Ελενη Χατζη*: «Η Αφροδιτη Τσετλακα ειναι χωρις αμφιβολια η πολυπειρη και δυναμικη συγγραφεας που ξερει καλα τα γυρισματα της ζωης»

Με το μυθιστόρημά της «H φωνή της Γης των Κικόνων» η βραβευμένη συγγραφέας Αφροδίτη Ευαγγελίδου-Τσέτλακα ολοκληρώνει τη διλογία της «Η Γη των Κικόνων».

Το πρώτο βιβλίο ενός συγγραφέα λειτουργεί σαν μία επισκεπτήρια κάρτα: μας συστήνει ένα καινούργιο πρόσωπο στο λογοτεχνικό πεδίο μ’ ένα βιβλίο που έχει οπωσδήποτε περάσει σαράντα κύματα για να φτάσει έως την έκδοση. Στην πραγματικότητα, όμως, το δεύτερο βιβλίο είναι το καθοριστικό, αυτό που στερεώνει την παρουσία του συγγραφέα, που επιβεβαιώνει ή διαψεύδει τις αρχικές αναγνωστικές προσδοκίες ή κριτικές προβλέψεις. Λέγεται ότι ο καλύτερος τρόπος για να γνωρίσει κανείς τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου, ιδίως ενός συγγραφέα ή ποιητή, είναι τα γραπτά του. Είμαστε αυτό που γράφουμε.

Το βιβλίο διαβάζεται σαν το χρονικό ενός ταξιδιού: οι διαδρομές, οι στάσεις, οι σταθμοί έκαναν την ηρωίδα αυτό που έγινε, και την απέτρεψαν από όσα δεν ήθελε να γίνει. Επίσης, διαβάζεται σαν μία διαθήκη: έκανα αυτά, εκείνα, γνώρισα υπέροχους ανθρώπους –ήμουν τυχερή, αλλά επίσης είχα εμπιστοσύνη, είχα αγάπη για το ανθρώπινο είδος. Ένα εξωστρεφές μυθιστόρημα με εικόνες, πρόσωπα, διαλόγους μετακίνηση από τόπο σε τόπο για λόγους εμβάθυνσης στην ιστορία, κερδίζει τον αναγνώστη και κάθε τι χαμένο, καθώς υπερβαίνει την τρέχουσα εμπειρία.

Δεκαέξι χρόνια μετά το πρώτο μυθιστόρημα «Το αγόρι από τη Γη των Κικόνων», η Μαντώ, πέμπτη γενιά ηπειρωτών και τέταρτη προσφύγων, ακολουθεί τα μονοπάτια της εξωστρέφειας των προγόνων της που δούλεψαν ως πραγματευτές στους χερσαίους δρόμους των Βαλκανίων προς τις Παραδουνάβιες περιοχές και τη Μαύρη Θάλασσα, στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επιλέγοντας ως τόπο του διδακτορικού της το Παρίσι. Πολίτης του κόσμου και φεμινίστρια η Μαντώ ανοίγεται στους δρόμους της ζωής και του έρωτα, υπερκεράζοντας όρια, στηριγμένη στην ψευδαίσθηση της διαρκούς στήριξης από τον Νάσο, συνομήλικό της και συμπατριώτη της, επίσης, γόνο καλής οικογένειας της Κομοτηνής. Ένα συναρπαστικό ερωτικό μυθιστόρημα, με επίκεντρο τις υπαρξιακές αναζητήσεις της Μαντώς, με φόντο τα γοητευτικά μνημεία της Πόλης του Φωτός.

Συγχρόνως, μια συνεχής αναχώρησή της και ένας διαρκής νόστος όχι μόνο στην αγκαλιά της πυρηνικής της οικογένειας, αλλά στο διαρκές παρελθόν της ευρύτερης οικογένειάς της που ξεκινά στην Οθωμανική Γκιουμουλτζίνα. Στους παππούδες Θεοφάνη και Βασίλω, Γιάννη Εφέντη, Ηρακλή, Ευπραξία και την κόρη τους Ιουλία, τους γονείς της Μάξιμο και Ερμίνα, με πυρήνα το αγρόκτημα της Στρύμης, εκεί όπου ο παππούς Θεοφάνης συλλέγει αρχεία και καταγράφει τη φωνή της Γης των Κικόνων στα χρόνια της νεώτερης ιστορίας της, αφήνοντας παρακαταθήκη για την ιστόρηση της ελευθερίας, μέσω του Μαξίμου, τις σημειώσεις του μέχρι το σήμερα…

