Μ.Κοσμιδου: Ως ανθρωπος το βιβλιο μου ειναι η αποτιση τιμης προς τα προσωπα και τις μνημες που με συνεχουν

Καθόλου τυχαία, η Μαριγούλα Κοσμίδου, ζώντας με πρόσφυγες που υπήρξαν μέρος της ανταλλαγής των πληθυσμών, ανασύρει μνήμες του δικού της παρελθόντος οι οποίες τείνουν να γίνουν συλλογικές. Το γεγονός της προσωπικής ταύτισης, του βιώματος συνδεόμενο με την επιστημονικότητα που χρειάζεται, την οδήγησε στη συλλογή και στην καταγραφή στοιχείων σχετικά με την αποκατάσταση των προσφύγων στη Ροδόπη, στοιχεία που σύμφωνα με την ίδια χάνονται χωρίς την απαραίτητη καταγραφή, καθώς «ξεθωριάζει η μνήμη».  Περνώντας η ίδια στην πράξη, το βιβλίο της με τίτλο «Η αστική αποκατάσταση των προσφύγων στη Ροδόπη – Τα “προσφυγικά” και οι σχολικές υποδομές της Κομοτηνής – Κωδικοποίηση Νομοθεσίας για τη Στεγαστική Αποκατάσταση των προσφύγων», (εκδ. Παρατηρητής της Θράκης, 2019) φέρνει στο φως σημαντικές πληροφορίες τόσο για την εγκατάσταση των προσφύγων στη Ροδόπη και στο αστικό περιβάλλον της Κομοτηνής  όσο και για την ιστορία των σχολικών μονάδων της Κομοτηνής, αρχίζοντας από τη δεκαετία του 20ού αι.
 
Σ’ αυτό διαπραγματεύεται εκτός από τα ιστορικά ζητήματα που συνυφαίνονται με την εγκατάσταση των προσφύγων  ―έλευσή τους, πρώτες εγκαταστάσεις σε σκηνές και αργότερα σε οικισμούς, δημιουργία της ΕΑΠ, τραπεζικός δανεισμός για το κτίσιμο των προσφυγικών οικιών κ.ά.― και τα ζητήματα αλλαγής του τοπίου και της ρυμοτομίας της πόλης, όπως η επέκταση του πολεοδομικού της ιστού με τη δημιουργία νέων συνοικισμών,  συνδέοντας έτσι τη θεωρητική της με την πρακτική της κατάρτιση,   καθώς έχει τελειώσει το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και το Τμήμα Γεωλογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Έπειτα από μεταπτυχιακές σπουδές στο Μπίρμινχαμ, στον Βόλο και στην Κομοτηνή, σήμερα τη γνωρίζουμε κυρίως ως δραστήρια Διευθύντρια  της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ροδόπης.
 
Με αφορμή όμως την παρουσίαση αυτού του πρώτου  ιστορικού της βιβλίου, που θα παρουσιαστεί στην πόλη μας τη Δευτέρα, —με τη συνδρομή του επίκουρου καθηγητή νεότερης ιστορίας του ΤΙΕ/ΔΠΘ κ. Ιωάννη Μπακιρτζή, του αρχιτέκτονα μηχανικού και περιφερειακού συμβούλου κ. Κώστα Κατσιμίγα, της φιλολόγου κ. Κατερίνας Σχοινά, παρουσία της ιδίας, και χαιρετισμό από την αναθέτουσα τη συγκεκριμένη ιστορική έρευνα καθηγήτρια του ΠΤΔΕ/ΔΠΘ κ. Βασιλική Θεοδώρου—, στη Λέσχη Κομοτηναίων σε διοργάνωση των εκδόσεων Παρατηρητής της Θράκης και του Πολιτιστικού Συλλόγου Θρακών Κομοτηνής, η συγγραφέας κ. Μαίρη Κοσμίδου μίλησε στον «ΠτΘ», για το ξεκίνημα της έρευνας, για τον τρόπο συλλογής του υλικού, για τα πρόσωπα που «ξαναήρθαν» στο φως και για τη σημασία της σωστής διαχείρισης και διάσωσης των αρχειακών μας υλικών.
 

