Οι μισες γλωσσες του κοσμου κινδυνευουν να χαθουν!

«Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αντιμετωπίζουν οι γλώσσες σήμερα είναι ότι μεγάλος αριθμός τους κινδυνεύει να εξαφανιστεί», τονίζει, σε συνέντευξή της στο Cretalive η καθηγήτρια στον Τομέα Γλωσσολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Έλενα Αναγνωστοπούλου.

«Μία γλώσσα πεθαίνει όταν πεθαίνουν οι τελευταίοι φυσικοί ομιλητές αυτής της γλώσσας και τα παιδιά τους δεν την γνωρίζουν πια. Αυτή την στιγμή μιλιούνται περίπου 7.000 γλώσσες στον κόσμο (7168, σύμφωνα με την βάση δεδομένων Ethnologue https://www.ethnologue.com/), και περίπου 50% των γλωσσών αυτών κινδυνεύουν να εξαφανιστούν», τονίζει.

Μιλά για το ερευνητικό πρόγραμμα ModelGloss (http://modelgloss.philology.uoc.gr/index.php) που επιχειρεί να ερευνήσει τη γλωσσική αλλαγή με μεθόδους εμπνευσμένες από την εξελικτική βιολογία.

Πώς η βιολογία μπορεί να φανεί χρήσιμη στους γλωσσολόγους;

«Υπάρχουν δύο τρόποι και δρόμοι, μέσα από τους οποίους η βιολογία συναντιέται με τη γλωσσολογία.

Ο πρώτος αφορά τη γλώσσα ως χαρακτηριστικό του ανθρώπου, που την διακρίνει από όλα τα άλλα συστήματα επικοινωνίας άλλων οργανισμών, όσο σύνθετα και αν είναι αυτά. Οι γλωσσολόγοι που ανήκουν στη γενετική σχολή, με κύριο εκφραστή της τον Noam Chomsky, στους οποίους ανήκω και εγώ, υποστηρίζουν ότι η ικανότητα για γλώσσα είναι βιολογικά προκαθορισμένη στον άνθρωπο. Θεωρητικοί γλωσσολόγοι, ψυχογλωσσολόγοι και υπολογιστικοί γλωσσολόγοι εργάζονται θεωρητικά και πειραματικά σε συνεργασία με βιολόγους προκειμένου να κατανοήσουν ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που καθιστούν τη γλώσσα μοναδικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους, πώς γεννήθηκε η γλώσσα στον σημερινό άνθρωπο, τι είδους γνώση έχει ένα παιδί που του επιτρέπει να κατακτά ένα τόσο σύνθετο σύστημα, το σύστημα της μητρικής του γλώσσας, μέσα στα πρώτα χρόνια της ζωής του, χωρίς συστηματική διδασκαλία και με πρόσβαση σε απολύτως ελλιπή και αποσπασματικά δεδομένα.

