Ελενη Χατζη: «Το κομικ θα ηταν χρησιμο εργαλειο στους σημερινους εκπαιδευτικους»

Το graphic novel «Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, ο σπουδαίος Έλληνας μαθηματικός» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος είναι αποτέλεσμα της εμπνευσμένης συνεργασίας του συγγραφέα και εκπαιδευτικού Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη και του εικονογράφου και comic artist Παναγιώτη Πανταζή.

Με την πολυσχιδή προσωπικότητα και τον βίο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή καταπιάνεται χρόνια ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, παραδίδοντας στο αναγνωστικό κοινό το μυθιστόρημα «Η τελευταία εξίσωση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή» (Στοχαστής, 2013) και την πιο πρόσφατη μυθιστορηματική βιογραφία «Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή» (Μένανδρος, 2019). Όπως εξομολογείται ο ίδιος: «Πρέπει να ήταν 13 Νοέμβρη του 2003 όταν “πρωτοσυναντήθηκα”, με τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή. Η γνωριμία μας ξεκίνησε μέσα από το ένθετο “Ιστορικά” της κυριακάτικης εφημερίδας “Ελευθεροτυπία”. Η εφημερίδα τον σύστηνε ως τον “Έλληνα Αϊνστάιν”. Δεν ξέρω για ποιον λόγο, αυτό το αφιερωματικό τεύχος με γοήτευσε. Ύστερα από έναν μήνα το ξαναδιάβασα. Άρχισα να ψάχνω για τον σπουδαίο μαθηματικό». Η προσωπικότητα του Κ. Καραθεοδωρή, του κοσμοπολίτη επιστήμονα με τον περιπετειώδη βίο και τη σημαντική προσφορά στην επιστήμη των Μαθηματικών, της Φυσικής, της Μηχανικής και της Αρχαιολογίας εξακολουθεί να εξάπτει το ερευνητικό ενδιαφέρον και τη φαντασία.

Οι συντελεστές του βιβλίου αναλαμβάνουν να συστήσουν με αυτήν την προσπάθεια στο νεανικό κοινό μια σπουδαία προσωπικότητα με μεγάλη συνεισφορά στην επιστήμη και τεράστια αγάπη και προσφορά στην Ελλάδα. Επιτυγχάνουν να συνθέσουν μια πρωτοποριακή βιογραφία, ικανή να κεντρίσει το ενδιαφέρον του δύσκολου αναγνωστικού κοινού, που αποτελούν τα παιδιά των τελευταίων τάξεων του δημοτικού και οι έφηβοι, αλλά και να διαβαστεί ευχάριστα και από ενήλικες. Μέσα από την περιεκτική αφήγηση του Ιντζέμπελη και την αδρή, ξεκάθαρη εικονογράφηση του Πανταζή ξετυλίγεται με συναρπαστικό τρόπο ο βίος και η πολιτεία του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή.

Τι είναι αυτό όμως που οδήγησε τον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη στη συγγραφή ενός graphic novel με τη ζωή του διάσημου μαθηματικού; Ήδη αυτού του είδους τα βιβλία κερδίζουν ολοένα τους αναγνώστες της Ευρώπης και της Ελλάδας, έχουν γραφεί και εικονογραφηθεί και άλλα λογοτεχνικά έργα, αλλά και οι ζωές σπουδαίων προσωπικοτήτων στη χώρα μας. Οι εκδόσεις Παπαδόπουλος, δράττοντας την ευκαιρία και παρακολουθώντας την εποχή της εικόνας και της γρήγορης πληροφόρησης, τόλμησε και καλά έκανε να εκδώσει το εν λόγω βιβλίο. Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης με τα κείμενά του και ο εικονογράφος Παναγιώτης Πανταζής, με εικοσαετή πείρα στα κόμικς, κάνουν γνωστό το έργο του μεγάλου  Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή στη νεότερη γενιά αλλά και σε όσους αρέσει αυτή η τέχνη και σε όσους δεν αρέσκονται να διαβάζουν μεγάλα μυθιστορηματικά βιβλία. Μέσα σε ογδόντα σελίδες θα διανύσουν ένα ταξίδι στις σημαντικότερες στιγμές της πορείας του σπουδαίου επιστήμονα.

