Χριστοφορος Χαραλαμπακης: Καθε δυο εβδομαδες χανεται μια γλωσσα – Γιατι να καμαρωνουμε για την Ελληνικη

Σπουδές, διδακτορικά, έρευνες, δημοσιεύσεις, βιβλία, διαλέξεις, συνέδρια, διακρίσεις, βραβεύσεις, διδασκαλίες: Με μια πρόχειρη ανάγνωση στο βιογραφικό του, κομπλάρεις – «κριντζάρεις», κατά τη νεανική αργκό, για την ανεπάρκειά σου. Στην όψη, παρ’ όλα αυτά, κάθε άλλο παρά θυμίζει κάποιον που «φλεξάρει», όπως συμβαίνει συχνά, όλη αυτή τη γνώση – ή την εξουσία που ενίοτε τη συνοδεύει. Αντιθέτως, μοιάζει με τον χαμογελαστό άγνωστο που θα σε χαιρετήσει στον δρόμο. 

Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι γλωσσολόγος, ακαδημαϊκός, με καταγωγή από την Ανατολή Ιεράπετρας, ένα ορεινό χωριό στις νότιες εσχατιές της ελληνικής επικράτειας. Οι ρίζες του, εκ πρώτης όψεως αθέατες, αποκαλύπτονται με τις πρώτες λέξεις του μέσα από τη χαρακτηριστική κρητική προφορά του. 

Παιδί πολυμελούς οικογένειας, μεγάλωσε με άλλα επτά αδέλφια. Με αγάπη, θυσίες, αλλά και μια πολύτιμη ευκαιρία διαφυγής από αυτό που έμοιαζε αναπόδραστα προδιαγεγραμμένο για την πλειονότητα των συνομηλίκων του: Τον δρόμο του βιοπορισμού.

Σήμερα, ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, επιστρέφει όταν μπορεί στις ρίζες του, έστω και νοερά, «αντλώντας δυνάμεις σε δύσκολους καιρούς».

Ο ίδιος μιλά στην «Κ» για τη γλώσσα, ελληνική και μη, το μέλλον της στους καιρούς του τεχνολογικού καλπασμού, αλλά και το πότε επέρχεται ο «θάνατός» της.

Αναφέρεται στην «ανέλπιστη καταξίωση» της εκλογής του, πριν από ακριβώς ένα χρόνο, στην έδρα της Γλωσσολογίας στην Ακαδημία Αθηνών που χήρευε από το 1941, αλλά και το magnum opus του, το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, έναν συγγραφικό άθλο στον οποίο τάχθηκε για είκοσι χρόνια.

Κι εξηγεί γιατί, πέρα από «κριντζ» και «φλεξ», ξενισμούς και γκρίκλις, απλοποιήσεις και επιρροές, η ελληνική γλώσσα θα συνεχίζει απτόητη το ταξίδι της στις χιλιετίες.

– Γιατί έπρεπε να μεσολαβήσουν 80 χρόνια από τον θάνατο του Γεωργίου Χατζιδάκι για την πλήρωση της έδρας της Γλωσσολογίας στην Ακαδημία Αθηνών; Δεν υπήρχε κανείς κατάλληλος; Και τι σημαίνει για εσάς αυτή η διάκριση;

Το γεγονός ότι η έδρα της Γλωσσολογίας στην Ακαδημία Αθηνών παρέμεινε κενή επί οκτώ δεκαετίες οφείλεται, για το χρονικό διάστημα 1941-1976, στις συνέπειες του γλωσσικού ζητήματος που δίχασε τις πνευματικές δυνάμεις του τόπου. Επρεπε να είχε εκλεγεί ακαδημαϊκός ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης. Πάντως, η Ακαδημία απένειμε το 2014 το χρυσό μετάλλιό της στο Ιδρυμα που φέρει το όνομά του, απτή αναγνώριση του έργου του μεγάλου γλωσσολόγου για την καθιέρωση της δημοτικής και την προσφορά του Ιδρύματος στη μελέτη της γλώσσας και την παιδεία του ελληνικού λαού. Παλαιότερα η έδρα προκηρύχτηκε δύο φορές με υποψηφίους τον Δημήτριο Γεωργακά και τον Δικαίο Βαγιακάκο. Αλλες δύο φορές δεν ευοδώθηκε η προκήρυξη. Η εκλογή μου στην Ακαδημία υπήρξε ανέλπιστη για εμένα καταξίωση, ενώ παράλληλα επαύξησε το δημιουργικό μου άγχος.

