Μια βολτα στα Μικρα Ντουμπαι των Βαλκανιων

Από το παράθυρο του αεροσκάφους, το Βελιγράδι φαίνεται σαν ένας αρχιτεκτονικός αχταρμάς που τυφλώνει πιο πολύ και από τον ήλιο. Τα μπρουταλιστικά συγκροτήματα κατοικιών του Νόβι Μπέογκραντ και της συνοικίας του Κόνιαρνικ υπερσκιάζονται από τα νεόχτιστα κολοσσιαία χτίσματα στην όχθη του ποταμού Σάβα, κλέβοντας την προσοχή από τον χρυσοποίκιλτο σταυρό του τρούλου του Αγίου Σάββα, του μεγαλύτερου ορθόδοξου ναού των Βαλκανίων. Νοτιοδυτικά, από το παράθυρο του λεωφορείου, στα Τίρανα, ολοένα και περισσότεροι ουρανοξύστες έχουν ορθωθεί ανάμεσα στις σοσιαλιστικές πολυκατοικίες που έχουν χρωματιστεί στις αρχές της δεκαετίας του μιλένιουμ, σε μια απόπειρα καλλωπισμού της γκρίζας και απωθητικής εικόνας που εξέπεμπε η πρωτεύουσα της Αλβανίας στους κατοίκους της. Το Ζάγκρεμπ της χαμηλής δόμησης και της βολικής ρυμοτομίας αλλάζει αργά και σταθερά την όψη του. Η Λιουμπλιάνα σχεδιάζει τις λεωφόρους του μέλλοντος, πίνοντας ακόμη νερό στο όνομα του αρχιτέκτονα και (πρωτοπόρου) πολεοδόμου Γιόζε Πλέτσνικ, του οποίου οι επεμβάσεις έχουν βάλει την πόλη σε τροχιά πράσινης κινητικότητας ήδη από τις δεκαετίες του ’20 και του ’30. Τα Σκόπια προσπαθούν να λησμονήσουν το κακοσυντηρημένο, νεοκλασικό κιτς στις προσόψεις των κεντρικών κτιρίων και να επικεντρώσουν την προσοχή τους στη διάσωση της μπρουταλιστικής κληρονομιάς που άφησε ο Ιαπωνέζος αρχιτέκτονας Κέντζο Τάνγκε, ενώ η Σόφια ανεγείρει τον ψηλότερο ουρανοξύστη των Βαλκανίων.

Θα ήταν παράτολμο να τοποθετήσουμε όλες αυτές τις αλλαγές στην ευρύτερή μας γειτονιά κάτω από τον συμπεριληπτικό όρο «βαλκανική αρχιτεκτονική», καθώς δεν αρκεί να περιγράψει τη συνοχή των ρυθμών και των ρευμάτων που εμφανίζονται στα κτίσματα των μεγάλων πόλεων της χερσονήσου. Εντάξει, υπάρχουν κοινές αρχιτεκτονικές αναφορές ως προς τα παραδοσιακά κτίσματα των Νότιων Βαλκανίων, λόγω της οθωμανικής κατοχής, ή στις μπαρόκ, μαυριτανικές και ρομαντικές καταβολές που εμφανίζονται στην αρχιτεκτονική της Κροατίας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της επαρχίας της Βόιβοντινα στη βόρεια Σερβία. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια ραγδαία αλλαγή στο τοπίο των βαλκανικών πόλεων. Σε κάποιες πόλεις αποτυπώνεται εμφανώς. Σε κάποιες άλλες, λιγότερο. Σε κάθε περίπτωση, αυτές οι αλλαγές σηματοδοτούν μεταβάσεις, προσαρμογές στις επιταγές της κλιματικής κρίσης, αλλά αναδεικνύουν και τα κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα που προκύπτουν από αυτά τα πρότζεκτ.

Τα παράπονα στον δήμαρχο και πρωθυπουργό

Η συζήτηση γύρω από την πρωτεύουσα της Αλβανίας θα μπορούσε να έχει και τίτλο: «Για όλα ευθύνεται ο Έντι Ράμα». Και για τη μεταμόρφωση των Τιράνων, αλλά και για τα παράπονα γύρω από τα κατασκευαστικά πρότζεκτ των τελευταίων χρόνων. Την περίοδο της δημαρχίας του (2000-2011) και ελλείψει πόρων, ο Αλβανός πρωθυπουργός και καλλιτέχνης έκανε τους κατοίκους να αγαπήσουν και να ενδιαφερθούν για την πόλη τους με μια απλή πολιτική κίνηση: έβαλε χρώμα στις γκρίζες προσόψεις των κτιρίων. Ταυτόχρονα, κατεδάφισε τα αυθαίρετα κτίρια και αποκατέστησε κομμάτι της ρημαγμένης προμενάδας στις όχθες του ποταμού Λάνα. Μέσα σε αυτά τα χρόνια, τα Τίρανα εξελίχθηκαν σε μια πόλη γεμάτη ζωντάνια και ενέργεια, με βελτιωμένη ποιότητα ζωής.