Η εξάπλωση λοιπόν των graphic novels τα τελευταία χρόνια έχει στρέψει το ερευνητικό ενδιαφέρον αρκετών μελετητών στον όρο, που αποδίδεται ως «Γραφιστικό μυθιστόρημα», «Γραφιστική νουβέλα» κ.ά. Ένα ακόμη ζήτημα που έχει προκύψει είναι κατά πόσο το graphic novel αποτελεί μια αυτοδύναμη φόρμα αφήγησης, καθώς παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τα εικονοβιβλία και τα κλασικά εικονογραφημένα. Ακόμα, συνδέεται με πολλές μορφές τέχνης όπως τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική. Τα τελευταία χρόνια η εικόνα παίζει κυρίαρχο ρόλο στις ζωές των ατόμων και σε συνδυασμό με την εξέλιξη της τεχνολογίας απαιτείται η καλλιέργεια των πολυγραμματισμών.

Ο όρος graphic δεν δημιούργησε τόσα ερωτήματα όσο ο όρος novel, ο οποίος σχετίζεται με το μυθιστόρημα, λόγω της εκτενούς και αυτόνομης αφήγησής του. Στην Ελλάδα, ο όρος graphic novel αποδίδεται ως «Γραφική Νουβέλα», «Γραφιστικές αφηγήσεις», «Γραφιστικό Μυθιστόρημα», «Εικονογραφημένη Νουβέλα», «Γραφιστική Ιστορία» κ.λπ. Συχνά επίσης ο όρος novel συνδέεται με την «υψηλή» τέχνη του μυθιστορήματος, λόγω και της προσπάθειας που καταβλήθηκε, για να αναδειχθεί η σοβαρότητα του αναγνώσματος συγκριτικά με τα «παιδικά» κόμικς. Ο λόγος που προκαλούνται τόσοι προβληματισμοί είναι επειδή το graphic novel εμφανίστηκε ως ένα νέο είδος που συνεχώς αναπροσαρμόζεται. Ωστόσο, ο όρος αυτός αποτελεί έναν οικονομικό όρο με σκοπό να μπουν στα βιβλιοπωλεία και ταυτόχρονα αποτελεί έναν όρο κριτικής απέναντι στη μαζική κουλτούρα, αξιοποιώντας τις αφηγηματικές στρατηγικές του μυθιστορήματος απευθυνόμενο σε ενήλικες.

Η εποχή που μπορούμε να ισχυριστούμε πως εμφανίστηκαν τα κόμικς είναι η παλαιολιθική εποχή, καθώς οι πρωτόγονοι χρησιμοποιούσαν τα τοιχώματα της σπηλιάς, για να προβάλουν στιγμές της ζωής τους με τη μορφή της διαδοχής των εικόνων. Μάλιστα, ο πάπυρος που παρουσιάζει τους άθλους του Ηρακλή και βρέθηκε στην Ελλάδα θεωρείται ως το πρώτο κόμικ. Έχουν υπάρξει πολλές τέτοιες αρχαιολογικές ανακαλύψεις, όπως ο δίσκος της Φαιστού, αγγειογραφίες, ξυλογραφίες κ.ά. και αποκαλούνται proto-comics και proto-graphic novels

Η απαρχή των κόμικς

Η εποχή που μπορούμε να ισχυριστούμε πως εμφανίστηκαν τα κόμικς είναι η παλαιολιθική εποχή, καθώς οι πρωτόγονοι χρησιμοποιούσαν τα τοιχώματα της σπηλιάς, για να προβάλλουν στιγμές της ζωής τους με τη μορφή της διαδοχής των εικόνων. Μάλιστα, ο πάπυρος που παρουσιάζει τους άθλους του Ηρακλή και βρέθηκε στην Ελλάδα θεωρείται ως το πρώτο κόμικ. Έχουν υπάρξει πολλές τέτοιες αρχαιολογικές ανακαλύψεις, όπως ο δίσκος της Φαιστού, αγγειογραφίες, ξυλογραφίες κ.ά. και αποκαλούνται proto-comics και proto-graphic novels.