Ο δεύτερος αφορά την ιστορική εξέλιξη των γλωσσών, τους τρόπους με τους οποίους άλλαξαν και αλλάζουν οι γλώσσες, από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα, και τις μεθόδους που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να επανασυνθέσουμε την ιστορία των γλωσσών με βάση τα γλωσσικά δεδομένα που είναι διαθέσιμα σήμερα: για τις περισσότερες γλώσσες και γλωσσικές οικογένειες δεν υπάρχουν καθόλου ιστορικά στοιχεία για το παρελθόν τους ή γραπτά κείμενα, υπάρχουν μόνο αρχαιολογικά ευρήματα και γενετικό υλικό για την πληθυσμιακή τους ιστορία. Εδώ η εξελικτική βιολογία μπορεί να δώσει τα εργαλεία και τις μεθόδους της στην ιστορική γλωσσολογία για την ανακατασκευή της ιστορίας των γλωσσών. Μπορούμε δηλαδή να χρησιμοποιήσουμε τις μεθόδους με τις οποίες οι βιολόγοι ανακατασκευάζουν την ιστορία των ειδών για να ανακατασκευάσουμε (οι γλωσσολόγοι χρησιμοποιούν τον όρο «επανασύνθεση») την ιστορία των γλωσσών. Ήδη από τον 19ο αιώνα η εξελικτική βιολογία και η ιστορική γλωσσολογία κινούνται παράλληλα και αναπαριστούν την ιστορία των ειδών και των γλωσσών με τη μορφή δέντρων, επειδή τα δύο συστήματα εξελίσσονται κατά έναν «περίεργα παράλληλο τρόπο» (‘curiously parallel way’), όπως παρατήρησε ο Δαρβίνος το 1872. Σήμερα, η γλωσσολογία δανείζεται και εμπνέεται από τις σύνθετες υπολογιστικές ποσοτικές μεθόδους που χρησιμοποιεί η εξελικτική βιολογία για την ανακατασκευή της εξέλιξης των οργανισμών (φυλογένεση) για να μπορέσει να επανασυνθέσει την ιστορική εξέλιξη των γλωσσών, και αυτού του είδους η ιστορική έρευνα στη γλώσσα ονομάζεται φυλογενετική γλωσσική έρευνα. Ωστόσο τα δύο συστήματα, οργανισμοί και γλώσσες, παρά τις ομοιότητές τους έχουν και σημαντικές διαφορές, κάτι που έχουμε συζητήσει αναλυτικά στο πρόσφατο άρθρο μας Ladoukakis, Michelioudakis & Anagnostopoulou 2022 στο περιοδικό BioEssays [https://doi.org/10.1002/bies.202100216]. Αυτές οι διαφορές θα πρέπει να γίνουν κατανοητές και να ληφθούν σοβαρά υπόψη στην ανάπτυξη των γλωσσικών μεθόδων, ώστε η γλωσσική φυλογενετική έρευνα να μπορέσει να δώσει αξιόπιστα αποτελέσματα. 

Τι ερωτήματα θέτετε μέσω του ModelGloss;