Με την ανεπιτήδευτη λυρικότητα και την πηγαία εικονοπλαστικότητά της η  Αφροδίτη Τσέτλακα πλέκει μια συναρπαστική ιστορία ζωής. Δημιουργεί ένα μυθιστόρημα το οποίο διαβάζεται από πολλές οπτικές γωνίες· ο κάθε αναγνώστης το βλέπει βάσει των δικών του προσωπικών αναγνωστικών εμπειριών… Ηθογραφία και διείσδυση στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής… κι εμείς ως μάρτυρες μιας εξομολογητικής αφήγησης και κρυμμένων μυστικών… Αδελφωμένοι άρα μοναδικά πλούσιοι στη Θράκη, τη μεγάλη ανέκαθεν γη

Ένα σήμερα γεμάτο από πολύχρωμες ντοπιολαλιές που ποτέ δεν εμπόδισαν να παραμένουν ανοιχτές για τον ένα ή για τον άλλο οι αγκαλιές, όπως ποτέ δεν εμπόδισαν και τα από κοινού χαρούμενα ξενύχτια στις γειτονιές και στα παραθαλάσσια της Ροδόπης… Από κοινού, με ήχους και μύθους της Ανατολής, «Η πραγματικότητα ενός πολιτισμού», θα γράψει ο Fernand Braudel  «εξαρτάται, σε σημαντικό βαθμό, από τα πλεονεκτήματα ή τα μειονεκτήματα του γεωγραφικού του χώρου».

Από αυτή την άποψη, η επιλογή του συγκεκριμένου χώρου, κοιτίδα παραγωγής και διασταύρωσης πολιτισμών, προσφέρει ευφορικό υπέδαφος ανεξάντλητων εμπειριών. Η Αφροδίτη Ευαγγελίδου-Τσέτλακα είναι μία συγγραφέας με ενσυναίσθηση και διορατικότητα. Πολύ δυνατός ο συγκινησιακός σπινθήρας, ο οποίος τροφοδοτεί από το κέντρο προς την περιφέρεια χωρίς ποτέ να χάνει το μέτρο. Με την ανεπιτήδευτη λυρικότητα και την πηγαία εικονοπλαστικότητά της πλέκει μια συναρπαστική ιστορία ζωής. Δημιουργεί ένα μυθιστόρημα το οποίο διαβάζεται από πολλές οπτικές γωνίες· ο κάθε αναγνώστης το βλέπει βάσει των δικών του προσωπικών αναγνωστικών εμπειριών… Ηθογραφία και διείσδυση στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής… κι εμείς ως μάρτυρες μιας εξομολογητικής αφήγησης και κρυμμένων μυστικών… Αδελφωμένοι άρα μοναδικά πλούσιοι στη Θράκη, τη μεγάλη ανέκαθεν γη.

Το διάβασμα είναι ελευθερία. Το διάβασμα είναι ανάσα.Το διάβασμα σ’ αφήνει να βλέπεις τον κόσμο με τρόπο διαφορετικό και σε καλεί σε κόσμους που δε θα θέλεις ποτέ να τους αποχωριστείς. Πρώτη ύλη του λογοτέχνη είναι η περιπέτεια της ανθρώπινης ψυχής, όπως αυτή πορεύεται μέσα από τις μυλόπετρες των ιστορικών γεγονότων. Έργο του πεζογράφου να ανιχνεύσει τους τρόπους με τους οποίους τα γεγονότα εσωτερικεύονται, μεταφράζονται σε πληγές της ψυχής και της σάρκας, σε ιστορίες των ανωνύμων που ασφυκτιούν στα ψυχρά νούμερα και στη λήθη της μεγάλης Ιστορίας, ώστε να φωτιστεί διαφορετικά το παρελθόν αλλά και το παρόν. Η φρεσκάδα, η γνησιότητα, ο αυθορµητισµός που χαρακτηρίζουν ένα λογοτεχνικό κείµενο συνιστούν την ασφαλέστερη εγγύηση για να γνωρίσει, να γοητευθεί, να συγκινηθεί και να αγαπήσει την πατρίδα και τους ανθρώπους της κάθε άτομο. Τα γεγονότα διαπλέκονται στον χρόνο και στον χώρο κι έχουν τη σημασία τους για κάθε πρόσωπο της ιστορίας μας με έναν παράξενο τρόπο.