Οι μικρού κόστους παρεμβάσεις δημιούργησαν τους κατάλληλους μηχανισμούς για τις μεγάλες μεταμορφώσεις. Την περίοδο της πρωθυπουργίας του, δημιουργήθηκε το Master Plan των Τιράνων, με χρονικό ορίζοντα το 2030. Χιλιάδες δεντροφυτεύσεις, αλλαγές στις υποδομές και στη ρυμοτομία του κέντρου της πόλης (προϊόν νεο-αναγεννησιακών επιρροών την περίοδο της ιταλικής κατοχής), οι οποίες αναδιαμορφώθηκαν εξαιτίας της μετατροπής της κεντρικής πλατείας Σκεντέρμπεη από πάρκινγκ αυτοκινήτων σε μια τεράστια πλάζα με πεζοδρόμηση των γύρω δρόμων, ήταν ένα πρώτο δείγμα αλλαγής.

Όντας λάτρης της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της Ολλανδίας και του Βελγίου, ο Ράμα ανέθεσε σε αρχιτεκτονικά γραφεία του εξωτερικού μεγάλα κατασκευαστικά πρότζεκτ, όπως, για παράδειγμα, η ανακατασκευή της πλατείας από το βελγικό γραφείο 51Ν4Ε, η κατασκευή της Εθνικής Αρένας (Arena Kombëtare) στη θέση του Σταδίου Τσεμάλ Στάφα από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Μάριο Καζαμόντι, ενώ το δανέζικο γραφείο Cebra κέρδισε τον διαγωνισμό για τον ύψους 205 μ. ουρανοξύστη Mount of Tirana. Μόλις ολοκληρωθεί η κατασκευή του, το κτίσμα με την ελικοειδή όψη, που έχει επιρροές από το γεωφυσικό περιβάλλον της Αλβανίας, θα αποτελεί το ψηλότερο κτίριο της χώρας και της χερσονήσου.

Ωστόσο, πιο πρόσφατη ανακατασκευή που καμαρώνουν οι κάτοικοι των Τιράνων δεν είναι άλλη από την Πυραμίδα. Πριν από τον Μάιο, η Πυραμίδα ήταν συνώνυμο του κομμουνιστικού καθεστώτος, καθώς σχεδιάστηκε από την κόρη του Ενβέρ Χότζα, Πρανβέρα, ως μουσείο μνήμης της κληρονομιάς που άφησε στη χώρα. Μουσείο δεν έγινε ποτέ. Η πιο ακριβή κατασκευή στην ιστορία της Αλβανίας είχε χρησιμοποιηθεί ως συνεδριακός χώρος, ως βάση του ΝΑΤΟ στη διάρκεια του πολέμου του Κοσσυφοπεδίου, ως πάρκινγκ λεωφορείων, ως αλληγορία για την απόκτηση πολιτικής δύναμης σε ένα μυθιστόρημα (Η Πυραμίδα) του Ισμαήλ Κανταρέ και ως τσουλήθρα «ολυμπιακών διαστάσεων» για τον νεαρόκοσμο των Τιράνων, που σκαρφάλωνε στην κορυφή του για διασκέδαση. Αν και αρχικά προοριζόταν για κατεδάφιση, το ολλανδικό γραφείο του MVRDV ανέλαβε την ανακατασκευή της και τη μεταμόρφωσε σε δημόσιο χώρο εκπαίδευσης και τέχνης, στο εσωτερικό του οποίου προστέθηκαν χρωματιστά δωμάτια που στεγάζουν τις δραστηριότητες εκπαιδευτικών οργανώσεων και καλλιτεχνών. Η τσουλήθρα έχει διατηρηθεί σχεδόν ατόφια. Ωστόσο, δεν φέρνει την άνοιξη.