Η αφορμή της έρευνας και τα ιστορικά αρχεία

 
ΠτΘ: Ποια ήταν η αφορμή της έρευνάς σας;
M.Κ.: Πριν από τρία χρόνια, περίπου, προέκυψε μια δέσμευση –το πτυχίο της διετούς φοίτησης παιδαγωγικών ακαδημιών έπαψε να υφίσταται στη μοριοδότηση των εκπαιδευτικών για θέσεις ευθύνης– και, καθώς ήμουν απόφοιτη της Ζαριφείου, αποφάσισα να εμπλακώ στο πρόγραμμα της εξομοίωσης. Η τύχη ήταν με το μέρος μου, κληρώθηκα και άρχισα τη φοίτηση των 20 μαθημάτων. Μεταξύ των πολλών διαφορετικών αντικειμένων: ψυχολογίας, διδακτικής, γλωσσολογίας κ.ά. υπήρχαν η γεωμετρία και η ιστορία – συγκεκριμένα, η ιστορία της νεότερης Ελλάδας και η περίοδος του μεσοπολέμου. Στο πλαίσιο αυτού του μαθήματος, η κ. Βασιλική Θεοδώρου, Καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης ΔΠΘ μας πρότεινε την ανάληψη εργασίας για μεγαλύτερη εμβάθυνση και έρευνα, κυρίως σε εφημερίδες της εποχής, την οποία δεν δίστασα να αναλάβω. Σε όλα τα μαθήματα, όπου υπήρχε αυτή η δυνατότητα, την άρπαζα.
 
ΠτΘ: Οι καθηγητές σας ήταν συμπαραστάτες στις ερευνητικές σας δοκιμές;
M.Κ.: Προσωπικά, έχοντας ζήσει με πρόσφυγες που υπήρξαν μέρος της ανταλλαγής και της διαδικασίας της αποκατάστασης, πρότεινα τη διερεύνηση του θέματος, συμπεριλαμβάνοντας την «αστική αποκατάσταση των προσφύγων στην Κομοτηνή». Μία πρόταση η οποία κρίθηκε αμέσως ενδιαφέρουσα. Εξ αρχής γνώριζα λοιπόν την ερευνητική μου κατεύθυνση, αλλά δεν φανταζόμουν πόσο δύσκολη θα ήταν η εξεύρεση του υλικού για κάποια κεφάλαια. Τα ιστορικά στοιχεία για τη γενικότερη εικόνα, αυτά δηλαδή για την προσφυγιά υπήρχαν. Εξαιρετική βοήθεια αποτέλεσε το ιστορικό αρχείο του Ιδρύματος Ελευθερίου Βενιζέλου. Στα ΓΑΚ οδηγήθηκα από αντίστοιχες μελέτες για την εγκατάσταση προσφύγων στον Βόλο και το Κιλκίς. Διερευνώντας όμως στο διαδίκτυο συνειδητοποίησα πως υπήρχαν αρκετά στοιχεία μόνο για τις προσφυγικές κατοικίες  της Αθήνας, καθώς και ότι τα στοιχεία για την περιοχή μας ήταν ελάχιστα. Έτσι, αυτή η δέσμευση στις σπουδές έφερε την «κύηση» και τη «γέννηση» αυτού του βιβλίου.
 