«To ερευνητικό πρόγραμμα ModelGloss (http://modelgloss.philology.uoc.gr/index.php) επιχειρεί να ερευνήσει τη γλωσσική αλλαγή με μεθόδους εμπνευσμένες από την εξελικτική βιολογία. Χρησιμοποιεί ομοιότητες και διαφορές από τη μορφολογία και τη σύνταξη των γλωσσών για να ανιχνεύσει κοινή καταγωγή και γεωγραφικές επαφές μεταξύ τους. Συνδυάζει ποιοτικές μεθόδους από τη θεωρητική γλωσσολογία και τη γλωσσική τυπολογία με ποσοτικές μεθόδους εμπνευσμένες από την εξελικτική βιολογία και τη βιοπληροφορική για να αναδείξει τις ιδιαιτερότητες της εξέλιξης των γλωσσών σε σχέση με την εξέλιξη των ειδών. Αποτιμά την ιστορική πληροφορία που εμπεριέχουν τα γλωσσικά δεδομένα. Ενώ οι περισσότερες φυλογενετικές μέθοδοι στη γλωσσολογία χρησιμοποιούν ως δεδομένα τους τις ετυμολογικά συγγενείς λέξεις από το βασικό λεξιλόγιο των γλωσσών (π.χ. λέξεις που εκφράζουν σχέσεις συγγενείας, τους βασικούς αριθμούς, τα βασικά χρώματα, τα μέλη του σώματος, τις αντωνυμίες κλπ.), οι οποίες έχει αποδειχθεί ότι αντιστέκονται στον δανεισμό και μεταφέρονται κάθετα από γενιά σε γενιά, και έτσι μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ανιχνεύσουμε την καταγωγή των γλωσσών, το ModelGloss επιχειρεί να αναπτύξει μεθόδους για να μελετήσει ποια χαρακτηριστικά από την μορφολογία (τους κανόνες σχηματισμού λέξεων) και τη σύνταξη (τους κανόνες σχηματισμού προτάσεων) μεταφέρονται κάθετα από την προηγούμενη γενιά στην επόμενη, μεταβάλλονται με αργούς ρυθμούς και αντιστέκονται στον δανεισμό από και σε άλλες γλώσσες. Ο στόχος μας είναι να συμβάλουμε ώστε αυτά τα χαρακτηριστικά να μπορέσουν μας δώσουν αξιόπιστα δέντρα για την ιστορία των γλωσσών (την ιστορία οικογενειών όπως π.χ. η Ινδο-Ευρωπαϊκή και υπο-ομάδων/γενών όπως π.χ. οι Γερμανικές Γλώσσες, τα Ελληνικά, οι Ρομανικές γλώσσες) στα οποία δεν εμπλέκονται γεωγραφικοί παράγοντες, τυχαίες ομοιότητες και παράλληλες μεταβολές εξαιτίας καθολικών χαρακτηριστικών και τάσεων αλλαγής της γλώσσας. Πρέπει επομένως να εντοπίσουμε ποια χαρακτηριστικά και κάτω από ποιες συνθήκες μεταφέρονται οριζόντια μέσα από τη επαφή γλωσσών που ανήκουν σε διαφορετικές ομάδες αλλά μιλιούνται σε γειτονικές περιοχές. Αυτό π.χ. έχει συμβεί με πολλά χαρακτηριστικά των γλωσσών που μιλιούνται στα Βαλκάνια και ανήκουν σε διαφορετικές γλωσσικές ομάδες της Ινδο-Ευρωπαϊκής (π.χ. Βουλγαρικά (Σλαβική), Ελληνικά, Ρουμάνικα (Ρομανική), Αλβανικά, γλώσσα Ρομανί (Ινδο-Ιρανική)) και είναι γνωστές ως γλώσσες που σχηματίζουν τον Βαλκανικό Γλωσσικό Δεσμό (Balkan Sprachbund). Τα χαρακτηριστικά που μεταφέρονται οριζόντια δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία αξιόπιστων δέντρων που αναπαριστούν την γενεαλογική καταγωγή των γλωσσών. Η ιστορική αποτίμηση των μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών δεν έχει γίνει με συστηματικό τρόπο στις διεθνείς φυλογενετικές γλωσσικές έρευνες, και αυτό το κενό επιχειρεί να καλύψει το πρόγραμμά μας. Αυτού του είδους η έρευνα είναι σημαντική για την κατανόηση της ιστορίας και ιδιαίτερα της προϊστορίας των γλωσσών, επειδή υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις (που στηρίζονται στη σύγκριση γενετικού και γλωσσικού υλικού) που δείχνουν ότι μόνο με τα χαρακτηριστικά από τη μορφολογία και τη σύνταξη μπορούμε να ανιχνεύσουμε σχέσεις μεταξύ γλωσσικών οικογενειών (π.χ. τη σχέση μεταξύ της Ινδο-Ευρωπαϊκής και της Ουραλικής γλωσσικής οικογένειας που μιλιούνται στην Ευρασία), οι οποίες θα μας επιτρέψουν να παρακολουθήσουμε τις μεταναστεύσεις του προϊστορικού ανθρώπου. Με τις ετυμολογικά συγγενείς λέξεις δεν μπορούμε να φτάσουμε σε ιστορικό βάθος πέρα από τα 8.000 – 10.000 χρόνια πριν, μπορούμε δηλαδή να φτάσουμε μόνο ως τις απαρχές μιας και μοναδικής  γλωσσικής οικογένειας, τις λεγόμενες Πρωτογλώσσες, και δεν υπάρχει η δυνατότητα να πάμε πιο πίσω στον χρόνο, χάνεται, όπως λέμε, το ιστορικό σήμα.