Κοινές προβληματικές

Το νόμισμα έχει δύο όψεις. Το αρχιτεκτονικό πρόσωπο των Τιράνων έχει ανανεωθεί και εμπλουτιστεί με κτίρια που συμβολίζουν την ταχεία μετάβαση της χώρας προς το μέλλον. Ωστόσο, οι επικριτές αυτού του κατασκευαστικού οργασμού παρατηρούν τον βίαιο τρόπο του μετασχηματισμού της πόλης και του παρελθόντος της, όπως εκφράστηκε με τις διαδηλώσεις και την αυθαίρετη κατεδάφιση του Εθνικού Θεάτρου στην πλατεία Σκεντέρμπεη το 2020, χαρακτηριστικό μνημείο της φασιστικής αρχιτεκτονικής ventenniο, που ενόχλησε και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι εργασίες κατασκευής του νέου Θεάτρου έχουν παυθεί, καθώς, μετά την κατεδάφισή του, το δανέζικο γραφείο BIG, που ανέλαβε την ανέγερσή του, αποσύρθηκε. Ταυτόχρονα, σχολιάζεται έντονα η έλλειψη συμβατότητας ανάμεσα στην οικονομική πραγματικότητα του μέσου Αλβανού πολίτη και της οικονομικής ευημερίας που συμβολίζουν αυτές οι κατασκευές.

Αυτό το φαινόμενο παρουσιάζεται και στη γειτονική Σερβία, με τα κτίρια που χτίζονται αμφιθεατρικά γύρω από τον ποταμό Σάβα και απαρτίζουν το κατασκευαστικό πρότζεκτ του Beograd na vodi (Βελιγράδι στο νερό). Οι πρώτοι γερανοί πήραν μπρος το 2012 με κεφάλαια από χώρες του αραβικού κόσμου, στην άδεια έκταση πίσω από τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης. Έντεκα χρόνια μετά, το νέο σύμβολο του Βελιγραδίου είναι ένας πύργος που φέρει το όνομα της πόλης και έχει ύψος 168 μ. Σχεδιασμένο από το γραφείο Skidmore, Owings & Merrill, το οποίο διαθέτει στο πορτφόλιό του κτίρια όπως το Μπουρτζ Καλίφα στο Ντουμπάι, η όψη του συμβολίζει την ένωση των ποταμών Σάβα και Δούναβη. Βέβαια, η όψη του μοιάζει με ένα ανάποδο μπουκάλι. Ο Κula Beograd «περικυκλώνεται» από τριάντα δύο οικοδομήματα, τα οποία μέχρι στιγμής φαίνονται άδεια, καθώς το τετραγωνικό μέτρο κοστολογείται άνω των 3.200 ευρώ. Ταυτόχρονα, ο πυρετός των κατασκευών περνάει και στην απέναντι όχθη του ποταμού Σάβα, εκεί όπου έχουν ξεκινήσει οι εργασίες για την ανέγερση ενός μεγάρου μουσικής σε σχήμα σταυρού. Με έμπνευση από τη γεωγραφία της πόλης, το όραμα του βρετανικού γραφείου AL_A θα στεγάσει τις εκδηλώσεις της φιλαρμονικής ορχήστρας, με στόχο να ανανεώσει το καλλιτεχνικό πρόσωπο του γεωγραφικού κέντρου των Βαλκανίων.

Ο ουρανοξύστης Kula Beograd θα κατέχει για λίγο καιρό ακόμα τον τίτλο του ψηλότερου στα Βαλκάνια. Σε λίγους μήνες από τώρα αναμένεται να εγκαινιαστεί το ύψους 202 μ. Sky Fort στη Σόφια. Έργο των Α&Α Architects, το συγκρότημα γραφείων με την κεκλιμένη πρόσοψη συμβολίζει μια αψίδα καλωσορίσματος, μιας και είναι χτισμένη στην είσοδο της πόλης από Κωνσταντινούπολη και Φιλιππούπολη. Μέχρι να ολοκληρωθεί, το 2024, η προσοχή στρέφεται στο Dalmatia Tower στο Σπλιτ, καθώς η πρόσοψη του ψηλότερου κτιρίου της Κροατίας (135 μ.) αποπνέει φινέτσα και επιβλητικότητα. Ο συναγωνισμός του ύψους και του στιλ καλά κρατεί στα Βαλκάνια.