– Πώς εσείς, ένα παιδί από την Ανατολή, στις εσχατιές του ελληνικού Νότου, σε μια εποχή πενιχρών μορφωτικών επιρροών, κατά την οποία προείχε ο βιοπορισμός των ανθρώπων, πήρατε αυτόν τον δρόμο στη ζωή; 

Η μοίρα μου ήταν αρνητικά προδιαγεγραμμένη χωρίς να το γνωρίζω, με την έννοια ότι έτσι ήταν τα μετακατοχικά χρόνια η ζωή των περισσοτέρων. Στο Γυμνάσιο της Ιεράπετρας συνειδητοποίησα ότι υπάρχουν κοινωνικές διακρίσεις. Τρία από τα οκτώ αδέλφια μου, ως μαθητές γυμνασίου, μέναμε μαζί σε ένα μικρό δωμάτιο, που το είχαμε ενοικιάσει, μαγειρεύοντας μόνοι μας. Τότε συνειδητοποίησα την αξία της μόρφωσης και έλεγα πάντα μέσα μου: «Πρέπει να σπουδάσεις, αν θέλεις να αλλάξεις τη ζωή σου και τη ζωή των άλλων».

– Ακούμε συχνά πως η Ελληνική είναι η πλουσιότερη γλώσσα, η πιο σύνθετη, δύσκολη κ.λπ. Είναι ακριβές αυτό; Και με δεδομένο πως υπάρχουν γλώσσες επίσης πλούσιες και με μακρά ιστορία, όπως η Κινεζική ή οι σημιτικές, για ποιους λόγους μπορούμε να καμαρώνουμε για την ελληνική;

Η Ευρώπη έχει λαμπρή προϊστορία και ιστορία, δεν είναι όμως ο ομφαλός της Γης. Οι γλώσσες των Σουμερίων, των Βαβυλωνίων και των Ακκαδίων είναι πανάρχαιες και αξιοθαύμαστες. Στα νεοελληνικά λεξικά καταγράφεται η κινεζική γλώσσα, έτσι αόριστα, ενώ υπάρχουν απειράριθμες γλώσσες στην Κίνα. Τα 4/5 των κατοίκων της αχανούς αυτής χώρας, περίπου εννιακόσια εκατομμύρια, μιλάνε την επίσημη ποικιλία που διαμορφώθηκε στο Πεκίνο, τη Μανδαρινική, η οποία απουσιάζει από τα νεοελληνικά λεξικά.

Η Ελληνική δεν είναι ούτε η πλουσιότερη ούτε η πιο δύσκολη γλώσσα του κόσμου, παρουσιάζει όμως λαμπρή γραπτή παράδοση τουλάχιστον 3.500 χρόνων, με μοναδικά λογοτεχνικά, ιστορικά, φιλοσοφικά και ιατρικά έργα που ενέπνευσαν άλλους λαούς και πολιτισμούς, ενώ μέσω της Λατινικής συνεχίζουν όλες σχεδόν οι γλώσσες να εμπλουτίζονται με νεολογισμούς που δημιουργούνται με βάση ελληνικά μορφήματα.

– Με την τεχνολογία να κυριαρχεί στην καθημερινότητα και την τεχνητή νοημοσύνη να κερδίζει διαρκώς έδαφος σε λογής πεδία, με bots που γράφουν μόνα τους κείμενα, με τα ηχητικά να έχουν υποκαταστήσει τα γραπτά μηνύματα στην επικοινωνία και τα γκρίκλις τα Ελληνικά, τι είναι γραφή σήμερα και ποιο το μέλλον της;

Η τεχνολογία μαρτυρείται στον επικούρειο φιλόσοφο Φιλόδημο (1ος αι. π.Χ.) με τη σημασία «πραγματεία». Στον Θεοδώρητο Κύρου, επίσκοπο και εκκλησιαστικό συγγραφέα του 5ου μ.Χ. αι., χρησιμοποιείται προφητικά ως συνώνυμο της «σοφιστείας» και του «σοφίσματος», δηλ. της «πονηρής επινόησης», όπως εξελίχθηκε στις ημέρες μας με τις ακραίες εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης και το διαβόητο ChatGPT, γνωστό από τα τέλη Νοεμβρίου του 2022. Μέσω του νεολατινικού technologia η λέξη διαδόθηκε στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου.