Στην ομάδα του ModelGloss, που χρηματοδοτήθηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.Ι∆.Ε.Κ.) στο πλαίσιο της ∆ράσης «1η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛ.Ι∆.Ε.Κ. για την ενίσχυση των μελών ∆ΕΠ και Ερευνητών/τριών και την προμήθεια ερευνητικού εξοπλισμού μεγάλης αξίας» (Αριθμός Έργου: HFRI-FM17-44)  συνεργαζόμαστε τέσσερις γλωσσολόγοι (ο Δημήτρης Μιχελιουδάκης, επίκουρος καθηγητής στον Τομέα Γλωσσολογίας του ΑΠΘ, συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ, η Μαρία – Μαργαρίτα Μακρή, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο πρόγραμμά μας, η Ruby Sleeman, υποψήφια διδάκτορας στο Τμήμα Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης, βοηθός έρευνας στο ModelGloss και εγώ, καθηγήτρια Γλωσσολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας και τον Τομέα Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και Επιστημονική Υπεύθυνη του έργου) με τρεις βιολόγους (τον Μανόλη Λαδουκάκη, Αναπληρωτή Καθηγητή εξελικτικής βιολογίας στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ, τον Παύλο Παυλίδη, Αναπληρωτή Καθηγητή βιοπληροφορικής στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ στο Ινστιτούτο Πληροφορικής του ΙΤΕ, συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ στο ModelGloss, και τον Χρήστο Ζιούτη, υποψήφιο διδακτορα στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και εξωτερικό συνεργάτη στο έργο μας) σε μία διεπιστημονική έρευνα που έχει ανοίξει τους επιστημονικούς ορίζοντές μας. Εμένα προσωπικά με έχει κάνει να βλέπω τη γλωσσική ποικιλομορφία και τη γλωσσική ιστορία με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο και να εκτιμώ την αξία των ποσοτικών στοιχείων όταν συνδυάζονται με ποιοτική και σε βάθος μελέτη των χαρακτηριστικών της γραμματικής.  Η επαφή ανάμεσα στους δύο χώρους ξεκίνησε από μία πρόσκληση που δέχτηκα για ομιλία στο Ηράκλειο τον Μάρτιο του 2017 από τις Δαρβινικές Δευτέρες (https://darwinianmondaysgr.weebly.com), η οποία έδωσε την ευκαιρία σε μένα και στον Μανόλη Λαδουκάκη να γνωριστούμε, να συνεργαστούμε και να δημιουργήσουμε την ομάδα μας μέσα από  δύο ερευνητικά προγράμματα (ένα μικρότερο που υποστηρίζεται από τον ΕΛΚΕ του Πανεπιστημίου Κρήτης και αποσκοπεί στην υποστήριξη διεπιστημονικών συνεργασιών και το μεγαλύτερο και πιο ανταγωνιστικό ModelGloss που υποστηρίζεται από το ΕΛ.Ι∆.Ε.Κ) .

γλώσσες

Στο διεθνές συνέδριο Υπολογιστική Φυλογενετική και Γλωσσική (Προ)ιστορία: Επιτεύγματα, Προκλήσεις και Προοπτικές (http://modelgloss.philology.uoc.gr/workshop.php) που οργανώσαμε στις 23-25 Μαΐου στο φοιτητικό πολιτιστικό κέντρο «Ξενία» στο Ρέθυμνο, χάρη στην υποστήριξη από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.Ι∆.Ε.Κ.) στο πλαίσιο της ∆ράσης «1η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛ.Ι∆.Ε.Κ. για την ενίσχυση των μελών ∆ΕΠ και Ερευνητών/τριών και την προμήθεια ερευνητικού εξοπλισμού μεγάλης αξίας» (Αριθμός Έργου: HFRI-FM17-44), είχαμε την ευκαιρία να προσκαλέσουμε  τους σημαντικότερους επιστήμονες από όλον τον κόσμο (Ευρώπη, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Η.Π.Α.), από διαφορετικές σχολές σκέψης και από όλα τα εμπλεκόμενα πεδία (βιολογία, γλωσσολογία, επιστήμη των υπολογιστών) και να διερευνήσουμε σε βάθος τις επιτυχίες, τις προκλήσεις και τις προοπτικές αυτού του είδους της έρευνας μέσα από εξαιρετικές παρουσιάσεις και συζητήσεις. Όλοι οι συμμετέχοντες ήταν ενθουσιασμένοι με  την επιτυχία της πρωτοβουλίας μας και πολλοί μας είπαν ή μας έγραψαν ότι ήταν ένα από τα πιο ενδιαφέροντα συνέδρια στα οποία έχουν ποτέ συμμετάσχει, πηγή γνώσης και έμπνευσης για την έρευνά τους στο μέλλον. Πρόκειται για έναν χώρο καινούργιο και καινοτόμο, που τώρα χτίζεται, και τέτοιες επιστημονικές συναντήσεις είναι σημαντικές για την ανάπτυξή του.»