Με οδηγό το πράσινο

Ο φονικός σεισμός των 6,4 Ρίχτερ που σημειώθηκε το 2020 κοντά στην πρωτεύουσα της Κροατίας ανέδειξε τους λόγους για τους οποίους το ιστορικό κέντρο της πόλης έπρεπε να αντικατασταθεί και εντατικοποιήθηκαν οι έως τότε αργοί ρυθμοί ανάπλασης. Ένας από τους αστικούς «γόρδιους δεσμούς» που αντιμετωπίζει το Ζάγκρεμπ είναι η αξιοποίηση της εγκαταλελειμμένης βιομηχανικής ζώνης του Γκρέντελι. Από το κέντρο της πόλης απέχει δεκαπέντε λεπτά με τα πόδια. Η μετατροπή του εργοστασίου Κνέζεβα σε συγκρότημα κατοικιών από το γραφείο 3LHD δείχνει έναν δρόμο, ο οποίος ακολουθεί οικολογικές πρακτικές κατασκευής, με την ενσωμάτωση στην κατασκευή συστημάτων συλλογής όμβριων υδάτων και διάθεσης όλων των ειδών των απορριμμάτων. Παρόμοιες πρακτικές έχουν χρησιμοποιήσει ήδη οι αρχιτέκτονες που σχεδίασαν το εκπαιδευτικό συγκρότημα Σρέντιστσε, που ξεχωρίζει για την ομοιόμορφη και μοντέρνα όψη του ανάμεσα στα μπλοκ πολυκατοικιών της πόλης, ενώ, με γνώμονα το περιβάλλον, θα κατασκευαστεί και το Zagreb Stadion, το οποίο αναμένεται να αντικαταστήσει και να στεγάσει τις αθλητικές δραστηριότητες του σταδίου στη συνοικία Μάκσιμιρ μέχρι το 2028.

Ωστόσο, η αξιοποίηση του Γκρέντελι περιλαμβάνει και το ζωτικό κομμάτι των μεταφορών, καθώς εκεί βρίσκονται ο σταθμός των λεωφορείων και οι σιδηροδρομικές γραμμές που διχοτομούν την πόλη. Οι αρχές όμως σκοντάφτουν στο αναγκαίο σχέδιο υπογειοποίησής του, επειδή, συν τοις άλλοις, παρομοιάζεται άνετα με το ΚΤΕΛ του Κηφισού στην Αθήνα. Εξίσου σημαντικός, αν όχι περισσότερο λόγω της τοποθεσίας του, είναι και ο σταθμός της πόλης του Σλαβόνσκι Μπροντ που εντοπίζεται στα σύνορα της Κροατίας με τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Εφόσον συνηθίζεται στη βαλκανική μας γειτονιά να εξαρτιόμαστε από τα υπεραστικά λεωφορεία, το αρχιτεκτονικό γραφείο SANGRAD+AVP σχεδίασε τρία ισόγεια κτίρια σαν εκθεσιακά περίπτερα στο οικόπεδο απέναντι από τον παραμελημένο σταθμό, τα οποία καλύπτονται από ένα ενιαίο σκέπαστρο, κάνοντας τις συνθήκες αναμονής για τους επιβάτες λιγότερο φορτικές, χάρη στις αναγκαίες δεντροφυτεύσεις και στην αίσθηση πάρκου που αποπνέει.

Αυτό φιλοδοξεί να πράξει και η ανακατασκευή του νέου σταθμού λεωφορείων της καταπράσινης Λιουμπλιάνα, αλλά κάπως εναλλακτικά. Το σχέδιο της ομάδας του γραφείου Bevk Perović που κέρδισε τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό προτείνει μια πρόσοψη που αποτελείται από ένα αρθρωτό σύστημα από χαλύβδινα κουφώματα, το οποίο θα ενσωματώνει την πλατεία που θα πλαισιώνει το ανακαινισμένο κτίριο και θα λειτουργεί ως συγκοινωνιακός κόμβος με τα μέσα μεταφοράς της πόλης. Ο σταθμός θα είναι μόνο ένα κομμάτι της αλλαγής που συντελείται στην πρωτεύουσα της Σλοβενίας, καθώς στη γύρω περιοχή έχει προγραμματιστεί η αναβάθμιση του σιδηροδρομικού σταθμού, των δικαστηρίων και ανέγερση κατοικιών και εμπορικών κέντρων με θετικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα. To περιβάλλον έχει μετασχηματιστεί σε πυλώνα της σλοβένικης οικονομίας, η οποία μεταβαίνει σταδιακά προς ένα μοντέλο κυκλικής οικονομίας, το οποίο επικεντρώνεται στη βιωσιμότητα και στις πράσινες τεχνολογίες. Οι τακτικές της Σλοβενίας δεν συνοδεύονται από επικρίσεις αντίστοιχες των Τιράνων και του Βελιγραδίου. Δείχνουν όμως τον δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουν οι βαλκανικές χώρες (και η Ελλάδα μέσα σε αυτές) για να μετασχηματίσουν το πολυμορφικό και, ταυτόχρονα, πανέμορφα ξεχωριστό αρχιτεκτονικό τους πρόσωπο.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.