Όπως όλα τα μέσα που συνδυάζουν τον λεκτικό και οπτικό κώδικα, έτσι και τα graphic novels διαθέτουν ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία τα διαφοροποιούν από τα υπόλοιπα όπως:

• Εκτενής και αυτοδύναμη αφήγηση, αυτό διαφοροποιεί τα graphic novels από τα κόμικς περιπτέρου. Τα κόμικς περιπτέρου αποτελούνται από 32 σελίδες, τα άλμπουμς από 48 και τα graphic novels από 250.
• Η συνέργεια εικόνων και λέξεων: στα graphic novels οι εικόνες και οι λέξεις αποτελούν ένα και βρίσκονται σε ισότιμη θέση, προκειμένου ο αναγνώστης να κατανοήσει την αφήγηση. Η λέξη έχει ρόλο για την αποσαφήνιση του νοήματος και μέσα από λίγες λέξεις πληροφορούμαστε για τον τόπο και τον χρόνο της αφήγησης. Οι λέξεις και οι εικόνες συνεργάζονται και κάθε μία δίνει άλλες πληροφορίες.
• Η εικονιστική αφήγηση: Όταν μιλάμε για εικονιστική αφήγηση εννοούμε την αφήγηση ιστορίας μέσα από εικόνες και λέξεις, όπου η σχέση αυτών είναι ισότιμη, πράγμα που είναι πολύ σημαντικό.

Στα graphic novels, σε ό,τι αφορά το θέμα της ποσότητας, οι εικόνες είναι περισσότερες, όμως οι λέξεις συμβάλλουν στον περιορισμό των πολλαπλών ερμηνειών που δημιουργούν οι εικόνες. Επίσης, μέσω της εικόνας, μπορούμε να κατανοήσουμε τον «τρόπο που βλέπει» ο δημιουργός. Μπορεί λοιπόν οι εικόνες και οι λέξεις να είναι διαφορετικά συστήματα, αλλά λειτουργούν ως ενότητα.

Η θεματολογία των graphic novels είναι ποικίλη και σχετίζεται με είδη όπως η αυτοβιογραφία, η ιστορία, η επιστημονική φαντασία, η περιπέτεια, το μυστήριο αλλά και το παραμύθι και η μυθολογία. Βέβαια, η θεματολογία επεκτείνεται και σε σοβαρά ζητήματα της κοινωνίας.

Το graphic novel με τον τίτλο «Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, ο σπουδαίος Έλληνας μαθηματικός» απευθύνεται σε παιδιά από 9 ετών και πάνω και φυσικά σε όλους τους ενήλικες φαν των κόμικς.
Στο συγκεκριμένο βιογραφικό graphic novel ο συγγραφέας του μαζί με τον εικονογράφο πέτυχαν να αποδώσουν από τη μια πλευρά τις σχέσεις του Καραθεοδωρή με διάφορες προσωπικότητες κι από την άλλη το κλίμα της εποχής, μέσα από το κατάλληλο χωροχρονικό σκηνικό, παραθέτοντας τους σπουδαιότερους επιστημονικούς σταθμούς της πορείας του.
Στο  εισαγωγικό σημείωμα γνωστοποιείται η αφορμή, ώστε να ασχοληθεί ο συγγραφέας με τον Καραθεοδωρή (από ένθετο εφημερίδας) και η συνέχειά της (γνωριμία με την κόρη του μαθηματικού) κι επιπλέον η έρευνα που έκανε σε αρχεία και πηγές προκειμένου να «ανακαλύψει» τον σπουδαίο μαθηματικό. Πρόκειται για ένα πλαίσιο που εισαγάγει τον αναγνώστη, ιδίως το παιδί ή τον έφηβο, στην υπόθεση του βιβλίου.

