«Ενα βιβλιο σε ρεουσα και ενιαια αφηγηση, οπου πρωταγωνιστης ειναι η Κομοτηνη με τα πολλα της προσωπα»

Ομολογώ ότι όταν η πολυαγαπημένη Τζένη Κατσαρή-Βαφειάδη με παρότρυνε να μιλήσω στην αποψινή εορταστική παρουσίαση του τόμου «Διαβάζοντας» την πόλη. Κουμουτζηνά – Γκιουμουλτζίνα – Κομοτηνή. Πρόσωπα και Κείμενα», που με τεράστιο μόχθο και φροντίδα επιμελήθηκε, αναρωτιόμουν τι δουλειά έχει ένας άνθρωπος των λογοτεχνικών σπουδών να εκθέσει την άποψή του για ένα ανθολόγιο ιστορικών πηγών, ιστοριογραφικών κειμένων και μαρτυριών σχετικών με την πορεία της Κομοτηνής στον χρόνο, από τη βυζαντινή εποχή έως την ενσωμάτωση της πόλης στο ελληνικό κράτος το 1920. Μόλις ξεφύλλισα το ογκωδέστατο και καλαίσθητο βιβλίο των δώδεκα κεφαλαίων, των τεσσάρων παραρτημάτων και των επτακοσίων σαράντα τεσσάρων σελίδων, που έστηνε συστηματικά η ακάματη και πολύτιμη για την τοπική κοινωνία Τζένη Κατσαρή από τον Σεπτέμβριο του 2019, συνειδητοποίησα πως όχι μόνο υπάρχει το περιθώριο, αλλά επιβάλλεται και μία προσέγγιση του εξαίρετου πονήματος από την πλευρά της ανάλυσης του αφηγηματικού λόγου.

Εξάλλου, ο ίδιος ο τίτλος το απαιτεί, καθώς αποκαλύπτει πως πρόκειται για μία ανάγνωση, ένα διάβασμα μέσα από αφηγηματικά κείμενα εξεχόντων εντόπιων και μη προσώπων της ιστορικής διαδρομής της πολυπολιτισμικής Κομοτηνής, όπως αποτυπώνεται από το βυζαντινό, το οθωμανικό και το σύγχρονο τοπωνύμιο της πόλης στον υπότιτλο. Ή για να το πω με τα λόγια της Κατσαρή στο εισαγωγικό της σημείωμα, κρατάμε στα χέρια μας «ένα συναξάρι προσώπων και συγχρόνως, ένα ανθολόγιο των κειμένων τους, τυπικά μία ιδιάζουσα ιστορία αναγνώσεων». Το εγχείρημα της Κατσαρή συνοδεύεται από πλήθος σπάνιων παλαιών και νεότερων φωτογραφιών, ζωγραφικών πινάκων, σχεδίων, χαρτών, εξωφύλλων βιβλίων, σφραγίδων, αποκομμάτων από ποικίλα δημοσιεύματα, εγγράφων και γενικά σταχυολογείται πάσης φύσεως εικονογραφικό υλικό, που μαζί με τα κείμενα συνιστά τον ανεκτίμητο θησαυρό του τόπου, συγκροτεί το εκλεκτό πολιτισμικό αρχείο της πόλης.

Η Κατσαρή από την αρχή στηρίζει την εκδοτική της απόπειρα στο θεωρητικό σχήμα του Ιβάν Ζαμπλόνκα, Πολωνοεβραίου καθηγητή της σύγχρονης ιστορίας στο Παρίσι και συγγραφέα μυθιστορημάτων, ο οποίος στη μελέτη του «Η ιστορία είναι μία σύγχρονη λογοτεχνία. Μανιφέστο για τις κοινωνικές επιστήμες» τεκμηριώνει την αφηγηματική διάσταση της γραφής των ιστορικών και συνεπώς τη συνομιλία της ιστοριογραφίας με τις τεχνικές της λογοτεχνίας. Με άλλα λόγια, η Κατσαρή στοιχειοθετεί το αληθινό παραμύθι ή αφήγημα της Κομοτηνής χρησιμοποιώντας ως ψηφίδες κείμενα ιστορικών, αρχαιολόγων, λαογράφων, κοινωνικών ανθρωπολόγων, αρχιτεκτόνων, κοινωνιολόγων και ιστοριοδιφών, που στην ουσία έχουν ήδη μετατρέψει τα πραγματικά γεγονότα σε αντικείμενο αφήγησης. Δίπλα σε όλες τις παραπάνω εξιστορήσεις της πόλης προστίθενται, κυρίως στο δωδέκατο κεφάλαιο με τίτλο «Η Κομοτηνή δια των λέξεων», και λογοτεχνικές, δηλαδή μυθοπλαστικές, αφηγήσεις από την οπτική γωνία των διαφόρων εθνοτικών στοιχείων που συνθέτουν το σώμα της πόλης.

Θεωρητικά η ιστοριογραφία αποσκοπεί στην «αλήθεια» και η μυθοπλασία δικαιώνεται μέσα από την «επινόηση». Εντούτοις, και στους δύο λόγους η αφηγηματική πράξη αποτελεί τον κοινό τους παρονομαστή. Στο επίπεδο της σημασίας η Ιστορία με κεφαλαίο γιώτα και η ιστορία με μικρό γιώτα, αλλιώς η λογοτεχνική ιστόρηση, μοιράζονται την ίδια δομή, διότι εκφέρονται μέσω ενός κοινού γλωσσικού κώδικα. Στο επίπεδο της αναφοράς, και οι δύο συνδιαλέγονται με την ίδια πραγματικότητα, με την ίδια ιστορικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας. Για παράδειγμα τα ιστορικά κείμενα του Κωνσταντίνου Τρεμόπουλου και του Στίλπωνα Κυριακίδη που ανθολογούνται μαζί με το μυθοπλαστικό κείμενο του Μισέλ Φάις στο τόμο, διηγούνται, παραπέμποντας σε παρόμοιες πηγές, το ένα, μοναδικό και απαράλλακτο πρώιμο παρελθόν της Κομοτηνής. Επομένως, η αφηγηματικότητα και η ιστορικότητα είναι παράλληλες ιδιότητες και της Ιστορίας και της Λογοτεχνίας. Η ιστορικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας φτάνει στη γλώσσα, μετατρέπεται σε αρθρωμένο λόγο μόνον ως αφηγηματικότητα.