Τα (ro)bots, γνωστά από το 1969, είναι διαδικτυακά προγράμματα με αυτοματοποιημένες λειτουργίες, η κακόβουλη χρήση των οποίων έχει λάβει απρόβλεπτες διαστάσεις. Η τεχνολογία θα ακολουθήσει τον δικό της δρόμο, είτε το θέλουμε είτε όχι. Το θέμα είναι πώς θα κρατηθεί η ισορροπία ανάμεσα στον διαμορφούμενο ανταγωνισμό μηχανής – ανθρώπου ο οποίος έχει οδηγήσει στην υποβάθμιση της ανθρωπιστικής παιδείας. Η γραφή της γλώσσας μας με λατινικούς χαρακτήρες μαρτυρείται από τα μεσαιωνικά χρόνια. Τα φραγκολεβαντίνικα δεν επηρέασαν τη φυσιογνωμία της Ελληνικής. Ετσι θα γίνει και με τα greeklish.

– Εχετε πει στο παρελθόν πως η χρήση μίας λέξης είναι αυτή που καθορίζει το σωστό και λάθος. Πόσο πιθανό είναι να επικρατήσει π.χ. «τον ψήφο» ή «τον επικεφαλή». Πόσο πιθανό είναι το γιώτα να αντικαταστήσει, χάριν απλοποίησης, τα ομόηχα φωνήεντα στις λέξεις;

H χρήση του αρσενικού γένους στην πρόταση «εγώ τον ψήφο μου δεν τον χαρίζω σε κανένα» θεωρείται εσφαλμένη. Στην κοινή Νεοελληνική έχει καθιερωθεί «η ψήφος», σε πολλές όμως γεωγραφικές ποικιλίες και στον προφορικό λόγο ακούγεται «ο ψήφος». Στην Κρήτη λέμε ο α(ν)θότυρος, ενώ στην κοινή γλώσσα καθιερώθηκε το ανθότυρο. Λέμε ο άνηθος και το άνηθο. Γιατί ενοχλεί η διπλοτυπία; Διαφορετική είναι η περίπτωση «του επικεφαλούς», εμφανώς εσφαλμένο κλιτικό παράδειγμα, καθώς ο κόσμος δεν κάνει εύκολα τη διάκριση ανάμεσα στο (άκλιτο) επίρρημα επικεφαλής, το οποίο όμως επέχει και θέση επιθέτου, και παρασύρεται από επίθετα του τύπου ο επιφανής. Η απλοποίηση έχει όρια και δεν πρόκειται να γενικευτεί. Το –ι-, ως απλούστερο, προτιμάται έναντι του –η-, όπως δείχνουν οι εναλλακτικές ορθογραφήσεις κτίριο-κτήριο, άνθιση-άνθηση.

– Θεωρείτε το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας το magnum opus σας; Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση στη συγγραφή του;

Οταν έχεις αφιερώσει τα τελευταία είκοσι χρόνια (2003-2023) της ζωής σου κυρίως σε ένα μόνο έργο, δεν μπορεί παρά να είναι opus magnum ως προς τον σχεδιασμό και την υλοποίησή του. Η Ακαδημία Αθηνών μού έδειξε απόλυτη εμπιστοσύνη, γεγονός το οποίο πολλαπλασίασε το βάρος που ανέλαβα να σηκώσω στους ώμους μου. Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να συντονίσω την ερευνητική ομάδα και να παρουσιάσω την πραγματική χρήση της γλώσσας, διεξάγοντας ο ίδιος δεκάδες επιμέρους μικρές έρευνες που οδήγησαν σε ανατροπές καθιερωμένων απόψεων. Το τι αποτύπωμα θα αφήσει το λεξικό αυτό στην ιστορία της νεοελληνικής λεξικογραφίας θα φανεί ύστερα από μισό αιώνα. Στις 9 Φεβρουαρίου 2023 η Ακαδημία Αθηνών, χάρη στον ακαδημαϊκό και πρόεδρο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας Θεόδωρο Παπαγγελή και τον πρόεδρο της Ακαδημίας Αθηνών Αντώνιο Ρεγκάκο, έδωσε στον ελληνικό λαό δωρεάν την ηλεκτρονική μορφή του λεξικού.

