη να σταθούν όλοι απέναντι στο παρελθόν όχι για να το ξορκίσουν αλλά για να αντιμετωπίσουν κριτικά το παρόν. Ο Μπελ προχωρεί ένα βήμα πέρα από τον κριτικό ρεαλισμό του Λούκατς παρουσιάζοντας πολλές συγκρούσεις ανάμεσα στα πρόσωπα.

Σε τέτοιο μάλιστα σημείο που και ο πρωταγωνιστής, όταν τον εγκαταλείπει η Μαρί, να έρθει σε σύγκρουση με τον εαυτό του –γι’ αυτό και βυθίζεται τόσο πολύ στην απελπισία, ώστε μια μέρα, όταν μακιγιάρεται μπροστά στον καθρέφτη, βλέπει το είδωλό του και του φαίνεται πως ανήκει σε κάποιον άλλον. Αυτό που εισπράττει ο αναγνώστης κλείνοντας το μυθιστόρημα είναι η εικόνα του καλλιτέχνη ο οποίος βάζει την κοινωνία απέναντι, ακόμη κι όταν το τίμημα είναι πολύ ακριβό: να εκπέσει στην κατάσταση του παρία».

Η σημαντικότητα του Χάινριχ Μπελ στη μνήμη μας

Ο Χάινριχ Μπελ, γεννημένος στην Κολωνία το 1917 από αστή καθολική οικογένεια, μεγάλωσε με φιλελεύθερες ιδέες και μισώντας τον ναζισμό. Το 1938 διέκοψε το πανεπιστήμιο για να καταταχθεί στον στρατό, εξαιτίας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Υπηρέτησε σε πολλά μέτωπα και βρέθηκε αιχμάλωτος των Αμερικανών. Επιστρέφοντας στην Κολωνία καθιερώθηκε ως ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της μεταπολεμικής γενιάς και αναγνωρίστηκε ως φωνή συνείδησης από τη γερμανική κοινωνία.

Σχετικά με το συγγραφικό του έργο, έχει γράψει νουβέλες, όπως «Το τρένο ήρθε στην ώρα του» και «Αδάμ που ήσουν;», αναδεικνύοντας την απελπισία των ανθρώπων που είχαν εμπλακεί στον πόλεμο. Τα μεταγενέστερα έργα του μαρτυρούν τη μεταπολεμική φτώχεια και το ηθικό κενό που επικρατεί. Άλλα σημαντικά έργα του, μέσα στα οποία βρίσκεται και το «Οι απόψεις ενός κλόουν», είναι «Το ομαδικό πορτραίτο με μια κυρία» και «Η χαμένη τιμή της Κατερίνας Μπλουμ». Το 1967 έλαβε το βραβείο του GEORG-BUCHER και το 1972 το Νόμπελ Λογοτεχνίας.

*Η Ευαγγελία Βαβάτση είναι τεταρτοετής φοιτήτρια του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας ΔΠΘ και επιμελήθηκε το παρόν κείμενο στο πλαίσιο της πρακτικής της άσκησης τον Μάιο του 2022.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.