Και στην ιστοριογραφία, όπως στην οργάνωση της μυθοπλασίας,  το ιστορικό γεγονός τοποθετείται σε σχηματισμούς προτάσεων. Το ιστορικό γεγονός σε ένα ιστοριογραφικό κείμενο δεν ταυτίζεται απλώς με ένα αξιοσημείωτο περιστατικό. Η θέση του μέσα στην συνολική αφήγηση των συμβάντων συμβάλλει στην ανάπτυξη μιας λογικής πλοκής, που διαθέτει ακολουθία πράξεων, δρώντα πρόσωπα ή χαρακτήρες και αποτέλεσμα, όπως ακριβώς συμβαίνει με την πλοκή της μυθοπλασίας. Επιπλέον, και στην Ιστορία και στη Λογοτεχνία, η κατανόηση επιτυγχάνεται εκ των υστέρων. Το τέλος ή το συμπέρασμα, είτε στο ένα είτε στο άλλο κειμενικό είδος, προϋποθέτει μία αλυσίδα δράσεων, που ερμηνεύεται αναδρομικά από τον αναγνώστη. Η στοχαστική κρίση της ιστοριογραφίας πάνω στο παρελθόν συμπεριλαμβάνει επιπροσθέτως την έννοια της «σκοπιάς» ή «εστίασης», που είναι κυρίαρχη στην αφηγηματολογική εξέταση της λογοτεχνίας. Αλλά και η λογοτεχνία τείνει προς τεχνικές της ιστοριογραφίας. Είναι γνωστό πως τουλάχιστον στα σύγχρονα ιστορικά μυθιστορήματα παρατίθενται χάρτες και επιστημονική βιβλιογραφία. Η «αληθινή» αφήγηση της Ιστορίας αναπαριστά την υπαρκτή δράση των ανθρώπων στο χθες, όπως φανερώνεται από τις πηγές. Η μυθοπλαστική αφήγηση, αν και τυπικά αγνοεί αυτό το αποδεικτικό φορτίο, επικεντρώνεται στο υποκειμενικά ουσιώδες της ιστορικής πραγματικότητας, σ’ αυτό που δεν είναι άμεσα ορατό, αλλά καθορίζει την ανθρώπινη δράση και ιδίως προσδιορίζει τον ακατάγραφο πόνο των ανθρώπων που κινούνται μέσα στην Ιστορία.

Η αφηγηματολογική μελέτη της λογοτεχνίας αποδέχεται πως ο χώρος στον οποίο διαδραματίζεται μία αφήγηση έχει ταυτόσημη αξία με τους ήρωες της διήγησης. Ο χώρος στη μυθοπλασία διακρίνεται σε δύο κατηγορίες: α. τόπος της δράσης και β. δρων τόπος. Στην πρώτη κατηγορία οι αναπαριστάμενοι χώροι και οι τοποθεσίες διαμορφώνουν απλώς ένα πλαίσιο για να εκτυλιχθεί η υπόθεση, ένα φόντο για όσα εξελίσσονται. Στη δεύτερη (τον δρώντα τόπο) ο χώρος θεματοποιείται και αλληλεπιδρά με την υπόθεση. Το «πού» της μυθοπλασίας είναι εξίσου καταλυτικό με το «πώς». Ο τόπος αναδεικνύεται σε κεντρικό θέμα της μυθοπλασίας και αναλαμβάνει πρωταγωνιστικό ρόλο. Η Τζένη Κατσαρή αυτό ακριβώς κατάφερε με μεγάλη επιτυχία να κάνει στο συγκεκριμένο έργο. Να αναδομήσει, μέσα από αποσπάσματα ιστορικών και λιγότερο μυθοπλαστικών κειμένων, μια ρέουσα και ενιαία αφήγηση, σχεδόν λογοτεχνική, όπου ο πρωταγωνιστής είναι η Κομοτηνή με τα πολλά της πρόσωπα. Ταυτόχρονα, μας θύμισε και την αισθητική σημασία λησμονημένων μαρτυριών με την οργανική ένταξή τους σε ένα παλίμψηστο παρηγορητικών / παραμυθιακών αφηγήσεων. Της είμαστε ευγνώμονες για το άκρως γοητευτικό αποτέλεσμα. Τα συγχαρητήριά μου βέβαια και στον Δήμο Κομοτηνής που ανέλαβε το κόστος σε καιρούς χαλεπούς για τον πολιτισμό.

*Ο δρ. Λογοτεχνίας Θανάσης Κούγκουλος υπηρετεί ως ΕΔΙΠ στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Το κείμενο είναι η ομιλία του στην παρουσίαση του αφιερωματικού τόμου «Διαβάζοντας την πόλη, Κουμουτζηνά, Γκιουμουλτζίνα, Κομοτηνή, πρόσωπα και κείμενα» στο Μέγαρο Μουσικής Κομοτηνής στις 20/11/2021.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.