Η συγγραφέας χειρίζεται αριστοτεχνικά τον τόπο και τον χρόνο και κατορθώνει να εμβαθύνει με τα λόγια και τις πράξεις των ηρώων της σε ψυχολογικά, φιλοσοφικά θέματα και στάσεις ζωής που δίνουν αφορμή για σκέψη, προβληματισμό και εμβάθυνση. Η αφήγηση μεστή, ο λόγος κατανοητός, το στυλ προσωπικό, η γλώσσα ζεστή, λυρική και μαγευτική, γεμάτη εικόνες και συναισθήματα, με τις μεταφορές, τις παρομοιώσεις, τις δυνατές οπτικοακουστικές εικόνες, τις θέσεις και αντιθέσεις, οι περιγραφές άμεσες κι οι σκηνές καλοστημένες

Η συγγραφέας χειρίζεται αριστοτεχνικά τον τόπο και τον χρόνο και κατορθώνει να εμβαθύνει με τα λόγια και τις πράξεις των ηρώων της σε ψυχολογικά, φιλοσοφικά θέματα και στάσεις ζωής που δίνουν αφορμή για σκέψη, προβληματισμό και εμβάθυνση. Η αφήγηση μεστή, ο λόγος κατανοητός, το στυλ προσωπικό, η γλώσσα ζεστή, λυρική και μαγευτική, γεμάτη εικόνες και συναισθήματα, με τις μεταφορές, τις παρομοιώσεις, τις δυνατές οπτικοακουστικές εικόνες, τις θέσεις και αντιθέσεις, οι περιγραφές άμεσες κι οι σκηνές καλοστημένες. Θα μπορούσε η συγγραφέας να σταθεί σε έναν οριζόντιο άξονα, να σταματήσει τον χρόνο της αφήγησης και να γράψει περισσότερα από ένα μυθιστορήματα με το υλικό που φαίνεται πως κρύβει η σκέψη της και η ψυχή της.

Η Α.Τ. είναι χωρίς αμφιβολία η πολύπειρη και δυναμική συγγραφέας που ξέρει καλά τα γυρίσματα της ζωής, είναι ανοιχτή και αφουγκράζεται τη ζωή και γράφοντάς την μπορεί να τη ζωντανέψει και για μας. Είναι εξαιρετικά καλή σ’ αυτό που κάνει, έχει χαρακτήρες περίπλοκους, ενδιαφέροντες και στέκεται με αλάνθαστο μάτι και με κριτική σκέψη σε φλέγοντα θέματα. Τι είναι να είσαι άνθρωπος, τι είναι να είσαι γυναίκα, στο πέρασμα του χρόνου και των εποχών; Πόσο μόνη μπορεί να είναι η γυναίκα στην προσπάθεια να πετύχει όλους αυτούς τους άθλους ζωής; Είναι ερωτήσεις που μας θέτει η συγγραφέας, ώστε να αναθεωρήσουμε μέσα μας πολλά από τα κοινωνικά στερεότυπα που για εμάς τις γυναίκες ισοδυναμούν με υποτίμηση και τροχοπέδη, πώς έρχεται αντιμέτωπη με αδιέξοδα, με τα οποία πρέπει να συμβιβαστεί, στην προσωπική της ζωή.  

Ένας συνεχής και σκληρός επαναπροσδιορισμός. Είναι όμως αυτός ο λόγος της γυναίκας που σταδιακά, με όποιον τρόπο και αν εκφέρεται, καταγράφει και προβάλλει στο κείμενο συμπεριφορές, πρακτικές, ψυχισμούς, αισθήματα, φόβους, σιωπές, αποκλεισμούς, στερήσεις, επιθυμίες, φαντασιώσεις, σχέσεις με τους γονείς, απουσίες και άλλα πολλά. Απαιτεί την ενεργοποίηση των αισθήσεων του αναγνώστη. Δεν έχει τις απλοϊκές περιγραφές, τις θελκτικές ηρωίδες και τη συνήθη θεματογραφία. Στηρίζεται στη δύναμη της γλώσσας, η οποία, άκρως επεξεργασμένη και σμιλεμένη, κυριολεκτεί και αναδεικνύει, χωρίς καμιά περίσσεια λέξη, τα εξιστορούμενα και τα νοήματά τους. Η συγγραφέας επιχειρεί, και εν πολλοίς το καταφέρνει, να αποτυπώσει στο πεδίο του σύγχρονου πολλαπλά κατακερματισμένου και θρυμματισμένου κόσμου φασματικές εικόνες και εκδοχές της γυναίκας που, προσπαθεί ακόμα να επαναπροσδιορίσει τον εαυτό της και τον ρόλο της.