Η εύρεση του υλικού

 
ΠτΘ: Βρήκατε εύκολα τις πηγές; Υπήρχε κάποιος συνοδοιπόρος σ’ αυτήν την προσπάθεια;
M.Κ.: Για την Κομοτηνή δεν υπήρχε ούτε μια αναφορά. Ήξερα όμως ότι μπορώ να στηρίζομαι στους ανθρώπους της, καθώς τα οικογενειακά κειμήλια αποτελούν θησαυρό.  Κεφάλαιο ανεκτίμητης αξίας ήταν οι φίλοι, οι δικοί μου άνθρωποι. Αρχικά, ο Κώστας Κατσιμίγας ήταν ο πρώτος στον οποίο απευθύνθηκα, γνωρίζοντας και για τους χάρτες του από προηγούμενή μας συνεργασία. Μας δένουν βέβαια κι άλλοι δεσμοί, καθώς η μητέρα του ήταν δασκάλα μου, αυτή που σμίλεψε όσα έφερνα από το σπίτι, ένα είδος οικογένειας. Ο Κώστας ήταν χείμαρρος στη συνέντευξή του, αλλά και αυτός που με ενημέρωσε για τη διπλωματική της κ. Βασιλικής Φίλιου. Έπειτα, η κ. Κατερίνα Κλάδου και ο κ. Γιώτης Μουζακίδης, εξαιτίας της ανεκτίμητης ιστορικής αξίας που έχει η συλλογή τους, ήταν στήριγμα για μένα,  όπως και ο Πολύδωρος Τσαλικίδης, ο οποίος «έριξε» φως σε ένα μεγάλο κομμάτι του βιβλίου. Ακόμα, θερμές ευχαριστίες οφείλω και στον επί σειρά ετών φιλόλογο και προϊστάμενο εκπαιδευτικών θεμάτων κ. Χρήστο Χρηστίδη που η συγκυρία έφερε το πατρικό του σπίτι να είναι μεσοτοιχία με το πατρικό του πατέρα μου. Τέλος, οι γονείς μου και η αδελφή μου με την ιδιότητα της μηχανικού και επί σειρά ετών διευθύντριας της τεχνικής υπηρεσίας του δήμου Κομοτηνής, συμπληρώνουν τους ανθρώπους που με στήριξαν, μαζί φυσικά με τα μέλη της οικογένειας του συζύγου μου. Ο σύζυγός μου, ως απόγονος και αυτός προσφύγων, με έντονες οικογενειακές θύμησες –ένα μεγάλο ευχαριστώ για τη στήριξη και την ενθάρρυνσή του–, περπάτησε μαζί μου και φωτογραφίσαμε εκατοντάδες σπίτια. Μακάρι να μπορούσαν να χωρέσουν σε αυτήν την έκδοση.
 
Σε αυτό το σημείο αξίζει να σας διηγηθώ ένα περιστατικό. Θυμάμαι μια Κυριακή
–απομεσήμερο– φωτογραφίζοντας, μια κυρία ξεπρόβαλε γεμάτη αγωνία και μας ρώτησε γιατί φωτογραφίζαμε τα σπίτια, όταν της εξηγήσαμε έδειξε τεράστια ικανοποίηση που επιτέλους κάποιος θα έκανε αναφορά στην ιστορία τους. Ψάχνοντας πληροφορίες για το πατρικό του πατέρα μου, στην Κουντουριώτου, έφτασα στο θέμα του νομικού καθεστώτος και άρχισα να ψάχνω καθοδηγούμενη από τις συμβολαιογράφους κ. Παγώνα Πατσιά και κ. Κλεοπάτρα Στογιαννίδου.
 
Έτσι λοιπόν, αυτό που υπήρχε βίωμα μέσα μου, εννοώντας το προσφυγικό, τις ιστορίες και τα υλικά, συνδέθηκε με την επιστημονικότητα δημιουργώντας το καλύτερο επιθυμητό αποτέλεσμα –η εργασία βαθμολογήθηκε, χωρίς το κεφάλαιο για τις σχολικές μονάδες το οποίο προστέθηκε αργότερα, με τον μεγαλύτερο βαθμό. Φυσικά, τα σχόλια της κ. Θεοδώρου, αποτέλεσαν αντίδωρο για την προσπάθεια που είχα καταβάλει.
 