ομιλήτρια

 Lindell Bromham (Βιολόγος, Australian National University)

Ποιοι οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει σήμερα η γλώσσα;

«Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αντιμετωπίζουν οι γλώσσες σήμερα είναι ότι μεγάλος αριθμός τους κινδυνεύει να εξαφανιστεί. Μια γλώσσα κινδυνεύει να εξαφανιστεί όταν οι ομιλητές της αρχίζουν να μιλάνε και να διδάσκουν στα παιδιά τους την κυρίαρχη θεσμικά γλώσσα της χώρας  (π.χ. τα Αγγλικά, τα Ρώσικα, τα Κινεζικά) και όχι την γλώσσα της κοινότητας, αυτή που μιλιόταν στο σπίτι μέχρι σήμερα (π.χ. την γλώσσα Diyari στην Αυστραλία ή την γλώσσα Lakota στη Βόρεια Αμερική ή τη γλώσσα Evenki στη Ρωσία και στην Κίνα).  Μία γλώσσα πεθαίνει όταν πεθαίνουν οι τελευταίοι φυσικοί ομιλητές αυτής της γλώσσας και τα παιδιά τους δεν την γνωρίζουν πια. Αυτή την στιγμή μιλιούνται περίπου 7.000 γλώσσες στον κόσμο (7168, σύμφωνα με την βάση δεδομένων Ethnologue https://www.ethnologue.com/), και περίπου 50% των γλωσσών αυτών κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Σύμφωνα με την Ethnologue, 492 γλώσσες χρησιμοποιούνται επίσημα και θεσμικά, πέρα από το σπίτι και την κοινότητα (π.χ. στον τύπο, στο σχολείο, στα δικαστήρια, στη βουλή), 3593 είναι σταθερές, δηλαδή δεν μιλιούνται σε επίσημα περιβάλλοντα, αλλά στο σπίτι και στην κοινότητα, με αποτέλεσμα τα παιδιά να την μαθαίνουν από τους γονείς και το περιβάλλον τους και να την χρησιμοποιούν καθημερινά, 3072 γλώσσες κινδυνεύουν να εξαφανιστούν, δηλαδή δεν είναι πια ο κανόνας στο σπίτι και την κοινότητα και έτσι τα παιδιά δεν την μαθαίνουν και δεν την χρησιμοποιούν, και 451 είναι υπό εξαφάνιση/εξαφανισμένες, δηλαδή δεν μιλιούνται πια, με αποτέλεσμα να έχει χαθεί ο δεσμός ανάμεσα στη γλώσσα και την εθνική/πολιτισμική ταυτότητα των ομιλητών. Περισσότερα από 890,000,000 παιδιά σε περιοχές με δύσκολες οικονομικές συνθήκες (π.χ. στην Αφρική, σε περιοχές της Βόρειας και της Λατινικής Αμερικής, στη Νότια και Ανατολική Ασία και στον Ειρηνικό) δεν έχουν τη δυνατότητα να διδαχθούν τη μητρική τους γλώσσα στο σχολείο. Ο μεγάλος αριθμός των απειλούμενων γλωσσών και ο γρήγορος ρυθμός με τον οποίον εξαφανίζονται είναι ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα του πλανήτη μας, που δεν έχει συνειδητοποιηθεί. Όχι μόνο επειδή χάνεται ένας τεράστιος γλωσσικός πλούτος που μας αποκαλύπτει καίριες ιδιότητες της ανθρώπινης γλώσσας, τα όρια της γλωσσικής ποικιλίας που αντανακλούν κρίσιμες ιδιότητες του ανθρώπινου νου, αλλά και επειδή οι εγχώριες/ιθαγενείς γλώσσες συνδέονται με πολιτισμούς και ταυτότητες που μας αποκαλύπτουν πολύτιμα στοιχεία για την ιστορία του ανθρώπου. Επιπλέον, η διατήρησή τους συμβάλλει στην ισότητα, την ελευθερία, τον σεβασμό και την υπερηφάνεια που αξίζει σε όλους τους ανθρώπους και τους πολιτισμούς τους.  Τα ζητήματα που εμπλέκονται στο πρόβλημα αυτό είναι κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά. Πολλές φορές θεωρείται στίγμα η χρήση της εγχώριας γλώσσας ή θεωρείται ανέφικτο οικονομικά να υποστηριχθεί η διατήρηση γλωσσών που μιλιούνται από μικρές κοινότητες ανθρώπων ή και γίνεται η συνειδητή πολιτική επιλογή να αφομοιωθούν στον κυρίαρχο τρόπο ζωής οι μικρές και απομονωμένες κοινότητες που μιλούν τις υπό εξαφάνιση γλώσσες, και ένας τρόπος για να γίνει αυτό είναι οι άνθρωποι να χάσουν την επαφή με τη γλώσσα τους. Οι γλωσσολόγοι σήμερα καταβάλλουν μεγάλη προσπάθεια να διασωθούν όσο γίνεται περισσότερες πληροφορίες για τις γλώσσες που χάνονται, μέσα από εντατική επιτόπια έρευνα, έρευνα πεδίου (field work), και μεσα από τη συστηματική επαφή και τη δημιουργία δεσμών συνεργασίας και φιλίας με τους ομιλητές  των γλωσσών αυτών. Συντάσσουν γραμματικές και λεξικά των γλωσσών αυτών (πολλές από τις οποίες δεν έχουν γραφή), τα οποία οργανώνουν σε βάσεις δεδομένων, και  εκπαιδεύουν τους φυσικούς ομιλητές των γλωσσών ώστε να κατανοούν, να περιγράφουν και να διδάσκουν τις γλώσσες τους. Αυτός είναι και ένας σημαντικός κοινωνικός ρόλος της γλωσσολογικής επιστήμης σήμερα: οι άνθρωποι πρέπει να είναι περήφανοι και όχι να ντρέπονται για τη γλώσσα τους. Αυτό συμβάλλει στη συνειδητοποίηση της ταυτότητάς τους, την ελευθερία και την υπερηφάνεια για τον πολιτισμό τους. Αναλυτικές πληροφορίες για αυτού του είδους τις δράσεις μπορεί να βρεί κανείς στην ιστοσελίδα του ELP (Endangered Languages Project) .»