Η Α.Τ. είναι χωρίς αμφιβολία η πολύπειρη και δυναμική συγγραφέας που ξέρει καλά τα γυρίσματα της ζωής, είναι ανοιχτή και αφουγκράζεται τη ζωή και γράφοντας την μπορεί να τη ζωντανέψει και για μας. Είναι εξαιρετικά καλή σ’ αυτό που κάνει, έχει χαρακτήρες περίπλοκους, ενδιαφέροντες και στέκεται με αλάνθαστο μάτι και με κριτική σκέψη σε φλέγοντα θέματα

Η επιστροφή καθίσταται το απαραίτητο «φάρμακο» για τον επανακαθορισμό του γίγνεσθαι. Με μια γνήσια λυρικότητα στην αφήγηση και απέριττη παραστατικότητα στην αποτύπωση του εκάστοτε περιβάλλοντος, νιώθεις να μεταφέρεσαι σαν χρονοταξιδιώτης σε μέρη κι εποχές. Μ’αυτόν τον τρόπο καθιστά τον αναγνώστη συνοδοιπόρο της στο ταξίδι της διερεύνησης των γεγονότων ίσως και στην αφήγηση της ιστορίας, χαρίζοντας αμεσότητα στο κείμενο και μια εγγύτητα και επικοινωνία του δημιουργού με τον αποδέκτη του έργου του. Το κείμενο χαρακτηρίζεται από μια γοητευτική διαρκή ροή, από την οποία ο αναγνώστης παρασύρεται με ευχαρίστηση. Η μνήμη που κινδυνεύει από τη λήθη –η μνήμη με τις τρύπες και τα σκοτάδια της– η μνήμη με τα δικά της ανομολόγητα θέλω, που έρχεται να χαραχτεί στο χαρτί, για να ελαφρύνει ο άνθρωπος –ό,τι θυμάσαι από έναν άνθρωπο. Και το χαρτί γίνεται η φλούδα της μνήμης. Ο λόγος είναι πλούσιος, εικονοπλαστικός, ιδιαίτερες οι παρομοιώσεις, αξεπέραστες οι εικόνες.

Δεν υπάρχει τίποτα δυνατότερο από τη γλώσσα ενός βιβλίου. Αυτή σε καθηλώνει και σε εκτινάσσει. Και τα δύο ρήματα τα βίωσα διαβάζοντας το βιβλίο. Για μένα η ανάγνωση του συγκεκριμένου μυθιστορήματος ήταν παιδεία και παίδευση. Όσοι λατρεύουν την περιήγηση στην Ιστορία της χώρας και θέλουν να τη νιώσουν, όχι ως ακαδημαϊκή παράθεση αλλά ως ζωντανή, βιωματική αφήγηση θα λατρέψουν αυτό το έργο της Α.Τ. Ίσως μάλιστα, αναθεωρήσουν τις απόψεις τους. Σίγουρα πάντως θα ταυτιστούν με τους πρωταγωνιστές και θα διδαχθούν από τα «παθήματά» τους. Αγκαλιάζει, μεταπλάθει και γονιμοποιεί τον πολιτισμό του χτες και του σήμερα, με έναν τρόπο σπάνιο. Ο λόγος της προκαλεί στον αναγνώστη ψυχική αμεσότητα, γιατί την απασχολεί το αυθεντικό, ό,τι απασχολεί την κοινωνία στην οποία ζούμε, γιατί ο άνθρωπος μπορεί να αλλάξει τα δεδομένα που τον πονάνε. Εδώ εμείς ως αναγνώστες, αλλά πρωτίστως οι ήρωες, είμαστε μπροστά σε έναν λαβύρινθο: αυτόν του χρόνου και της Ιστορίας. Ο λογοτεχνικός λόγος είναι ο μίτος που βοηθά τον αναγνώστη, αλλά και ενδοκειμενικώς τους ήρωες, να υπερβούν σταδιακά τον δικό τους λαβύρινθο και να εντοπίσουν τη διέξοδο. Η διεπίδραση των ηρώων, μέσα από τις χρονικές και καταστασιακές αλλαγές που επισυμβαίνουν, οδηγεί βαθμιαία στην ταύτιση λογοτεχνίας και ιστορίας, αφού η μία αποτελεί προϋπόθεση της άλλης. Εκτός από τη γρήγορη ροή του μυθιστορήματος, τη γλώσσα και τη δυναμική αφήγηση, οι ήρωες του βιβλίου, παρά το γεγονός ότι ζουν, ερωτεύονται, δημιουργούν, εργάζονται, περισσότερο από όλα, πασχίζουν για έναν καλύτερο κόσμο, διαθέτουν δηλαδή κοινωνική συνείδηση, η οποία φωτίζει ακόμη και τις πιο δύσκολες γωνίες της ζωής.