«Οι “βουβές εικόνες” ενεργοποιούν τον αναγνώστη, ώστε να εισχωρήσει στην ατμόσφαιρα της εποχής»

Στο εικονογραφικό κείμενο παρουσιάζεται ένας δημοσιογράφος, ο Κίμωνας Μάγδας,  ο οποίος, με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννηση του Καραθεοδωρή, περιμένει το έναυσμα, από το πανεπιστήμιο του Μονάχου, προκειμένου να ασχοληθεί συγγραφικά με εκείνον. Με αυτόν τον τρόπο και με δηλωμένη τη διαπίστωση ότι ο συγκεκριμένος επιστήμονας είναι εν πολλοίς άγνωστος σχεδόν στην Ελλάδα, όχι όμως και στον υπόλοιπο κόσμο, δημιουργείται ένα πλαίσιο το οποίο παρακινεί τον αναγνώστη για τη συνέχεια της ανάγνωσης.
Οι «βουβές εικόνες», σε όλους τους σταθμούς της πορείας του Καραθεοδωρή «επιλέγονται» από τον εικονογράφο προκειμένου να αποδοθούν σχεδιαστικά τα συναισθήματα. Επίσης, ενεργοποιούν τον αναγνώστη, ώστε να εισχωρήσει στην ατμόσφαιρα της εποχής και στη σκέψη του πρωταγωνιστή και να ανταποκριθεί ουσιαστικά μαζί με τη συνέχεια της  λεκτικής αφήγησης στον χώρο και στον χρόνο.

Στη συνέχεια, η γραφιστική ιστορία αναφέρεται στην παραμονή του Καραθεοδωρή στην Αίγυπτο. Αρχικά είχε σπουδάσει πολιτικός μηχανικός κι εργάστηκε στο φράγμα του Ασουάν. Εκεί, ανάμεσα στις σκέψεις του για τη δουλειά του και για το μέλλον του, εγκιβωτίζεται μια συζήτηση που είχε κάνει με τον συγγραφέα Βικέλα, στον οποίο εκθέτει το όνειρό του, που είναι να σπουδάσει μαθηματικά στη Γερμανία. Ακολούθως, αναφέρονται οι σπουδές στο Βερολίνο και στη Γοτίγγη, όπου αναγορεύτηκε διδάκτορας. Εκεί γνωρίστηκε με διάσημους μαθηματικούς, όπως ο Ντάβιντ Χίλμπερτ και ο Φέλιξ Κλάιν. Ο Καραθεοδωρή,  στη συνέχεια, αναγορεύτηκε τακτικός καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Ανόβερου. Γνώρισε δε και τον Αϊνστάιν, ο οποίος του ζήτησε βοήθεια σχετικά με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας.

Το εγχείρημα του Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη είναι επιτυχημένο, γιατί προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό, ιδιαίτερα στο νεαρότερο, μια μάλλον άγνωστη προσωπικότητα για την οποία ακόμη δεν έχει πει την τελευταία λέξη η έρευνα. Ανασυνθέτει μια εποχή από την πλευρά της πορείας ενός ανθρώπου που θεράπευσε την επιστήμη του σε μέγιστο βαθμό. Από την πλευρά της εικονιστικής αφήγησης τα κάδρα είναι μελετημένα ανάλογα με τη συναισθηματική κατάσταση των προσώπων και την επιρροή που αυτά ασκούν στον αναγνώστη