Τι γίνεται με τις διαλέκτους;

«Ακριβώς τα ίδια προβλήματα αντιμετωπίζουν και οι διάλεκτοι, και ακριβώς για τους ίδιους λόγους. Πολλά από όσα σας είπα παραπάνω μπορείτε να τα καταλάβετε αν σκεφτείτε το στίγμα που συνδέεται με τον τρόπο ομιλίας πολλών ανθρώπων από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, κάτι που κάνει τα παιδιά και τους νέους ανθρώπους να αποφεύγουν να χρησιμοποιούν τη διάλεκτό τους, τουλάχιστον όταν βρίσκονται έξω από τα χωριά τους. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι σε προηγμένες οικονομικά και πολιτιστικά χώρες όπως π.χ. η Γερμανία και η Αυστρία οι άνθρωποι χρησιμοποιούν συνειδητά τις διαλέκτους τους στις καθημερινές τους επαφές, σε αντίθεση με άλλες χώρες που αυτό αποφεύγεται λόγω προκαταλήψεων και έλλειψης συνειδητοποίησης του πλούτου και της ομορφιάς των διαλέκτων.   Πολλές φορές δουλεύω με τους φοιτητές μου στην Κρήτη στα σεμινάριά μου και τους δείχνω πόσο ενδιαφέροντα μορφοσυντακτικά φαινόμενα έχει η Κρητική διάλεκτος, που μαρτυρούν στοιχεία της ιστορίας της Ελληνικής, δεν είναι γνωστά και αξίζει να μελετηθούν και να καταγραφούν, και μαγεύονται. Στην αρχή μάλιστα νομίζουν ότι δεν γνωρίζουν τη διάλεκτο, αλλά πολύ συχνά αποκαλύπτεται ότι έχουν ακούσματα από τους παππούδες, τις γιαγιάδες ή και τους γονείς από διαφορετικές περιοχές και χωριά της Κρήτης που τους κάνουν να έχουν αυτό που ονομάζουμε γλωσσικές διαισθήσεις, και αρχίζουν να συζητούν μεταξύ τους, να συμφωνούν και να διαφωνούν στο τι λέγεται στην περιοχή τους και τι όχι. Αυτά είναι πάντα και τα πιο ωραία και ζωντανά μαθήματά μου, επειδή οι φοιτητές εμπλέκονται, κινητοποιούνται, νιώθουν ότι το μάθημα τους αφορά και ότι αν ασχοληθούν με τα φαινόμενα θα μπορέσουν να δημιουργήσουν οι ίδιοι πρωτότυπη και πρωτογενή έρευνα. Πολλοί συνάδελφοι γλωσσολόγοι ασχολούνται ενεργά με την μελέτη των διαλέκτων, την καταγραφή τους και την περιγραφή τους. Για να σας δώσω ορισμένα παραδείγματα, στο Τμήμα μου τόσο η συνάδελφος Ιωάννα Κάππα όσο και ο συνάδελφος Στέργιος Χατζηκυριακίδης έχουν ασχοληθεί συστηματικά με την μελέτη των διαλέκτων. Η κ. Κάππα με την φωνολογία των διαλέκτων, ιδιαίτερα ποικιλιών από την Ανατολική και Δυτική Κρήτη, στην οποία πάντα εμπλέκει και φοιτητές για να τους ευαισθητοποιήσει, και ο κ. Χατζηκυριακίδης με τη μορφολογία και τη σύνταξη διαλέκτων από την Βόρεια Ελλάδα εστιάζοντας στην περιοχή των Γρεβενών από όπου κατάγεται και μεγάλωσε. Η συνάδελφος Δήμητρα Μελισσαροπούλου από το ΑΠΘ πήρε ένα μεγάλο πρόγραμμα από το ΕΛ.Ι∆.Ε.