«Είναι πάρα πολλά στοιχεία που χάθηκαν στην πορεία γιατί δεν φροντίσαμε να τα διασώσουμε – Τα αρχεία μας είναι αδιαβάθμητα»
 
ΠτΘ: Τι μάθατε  μετά από όλη αυτήν τη διαδρομή για τους πρόσφυγες και τη γενέθλια πόλη σας;

M.Κ.: Η συγγραφική-ερευνητική ενασχόληση μου έδωσε την επιστημονική σφραγίδα σε όσα πιθανώς ήδη γνώριζα. Υπήρχαν πράγματα που τα είχα ξανακούσει, αλλά είχαν ξεθωριάσει στη μνήμη μου. Υπήρξαν βέβαια και αρκετές πληροφορίες που μου ήταν τελείως άγνωστες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για μένα είχαν οι πληροφορίες που συνέλεξα για τις σχολικές μονάδες της πόλης. Γενικότερα, είναι πάρα πολλά στοιχεία που χάθηκαν στην πορεία γιατί δεν φροντίσαμε να τα διασώσουμε. Τα αρχεία μας είναι αδιαβάθμητα.
 
Εκτός των «παιδαγωγικών» όμως ερευνών, διερεύνησα και ζητήματα αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας, καθώς το βιβλίο θίγει τον τρόπο με τον οποίο άλλαξε η πολεοδομία και η αρχιτεκτονική της πόλης, την ευρύτερη μεταβολή στη δόμηση, την αλλαγή στη σύνθεση του πληθυσμού με την πάροδο των ετών, το νομικό καθεστώς που διέπει όλο αυτό το εγχείρημα κ.ά. Επομένως, το βιβλίο αυτό δεν ενδείκνυται για συγκεκριμένο μόνον αναγνωστικό κοινό, αλλά  απευθύνεται σε επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, οι οποίοι μπορούν να βρουν στις σελίδες του ποικίλα θέματα προς μελέτη και ανάλυση και σε απλούς αναγνώστες, οι οποίοι επιθυμούν να ακολουθήσουν τα βήματα της ιστορίας.
 

«Οι αναμνήσεις έφερναν πόνο»

 
ΠτΘ: Ποια ήταν τα πρόσωπα και ο λόγος που συντέλεσαν να αγαπήσετε τόσο την προσφυγιά και τους πρόσφυγες του 1922;
M.Κ.: Δεν ευτύχησα να έχω παππού και γιαγιά από την πλευρά της μητέρας μου. Η γιαγιά Μαριγούλα, καπνεργάτρια, όπως ακριβώς αναφέρεται σε όλα τα βιβλία της σύγχρονης ιστορίας, πάλεψε στο μεροκάματο να μαζέψει χρήματα για να φτιάξει το σπίτι της. Πέθανε στα 28 της χρόνια, λίγους μήνες μετά από μία ατυχή γέννα –είχε ακολουθήσει ο θάνατος του βρέφους. Από την άλλη, ο παππούς «έμεινε» στα υψώματα της Πίνδου στον πόλεμο του ’40. Ανήκε σε εκείνα τα παιδιά που βρέθηκαν σε ορφανοτροφείο, χαμένα από την οικογένειά τους. Ωστόσο, μέχρι να τον βρει ο μεγαλύτερος αδελφός του, η «μνήμη» του ήταν πάντα παρούσα μέσα από τα λόγια της μητέρας τους.
 
Από την πλευρά του πατέρα, η γιαγιά Ζωή ούσα αγράμματη μιλούσε λίγο,  φρόντιζε, όμως, για πολλά παιδιά και εγγόνια, πέρα από τα του οίκου της. Ήταν ένα σπίτι ανοιχτό σε όλους, καθώς ο παππούς μου νοιαζόταν για όλες τις μονογονεϊκές οικογένειες, ενώ ήταν και Πρόεδρος στο Εργατικό Κέντρο Κομοτηνής. Συχνά αναφέρονταν στην Πόλη, χωρίς όμως πολλές λεπτομέρειες. Δυστυχώς, οι αναμνήσεις μάλλον έφερναν πόνο.
 
