Εφη Καραπουλη: «Το βιβλιο του Η. Μεσσινα αποτελει ενα οδοιπορικο αναζητησης σε πολεις της Ελλαδας και στις Συναγωγες τους»

Αποδέχτηκα την τιμητική πρόσκληση να συμμετέχω στην παρουσίαση του τελευταίου βιβλίου του Ηλία Μεσσίνα από προσωπικό ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία και επειδή βρήκα στο ερευνητικό του εγχείρημα αναλογίες με τη δική μου έρευνα για την Ανατολική Θράκη, γενέθλιο τόπο των παππούδων μου, και την απώλειά της για το ελληνικό κράτος το 1922. Ευχαριστώ την οργανώτρια για την τιμή αυτή.

Το βιβλίο του Ηλία Μεσσίνα «Η Συναγωγή» αποτελεί ένα οδοιπορικό αναζήτησης σε πόλεις της Ελλάδας και στις Συναγωγές τους. Στόχος του: η αρχιτεκτονική αποτύπωση των κτιρίων και η ιστορική τους τεκμηρίωση, πριν χαθούν και περάσουν οριστικά στη λήθη. Αυτήν που προκαλεί ο χρόνος και η αδιαφορία των ανθρώπων. Γιατί, βεβαίως, για πολλά κτίσματα σκοπίμως επιδιώκεται και επισπεύδεται η παραπάνω διαδικασία, μεταξύ των οποίων και οι Συναγωγές.

Ό,τι μνημονεύεται ζει. Ειδάλλως είναι σαν να μην υπήρξε ποτέ. Με την έννοια αυτή, στόχος του συγγραφέα είναι η συντήρηση και διατήρηση της συλλογικής μνήμης. Για την κοινότητά του και για την ευρύτερη κοινωνία αυτό αποτελεί ηθικό χρέος.

Γιατί όμως αποτύπωση των Συναγωγών και όχι αναψηλάφηση της ιστορικής παρουσίας των ίδιων των εβραϊκών κοινοτήτων; Πέραν του ενδιαφέροντος που δημιουργεί η επαγγελματική ιδιότητα του γράφοντος, οι Συναγωγές και οι Ναοί εν γένει αποτελούν περίοπτα κτίρια κάθε εθνοτικής και θρησκευτικής Κοινότητας, είναι χώροι θεσμικοί, μέσα και γύρω από τους οποίους περιστρέφεται και συσπειρώνεται η ζωή της Κοινότητας. Συγχρόνως εκπέμπουν την καλαισθησία, τις παραδόσεις και τις αξίες της Κοινότητας, γίνονται σημεία αναφοράς της συλλογικής και της δημόσιας ζωής, ενδυναμώνουν τους δεσμούς των μελών της Κοινότητας και εν τέλει διαμορφώνουν την ταυτότητά της. Για κάθε πόλη ευρύτερα, αποτελούν τοπόσημα που συνθέτουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της και την κάνουν ξεχωριστή, όπως λόγου χάρη ο Παρθενώνας την Αθήνα, ή ο Ναός του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στη Βενετία.

Τα κτίρια ακόμη κι όταν παύουν να υπάρχουν φυσικά ή όταν δεν είναι προσβάσιμα, αφήνουν το ιστορικό τους αποτύπωμα στη συλλογική μνήμη, επηρεάζουν τις συνειδήσεις των σύγχρονών τους αλλά και των κατοπινών ανθρώπων και παραμένουν μέρος της τοπικής ή εθνικής ιστορικής ταυτότητας, όπως η Αγια-Σοφιά στην Κωνσταντινούπολη, ο Ναός του Βάαλ-Δία στην Παλμύρα, ο καθεδρικός Ναός της Αγίας Τριάδας στη Δρέσδη