– Κόντρα στα έμφυλα στερεότυπα που θέλουν τη γλωσσού γένους θηλυκού, εσείς στο λεξικό συμπεριλάβατε και την αρσενική εκδοχή της λέξης, γλωσσάς, καίτοι σπάνια. Επίσης, υπάρχει ο όρος γυναικοκτονία, παρότι πολλοί δεν αναγνωρίζουν, μαζί και το ελληνικό δικαιικό σύστημα. Ποιο ήταν το κριτήριο λημματογράφησης; Υπήρξαν περιπτώσεις λέξεων για τις οποίες μετανιώσατε που συμπεριλάβατε ή δεν συμπεριλάβατε;

Το βασικότερο κριτήριο λημματογράφησης είναι η στατιστική συχνότητα των λέξεων, με έμφαση στο σύγχρονο λεξιλόγιο που ευαισθητοποιεί τον κόσμο σε επιστημονικά, κοινωνικά και περιβαλλοντολογικά θέματα. Στη δεύτερη έκδοση του λεξικού προστέθηκε η συμπεριληπτική γλώσσα, που είναι ουδέτερη ως προς το φύλο και σέβεται τις γλωσσικές ιδιαιτερότητες συγκεκριμένων κοινωνικών, εθνοτικών, φυλετικών ή άλλων ομάδων οι οποίες συχνά απαξιώνονται. Η επιλογή του λημματολογίου γίνεται εκ των προτέρων με σαφή κριτήρια. Δεν είναι σοβαρός ο λεξικογράφος που μετανιώνει για λέξεις που συμπεριέλαβε στο λεξικό, σίγουρα όμως στενοχωριέται για λέξεις που δεν λημματογράφησε, καθώς στο έντυπο λεξικό ο χώρος είναι περιορισμένος.

– Επικριθήκατε για το «αχρείαστο» αυτό Λεξικό. Επικριθήκατε και για την εκλογή σας στην έδρα της Γλωσσολογίας, καθώς σύμφωνα με κάποιους καταλληλότερη για την έδρα θα ήταν η συνυποψήφιά σας, διαλεκτολόγος κ. Α. Ράλλη. Είναι άδικη η κριτική, αναπόφευκτη ή απαραίτητη;

Το Χρηστικό Λεξικό επαινέθηκε σε εκτενή βιβλιοκριτικά άρθρα όσο κανένα άλλο νεοελληνικό λεξικό. Η διεθνής απήχησή του επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι δέχτηκα προσκλήσεις από πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού και το παρουσίασα με κάθε επισημότητα σε 15 πανεπιστήμια σε αντίστοιχες χώρες, ανάμεσα στις οποίες είναι το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ισπανία, η Γερμανία, η Ρωσία, η Ουκρανία, η Κίνα, οι ΗΠΑ. Βρέθηκα ακόμα και στη μακρινή Αυστραλία, στην Ακαδημία Επιστημών της οποίας έγινε επίσημη ανακοίνωση από τον νεοελληνιστή και ακαδημαϊκό Stathis Gauntlett στο 45ο ετήσιο συμπόσιο της Australian Academy of the Humanities, 20-21 Νοεμβρίου 2014, με τον αποκαλυπτικό τίτλο: Greek dictionary wars: the politics of lexicography. Μετά από τόση προβολή, θα ήταν αφύσικο να μη δεχτεί το λεξικό και κάποια άκαπνα πυρά.