Εν πολλοίς άγνωστες σελίδες προσφέρονται στον αναγνώστη, ειδικότερα στις νεαρότερες ηλικίες. Ο Καραθεοδωρή, μετά από πρόσκληση του Βενιζέλου, προκειμένου να βοηθήσει στην αναδιοργάνωση των ελληνικών πανεπιστημίων, συμμετείχε στην αναβάθμιση του Πανεπιστημίου Αθηνών. Επίσης, ανέλαβε να οργανώσει το Πανεπιστήμιο στη Σμύρνη, αλλά ο ξεριζωμός του ελληνικού στοιχείου ήταν η αιτία που ναυάγησε το μεγαλεπήβολο σχέδιο του Βενιζέλου. Απογοητεύτηκε όμως από το τότε κατεστημένο και έφυγε για το Μόναχο, όπου και διορίστηκε καθηγητής στο εκεί πανεπιστήμιο. Έμεινε εκεί μέχρι το τέλος της ζωής του, αφού, προηγουμένως, εισέπραξε άλλη μια πίκρα από τη δεύτερη πρόσκληση του Βενιζέλου για την αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου Αθηνών και την εχθρική στάση του καθηγητικού κατεστημένου. Ο δημοσιογράφος Μάγδας παρουσιάζεται στο τέλος της ιστορίας, με το πέρας της συγγραφής του άρθρου του, να αναθυμάται με νοσταλγία τα νεανικά του χρόνια, όταν είχε γνωρίσει τον μεγάλο μαθηματικό.

«Σύντομο, εύληπτο και ευχάριστο, το κόμικ αυτό προσφέρεται για ανάγνωση για όλες τις ηλικίες»

Οι γωνίες θέασης των εικονιζόμενων προσώπων και των διαφορετικών τόπων προσδίδουν έναν αφηγηματικό δυναμισμό. Επηρεάζουν τον αναγνώστη, ο οποίος,  ως θεατής, ανταποκρίνεται ανάλογα. Υπάρχουν σκηνές που προσδίδουν σταθερότητα, στις οποίες το εικονιζόμενο πρόσωπο (π.χ. ο Πλανκ, ο Αϊνστάιν, ο Βενιζέλος, ο Καραθεοδωρή) κοιτάζει τον συνομιλητή του που βρίσκεται στην ίδια ευθεία με τον αναγνώστη, προκειμένου να του αναγγείλει σημαντικά πράγματα. Επίσης, άλλες φορές οι γωνίες θέασης, κυρίως στους γεωγραφικούς χώρους, μπορεί να είναι από ψηλά ή από μακριά προσδίδοντας την αίσθηση της κυριαρχίας από την πλευρά τού αναγνώστη και της «κατασκευής» από αυτόν του αφηγηματικού πλαισίου, αδημονώντας, παράλληλα, ο ίδιος για τη συνέχεια.

Το εγχείρημα του Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη είναι επιτυχημένο, γιατί προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό, ιδιαίτερα στο νεαρότερο, μια μάλλον άγνωστη προσωπικότητα για την οποία ακόμη δεν έχει πει την τελευταία λέξη η έρευνα. Ανασυνθέτει μια εποχή από την πλευρά της πορείας ενός ανθρώπου που θεράπευσε την επιστήμη του σε μέγιστο βαθμό. Από την πλευρά της εικονιστικής αφήγησης τα κάδρα είναι μελετημένα ανάλογα με τη συναισθηματική κατάσταση των προσώπων και την επιρροή που αυτά ασκούν στον αναγνώστη, από δε την κειμενική αφήγηση έχουν προβληθεί τα πλέον χαρακτηριστικά στοιχεία και οι σταθμοί της επιστημονικής και οικογενειακής ζωής του Καραθεοδωρή, με αφαιρετικότητα και αφηγηματική συνέχεια, αφήνοντας δημιουργικά κενά απροσδιοριστίας τα οποία είτε συμπληρώνονται από την εικόνα είτε από τον αναγνώστη, συνάμα ενεργοποιώντας τον.