Τα κτίρια αυτά, ακόμη κι όταν παύουν να υπάρχουν φυσικά ή όταν δεν είναι προσβάσιμα, αφήνουν το ιστορικό τους αποτύπωμα στη συλλογική μνήμη, επηρεάζουν τις συνειδήσεις των σύγχρονών τους αλλά και των κατοπινών ανθρώπων και παραμένουν μέρος της τοπικής ή εθνικής ιστορικής ταυτότητας, όπως η Αγια-Σοφιά στην Κωνσταντινούπολη, ο Ναός του Βάαλ-Δία στην Παλμύρα, ο καθεδρικός Ναός της Αγίας Τριάδας στη Δρέσδη. Για αυτό και πολλοί επιδιώκουν την αναστήλωσή τους, όπως έγινε πρόσφατα με τη Notre Dame στο Παρίσι και με το τζαμί Βαγιαζήτ στο Διδυμότειχο.

Συγχρόνως, τα μνημεία αυτά συνδέονται με τις ανθρώπινες ιστορίες, οι οποίες συνθέτουν τη μικροϊστορία. Η τελευταία είναι και πιο οικεία και ενδιαφέρουσα, γιατί συγκινεί και τον αδαή και κάθε της ψηφίδα συνθέτει το μωσαϊκό τής μακροϊστορίας, την τροφοδοτεί με τα συστατικά της και της προσδίδει το ιδιαίτερο χρώμα της.

Για όλους τους παραπάνω λόγους, οφείλουμε να τα παραδίδουμε στις επόμενες γενιές, να διατηρούμε τη γνώση, να εμπνέουμε στους νεότερους τον σεβασμό για αυτά, να συμβάλλουμε με κάθε μέσο στη συντήρηση των υπαρχόντων και στην προστασία τους από τον πανδαμάτορα χρόνο και τους βέβηλους. Αυτό συνέβη στο κτίριο της Τσανακλείου, που όχι τυχαία φιλοξενεί τη σημερινή μας εκδήλωση.

Αυτό, λοιπόν, επιχειρεί με το βιβλίο του ο Ηλίας Μεσσίνας, εκπληρώνοντας το χρέος του προς την Κοινότητά του και την Επιστήμη του. Και πέραν αυτού, διευρύνει κατ’ αναλογία την έννοια του χρέους και του σεβασμού προς το πρώτο μας σπίτι, τον πλανήτη στον οποίο ζούμε και στα οικοσυστήματά του. Μας θυμίζει συνειρμικά τον συνάδελφό του αυστριακό αρχιτέκτονα, αβάντ γκαρντ καλλιτέχνη και ακτιβιστή Friedensreich Hundertwasser και τη θεωρία του. Γιατί όπως τα τελευταία συνθέτουν τη βιοποικιλότητα της Γης, έτσι και τα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς συνθέτουν τον παγκόσμιο πολιτισμό. Αλλά προχωρά ακόμη πιο μακριά, προς το κλίμα, που έχει πλέον διαταραχθεί και απειλεί την ανθρωπότητα ως Δαμόκλειος σπάθη. Χωρίς οικοσυστήματα και κλίμα η ζωή μας πάνω στη Γη θα ήταν αδιανόητη, όπως η συμβολή του κάθε λαού στον πολιτισμό της Ανθρωπότητας. Έτσι παραλληλίζει την εξαφάνιση των κοινοτήτων και των κτιρίων τους με τα είδη που εξαφανίζονται, κάνοντας τη ματιά και τον λόγο μας συμπεριληπτικά.