Για την εκλογή μου στην Ακαδημία Αθηνών δεν υπήρξε καμιά σοβαρή επίκριση. Σημαντικότερο και από την ίδια την εκλογή μου θεωρώ το γεγονός ότι, σε μυστική ψηφοφορία, η Τάξη των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών, στην οποία ανήκω, με πρότεινε ομόφωνα, να καταλάβω την επίζηλη αυτή θέση. Η συνυποψήφιά μου κ. Ράλλη, την οποία στήριξα εμπράκτως σε μια δύσκολη καμπή της επιστημονικής της πορείας, χωρίς να της ζητήσω ποτέ τίποτε, όπως και από τους συναδέλφους που ψήφισα ή βοήθησα επιστημονικά και επαγγελματικά, μου έστειλε γραπτώς τα θερμά της συγχαρητήρια, τονίζοντας εμφατικά: «Είμαι σίγουρη ότι θα ανταποκριθείς με επιτυχία στα νέα σου καθήκοντα».

– Σκεφτήκατε ποτέ να γράψετε ένα κρητικό λεξικό; Ή ένα λεξικό για τις ελληνικές ντοπιολαλιές;

Ενα μικρό λεξικό της Ανατολής Ιεράπετρας το έγραψα ήδη ως δευτεροετής φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ και έλαβα μάλιστα το πρώτο βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Τώρα από τη νέα μου θέση θα επιδιώξω να συνταχθούν αναλυτικά λεξικά της Κυπριακής, της Ποντιακής και της Κρητικής διαλέκτου.

– Υπάρχουν λέξεις που δεν ξέρετε; Υπάρχει μια γλώσσα που θα θέλατε να είχατε μάθει;

Από τις 500.000 λέξεις τις Νεοελληνικής αγνοώ τουλάχιστον τις 400.000 και από τις 100.000 που νομίζω ότι ξέρω, τις μισές δεν κατάφερα να τις γνωρίσω στο βάθος που θα επιθυμούσα. Μετανιώνω που δεν έμαθα Τουρκικά. Θα καταλάβαινα έτσι καλύτερα τους γείτονές μας.

– Πρόσφατο θέμα του BBC έθιγε το θέμα κινδύνου εξαφάνισης λογής γλωσσών αυτοχθόνων λαών – μεταξύ άλλων σε Αυστραλία κι Αφρική. Πότε πεθαίνουν οι γλώσσες; Εχει σημασία να τις κρατάμε στη ζωή, ακόμη κι όταν μιλιούνται από ελάχιστους;

Μια γλώσσα εξαφανίζεται όταν πεθάνουν και οι τελευταίοι ομιλητές της. Υπολογίζεται ότι κάθε δύο βδομάδες χάνεται μία γλώσσα, συμπαρασύροντας στην καταστροφή και τον πολιτισμό που εκφράζουν. Πρόκειται για διπλή τραγωδία. Αφήνει κανείς ένα αγαπημένο πρόσωπο να πεθάνει, όταν χρειάζεται λίγο οξυγόνο; Οι γλώσσες δεν αρρωσταίνουν. Τις αφήνουμε, δυστυχώς, να πεθαίνουν όρθιες, όπως τα δέντρα.

– Τι σημαίνει για εσάς η Ανατολή; Επιστρέφετε συχνά;

Η Ανατολή, το όνομα του χωριού μου, δηλώνει κυριολεκτικά την εμφάνιση του ήλιου στον ορίζοντα, για εμένα όμως παραπέμπει πιο πολύ στην αρχή της ζωής, στο φως, στην ελπίδα, παράλληλα όμως, ως αντώνυμο της Δύσης, ανακαλεί συχνά στη μνήμη μου το ηλιοβασίλεμα, το αναπόδραστο τέλος του βίου και τη μηδαμινότητα του ανθρώπου την οποία δεν αναιρεί η κατάκτηση υψηλών αξιωμάτων ή ύψιστων διακρίσεων. Πολύ συχνά επιστρέφω νοερά στις ρίζες μου, ποτίζοντας με το ζωογόνο νερό της νοσταλγίας το ευλογημένο δέντρο της μνήμης και έτσι αντλώ δυνάμεις σε δύσκολους καιρούς.

Πηγή: Καθημερινή

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.