Κ., το Digitalizing the Cappadocian Dialectal Landscape http://cappadocian.upatras.gr/el (αντίστοιχου μεγέθους με το ModelGloss), έφτιαξε τον ψηφιακό χάρτη των ποικιλιών που μιλιούνται στην περιοχή της Μικράς Ασίας http://cappadocian.upatras.gr/en/node/10 με καταγραφή και μελέτη των φαινομένων εκεί (φωνολογικά, μορφολογικά και συντακτικά), που έχουν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι βρίσκονται σε επαφή και έχουν επηρεαστεί από  τα Τουρκικά, μια μη Ινδο-Ευρωπαϊκή γλώσσα. Η ιστορική γλωσσολόγος Ιώ Μανωλέσσου (Ακαδημία Αθηνών) η οποία γνωρίζει σε βάθος την ιστορία της Ελληνικής έχει δώσει εξαιρετικό έργο για τη σχέση ανάμεσα στην ιστορία της Ελληνικής γλώσσας και την ιστορική διαλεκτολογία, ενώ σε ερευνητικό πρόγραμμα  που χρηματοδοτήθηκε από το Ηνωμένο Βασίλειο σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Κρήτης το 2017-2019, η Επιστημονική Υπεύθυνη Χριστίνα Σεβδαλή (Πανεπιστήμιο Ulster), οι δύο μεταδιδάκτορες του προγράμματος και εγώ επιχειρήσαμε να συνδυάσουμε την ιστορική έρευνα με την διαλεκτική έρευνα πεδίου στη Βόρεια Ελλάδα, προκειμένου να κατανοήσουμε με ποιες διαδικασίες και για ποιους λόγους χάθηκε η Αρχαία Δοτική και τι συνέπειες είχε για το γραμματικό σύστημα η αντικατάστασή της από την Γενική στα Νότια Ιδιώματα και την Αιτιατική στα Βόρεια.  Τελειώνοντας, θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι  η πρωτοπόρος στον Τομέα αυτό στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια είναι κατά γενική ομολογία η Αγγελική Ράλλη (https://www.angelaralli.gr/el), ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Πάτρας, η οποία τo 2000, ίδρυσε το Εργαστήριο Νεοελληνικών διαλέκτων στην Πάτρα, το πρώτο σε ελληνικό ακαδημαϊκό περιβάλλον, και άρχισε να διοργανώνει σε διετή βάση το Διεθνές Συνέδριο Νεοελληνικών Διαλέκτων και Γλωσσολογικής Θεωρίας. Έχει διευθύνει επιτόπιες έρευνες στην Κάτω Ιταλία (Salento), στον Πόντο, στην Καππαδοκία, στο νησί Cunda (πρώην Μοσχονήσι) και στο Aϊβαλί. Οι έρευνες αυτές έχουν οδηγήσει στη συλλογή 440 περίπου ωρών προφορικού υλικού, το οποίο έχει οργανωθεί σε βάσεις δεδομένων, στην ανάπτυξη ενός τρι-διαλεκτικού ηλεκτρονικού λεξικού για Ποντιακά, Καππαδοkικά και Αϊβαλιώτικα, και στη σύνταξη και διαμόρφωση του πρώτου διαλεκτικού άτλαντα περιοχής της Ελλάδας, αυτού της Λέσβου (lesvos.lmgd.philology.upatras.gr/. Είναι πραγματικά κρίμα και χάθηκε μια μεγάλη ευκαιρία για την έρευνα των διαλέκτων στη χώρα μας που δεν εκλέχθηκε στην έδρα γλωσσολογίας-διαλεκτολογίας της Ακαδημίας Αθηνών, που προκηρύχθηκε τον Απρίλιο του 2022