Η παράθεση βιβλιογραφίας στο τέλος του βιβλίου σφραγίζει αφενός την εγκυρότητα και αξιοπιστία του κειμένου και αφετέρου βοηθά τον αναγνώστη προκειμένου, αν το επιθυμεί, να διερευνήσει περαιτέρω την προσωπικότητα του Καραθεοδωρή. Σε κάθε περίπτωση, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει  την αγάπη του για την Ελλάδα, το ρηξικέλευθο πνεύμα του και τη διάθεσή του για προσφορά πάνω από προσωπικές φιλοδοξίες και καριέρα, στοιχεία που αναδεικνύονται στο συγκεκριμένο graphic novel

Η παράθεση βιβλιογραφίας στο τέλος του βιβλίου σφραγίζει αφενός την εγκυρότητα και αξιοπιστία του κειμένου και αφετέρου βοηθά τον αναγνώστη προκειμένου, αν το επιθυμεί, να διερευνήσει περαιτέρω την προσωπικότητα του Καραθεοδωρή. Σε κάθε περίπτωση, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει  την αγάπη του για την Ελλάδα, το ρηξικέλευθο πνεύμα του και τη διάθεσή του για προσφορά πάνω από προσωπικές φιλοδοξίες και καριέρα, στοιχεία που αναδεικνύονται στο συγκεκριμένο graphic novel.

Σύντομο, εύληπτο και ευχάριστο, το κόμικ αυτό προσφέρεται για ανάγνωση για όλες τις ηλικίες. Επίσης θα ήταν χρήσιμο ανάγνωσμα στις σχολικές βιβλιοθήκες, αλλά και χρήσιμο εργαλείο στους σημερινούς εκπαιδευτικούς που επιθυμούν να γνωρίσουν στα παιδιά τη μεγάλη αυτή μορφή της επιστήμης, τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή. Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, ένας πολύπειρος και ταλαντούχος συγγραφέας, προσεγγίζει την αφήγησή του με αγάπη και προσήλωση και προβάλλει μορφές και σχέσεις-πρότυπα που όλοι θα επιθυμούσαμε, διαμορφώνοντας έναν παιδαγωγικό προσανατολισμό, όπου οι νέοι κυρίως αναγνώστες μπορούν να αντλήσουν ενθάρρυνση για μια πιο θετική στάση απέναντι στη ζωή, τη στιγμή που η ιστορική συγκυρία μπορεί σε ατομικό επίπεδο να την αντιμάχεται ή και να τους την αρνείται.

Αλήθεια, πώς μπορείς να χωρέσεις μια πολυδιάστατη και έντονη ζωή μέσα σε ογδόντα σελίδες; Πόση αφαίρεση μπορείς να κάνεις ως συγγραφέας αλλά συγχρόνως να τα πεις όλα;
Συγχαρητήρια μόνο μπορώ να πω στο συγγραφικό ταλέντο του Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη. Οι νέοι φίλοι αναγνώστες σίγουρα θα κερδίσουν περισσότερα.
Καλοτάξιδο να είναι, Ελπιδοφόρε Ιντζέμπελη!

*Η Ελένη Χατζή είναι φιλόλογος και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου από το ΤΙΕ/ΔΠΘ στην τοπική ιστορία. Το κείμενο είναι η ομιλία της στην εκδήλωση παρουσίασης του graphic novel «Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, ο σπουδαίος Έλληνας μαθηματικός», σε σενάριο του Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη και εικονογράφηση του Παναγιώτη Πανταζή (εκδ. Παπαδόπουλος, Αθήνα 2021), που διοργανώθηκε την Πέμπτη 6 Οκτωβρίου 2022, από τη Δημοτική Κοινωφελή Επιχείρηση Πολιτισμού Παιδείας και Αθλητισμού Δήμου Κομοτηνής, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κομοτηνής στο πλαίσιο των δράσεών της με την ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. «Κομοτηνή Εν Δράσει», τον Σύνδεσμο Φίλων Καραθεοδωρή, τις εκδόσεις Παπαδόπουλος, το βιβλιοπωλείο “Bookstop” και τον «Παρατηρητής της Θράκης», στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κομοτηνής, στο Τσανάκλειο Μέγαρο. Οι μεσότιτλοι τέθηκαν για διευκόλυνση της ανάγνωσης.

Μπορείτε να βρείτε το ρεπορτάζ της παρουσίασης εδώ.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.