Η μνήμη που βάλλεται από τη λήθη – η μνήμη που έχει τρύπες και σκοτάδια –η μνήμη που έχει τα δικά της καρφιά– που πρέπει να χαραχτεί στο χαρτί, για να ελαφρύνει ο άνθρωπος στην πορεία για το μεγάλο ταξίδι –η μνήμη που έχει μυρωδιές– οι αναμνήσεις που έρχονται από τις παλιές μυρωδιές, όπως όταν ανοίγεις συρτάρια με ρούχα του παρελθόντος… Και βέβαια, πρέπει να την αφήνεις να κυλάει η μνήμη κρατώντας σταθερή τη ροή της. Έτσι μετράς και τον χρόνο – με τα εξωτερικά γεγονότα και με τα εσωτερικά σταθμά, με την προσωπική κλεψύδρα και τις εσωτερικές πληγές. Είναι βαρύς ο σταυρός της μνήμης για κάποιους «Η μνήμη παραδίνεται, η ιστορία γράφεται. Η μνήμη επικεντρώνεται στο δίκαιο, ενώ η ιστορία στην ακριβή καταγραφή. Η μνήμη έχει ηθική, η ιστορία κάνει υπολογισμούς και επιβάλλει διορθώσεις»

Η περίεργη γοητεία του πολύσημου «ταξιδιού» δεν τελειώνει με το πέρας της ανάγνωσης. Ένα «παράπλευρο» κέρδος: ολόκληρη η διαδρομή «αποκαλύψεων» ανακινεί στη σκέψη μας, ανασύροντας από ακούσματα ή διαβάσματα, ανάλογους «μύθους». Χαράσσει διαδρομές ανθρώπινων πολιτισμικών διασταυρώσεων –συνέχοντας παρελθόν και παρόν– για πολλούς και καλούς αναγνώστες. Παρόν και παρελθόν συναντώνται καθώς αφενός, η θέαση του παρελθόντος φωτίζεται από τη γνώση του παρόντος και, αφετέρου, η κατανόηση του παρελθόντος εμπλουτίζει τον σημερινό κόσμο και συμβάλλει στην κατανόηση του μέλλοντος. Ο άνθρωπος που μελετά το παρελθόν κατανοεί καλύτερα ποιος είναι και πού οδεύει. Παράλληλα, συμβάλλει και στην ανάκτηση ιστορικής μνήμης, της συλλογικής μνήμης και ως εκ τούτου οδηγεί στην εσωτερική ελευθερία του καθένα ξεχωριστά.

Συγχαρητήρια κα Αφροδίτη Τσέτλακα για το εξαιρετικό βιβλίο, καλοτάξιδο να είναι!

Καλή ανάγνωση σε όλους!

*Η Ελένη Χατζή είναι φιλόλογος με μεταπτυχιακές σπουδές στην Τοπική Ιστορία. Το παρόν κείμενο είναι η ομιλία της στην παρουσίαση του βιβλίου της Αφροδίτης Ευαγγελίδου-Τσέτλακα «Η φωνή της Γης των Κικόνων», στις 30/3/2024, στη Λέσχη Κομοτηναίων.

Δείτε το ρεπορτάζ της βιβλιοπαρουσίασης εδώ.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.