Ο συγγραφέας εμβαθύνει περαιτέρω κριτικά τον στοχασμό του αναγνώστη, σαν τον αρχαιολόγο που μελετά τη στρωματογραφία της ανασκαφής, σαν τον συντηρητή που φτάνει στα βαθύτερα επίπεδα ενός παλίμψηστου. Αυτό γεννά τον σκεπτικισμό του αναγνώστη απέναντι σε ισοπεδωτικές ιδεολογίες: από τον ναζισμό στον σύγχρονο υπερκαταναλωτισμό, που συνθλίβουν ανθρώπους, αξίες, μνήμες. Ο συγγραφέας μετουσιώνει την προσωπική του αγωνία  για τη διατήρηση της μνήμης σε συλλογικό αγώνα για τη διάσωση της ζωής, της ίδιας μας της ύπαρξης

Εμβαθύνει περαιτέρω κριτικά τον στοχασμό του αναγνώστη, σαν τον αρχαιολόγο που μελετά τη στρωματογραφία της ανασκαφής, σαν τον συντηρητή που φτάνει στα βαθύτερα επίπεδα ενός παλίμψηστου. Αυτό γεννά τον σκεπτικισμό του αναγνώστη απέναντι σε ισοπεδωτικές ιδεολογίες: από τον ναζισμό στον σύγχρονο υπερκαταναλωτισμό, που συνθλίβουν ανθρώπους, αξίες, μνήμες. Ο συγγραφέας μετουσιώνει την προσωπική του αγωνία  για τη διατήρηση της μνήμης σε συλλογικό αγώνα για τη διάσωση της ζωής, της ίδιας μας της ύπαρξης. Και μας προ(σ)καλεί σε εγρήγορση και αντίσταση. Έτσι, η αυτοδιηγητική αναζήτηση-έρευνα του αφηγητή των πρώτων διηγήσεων και η αρχαιολόγος Belle Mezur και το ψηφιδωτό της Αίγινας της τελευταίας λειτουργούν ως σύμβολα-κύμβαλα αλαλάζοντα. Και ο συγγραφέας ακτιβιστής προσδοκά ευήκοα ώτα και γερά αντανακλαστικά.

Σε εμάς τους Θρακιώτες και ιδιαιτέρως στους Ροδοπίτες, που προερχόμαστε στην πλειονότητά μας από πρόσφυγες χαμένων πατρίδων, που ζήσαμε και ζούμε με τα βιώματα της πολιτιστικής ποικιλότητας, το βιβλίο και όσα κομίζει φαντάζουν οικεία. Το οδοιπορικό του στις χαμένες Συναγωγές της Ελλάδας γίνεται και δικό μας οδοιπορικό επιστροφής. Στους άυλους γενέθλιους τόπους μας και ίσως –και μακάρι– αφορμή για αναζήτηση στις «χαλασμένες γειτονιές» μας και στους κρυμμένους θησαυρούς της πόλης μας, που μένουν στην αφάνεια, ή σε αυτούς που αφέθηκαν στη διάλυση ή θυσιάστηκαν στον βωμό μιας κακώς εννοούμενης «αξιοποίησης», όπως κατήγγειλε παλαιότερα ο Κοσμάς Χαρπαντίδης για τη δική του πόλη. Και ίσως –και μακάρι– να αφυπνίσει και το δικό μας χρέος.

Σας εύχομαι, λοιπόν καλή και πολυεπίπεδη ανάγνωση και σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.

*Η Έφη Καραπούλη είναι φιλόλογος και ιστορικός. Το κείμενο είναι η ομιλία της στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του Ηλία Μεσσίνα, «Η Συναγωγή και άλλες ιστορίες» (εκδ. Ινφογνώμων, Αθήνα 2022), που διοργανώθηκε από τη Δημοτική Κοινωφελής Επιχείρηση Πολιτισμού, Παιδείας, Αθλητισμού Δήμου Κομοτηνής, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κομοτηνής στο πλαίσιο των δράσεών της με την ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ «Κομοτηνή Εν Δράσει», τις εκδόσεις Ινφογνώμων, το βιβλιοπωλείο Εκλογή και τον «Παρατηρητή της Θράκης», την Τετάρτη 12 Οκτωβρίου 2022, στο Τσανάκλειο Μέγαρο, στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κομοτηνής.

Μπορείτε να βρείτε το ρεπορτάζ της παρουσίασης εδώ.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.