 Τα greeklish και το γεγονός ότι το τάμπλετ γίνεται προέκταση του χεριού μας, πόσο επηρεάζει τη γλώσσα μας;

«Αισθάνομαι ότι δεν είμαι ειδική να απαντήσω στο ερώτημα αυτό, και θα προτιμούσα να μην απαντήσω. Θεωρώ ότι το θέμα είναι ευρύτερο και δεν αφορά ειδικά τη γλώσσα αλλά γενικότερα μία αλλαγή παραδείγματος στην εποχή μας που  έχει αποξενώσει τα παιδιά από το βιβλίο και το χαρτί, την φαντασία και ίσως και την ευκολία να συγκεντρωθούν και να σκεφτούν αφηρημένα. Έχω διαβάσει στον Τύπο ότι έχουν γίνει έρευνες και πειράματα στις Η.Π.Α. που δείχνουν ότι η απομάκρυνση από το βιβλίο και τη γραφή έχει αρνητικές συνέπειες σε πολλά επίπεδα, αλλά η τεχνολογία και η δύναμη της εικόνας και της ταχύτητας μας επηρεάζει όλους και ιδιαίτερα τα παιδιά μας που γεννήθηκαν και έμαθαν να ζουν με αυτό. Θεωρώ ότι δεν είναι σωστό να κατηγορούμε τους νέους για την προσκόλλησή τους στα κινητά και τα τάμπλετ, διότι έχουν αναπτύξει νέες δεξιότητες που εμείς δεν μπορούμε καν να φανταστούμε, και ότι θα έπρεπε εμείς οι ενήλικοι, γονείς, καθηγητές, δάσκαλοι να βρούμε τρόπους για να προσεγγίσουμε τα παιδιά μας, ώστε να βρεθούμε κάπου στα μισά του δρόμου. Δεν μπορούμε να συνεχίζουμε με σχολεία και Πανεπιστήμια που οδηγούν μεγάλο μέρος των παιδιών, των εφήβων και των νέων να νιώθουν ότι δεν τους αφορά η γνώση, το βιβλίο, η ιστορία, η επιστήμη και η εμβάθυνση στα πράγματα.»

ΠΗΓΗ:cretalive.gr

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.