Οι αναμνήσεις –γεύσεις από βυσσινάδα, μαρμελάδες, φρυγανιές ψημένες πάνω στη σόμπα και πάνω το λιωμένο βούτυρο, τουρσάκια και πατημένες ελιές, και αρώματα από το αγιόκλημα, τις γαζίες, τα κυκλάμινα, τα χρυσάνθεμα, τις σκουλαριακές– προέρχονταν κυρίως από το πατρικό της μητέρας, ένα διώροφο με ξύλινη πρόσοψη στη Νικηφόρου Φωκά, και από το πατρικό του πατέρα, τσιμεντένιο στη Ρέμβη.
 
Έζησα την αποθήκευση των ξύλων στο υπόγειο, την τουρσί στα πήλινα στην αυλή το χειμώνα, τις βυσσινιές τα καλοκαίρια, το γνέσιμο και πλέξιμο. Το παζλ συμπλήρωναν οι φίλες και οι γειτόνισσες της γιαγιάς Ζωής αλλά και γειτόνισσες στο Αρμενιό –εκεί στο δικό μου πατρικό. Υπήρξαν βιώματα που έχτισαν τη ζωή μου, είναι τα παιδικά και τα εφηβικά μου χρόνια.
 
Οι θύμησες εμπλουτίστηκαν μεταγενέστερα και από τις αφηγήσεις-ιστορίες της οικογένειας του συζύγου μου, διά στόματος της πεθεράς μου κ. Νίκης. Σ’ εκείνα τα προσφυγικά όπου διέμεναν υπήρχε μεγάλη –εξωτερικά τουλάχιστον– διαφοροποίηση, ταυτόχρονα όμως οι ομοιότητες με τη δική μου οικογένεια υπήρξαν πολλαπλές. Τα βάσανα, οι άνθρωποι που χάθηκαν, η δυσκολία με την οποία «έβγαινε το ψωμί», οι κακουχίες που όλοι μαζί αντιμετώπιζαν ήταν κοινά. Υπήρχαν βέβαια και τα «αρχοντόσπιτα», αλλά η διαφορά δεν ήταν τόσο εμφανής. Οι άνθρωποι δεν ζήλευαν ο ένας τον άλλον, ήξεραν μέχρι πού έφταναν τα πόδια τους και, όπως συνήθιζε και συνηθίζει να λέει ο πατέρας μου, το «πόσο να τα άπλωναν κάτω από το πάπλωμά τους». Δεν προσπάθησαν να αποκτήσουν πράγματα με δόλο παρά με σκληρή δουλειά –αν μη τι άλλο αυτό μας εμφύσησαν οι οικογένειές μας.
 

«Στο βιβλίο είναι όλοι οι άνθρωποι που αγάπησα»

 
ΠτΘ: Στην ενότητα «Εν είδει αντιχαρίσματος στους προγόνους», που λειτουργεί ως δεύτερος επίλογος του βιβλίου σας, υπάρχει κρυμμένη πολύ συγκίνηση. Κάνατε αγώνα να αποστασιοποιηθείτε από τις μνήμες σας;
M.Κ.: Στο βιβλίο είναι όλοι οι άνθρωποι που αγάπησα. Όλοι οι άνθρωποι που κουβαλώ μέσα μου. Άνθρωποι που μου έδειξαν, που μου έμαθαν, που με οδήγησαν, που μνημονεύω στα μνήματα… άνθρωποι δικοί μου. Κι όσο και αν προσπάθησα να τους αφήσω απ’ έξω μάλλον σε κάποια σημεία δεν τα κατάφερα. Ήταν αδύνατο!
 
*Την πρώτη συγγραφική απόπειρα της Μαριγούλας Κοσμίδου με τίτλο «Η αστική αποκατάσταση των προσφύγων στη Ροδόπη – Τα “προσφυγικά” και οι σχολικές υποδομές της Κομοτηνής – Κωδικοποίηση Νομοθεσίας για τη Στεγαστική Αποκατάσταση των προσφύγων»,  από τις εκδόσεις «Παρατηρητής της Θράκης», μπορείτε να την αναζητήσετε στα βιβλιοπωλεία, στο site των εκδόσεων www.paratiritisbooks.gr και τηλεφωνικά στο 25310 72486.
 

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.