Γιωργος Κεντρωτης, μεταφραστης «Η μεταφραση ειναι μια αλληλουχια ηθων»
Στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης βρέθηκε το απόγευμα της Τετάρτης, ο Καθηγητής Θεωρίας της Μετάφρασης του Ιονίου Πανεπιστημίου κ. Γιώργος Κεντρωτής.
Ο κ. Κεντρωτής φιλοξενήθηκε στο πλαίσιο σεμιναρίων που πραγματοποιούνται στο ΤΕΦ, κατά την διάρκεια του οποίου μίλησε στο ακαδημαϊκό προσωπικό αλλά και φοιτητές του Τμήματος για την ενδογλωσσική μετάφραση.
Πέραν της λαμπρής ακαδημαϊκής του πορείας, ο κ. Κεντρωτής «αριθμεί» πολλά χρόνια ενασχόλησης με την θεωρία και την πράξη της μετάφρασης, ενώ το μεταφραστικό του έργο, μετρά σήμερα περισσότερες από 70 μεταφράσεις σε περισσότερες από 9 γλώσσες.
Λίγο πριν το σεμινάριο, ο κ. Κεντρωτής βρέθηκε στις εγκαταστάσεις του «Ράδιο Παρατηρητής 94fm» όπου και συνομίλησε με τις Τζένη Κατσαρή – Βαφειάδη και Νατάσσα Βαφειάδου, για το έργο των μεταφραστών, τις δυσκολίες αλλά και την «μαγεία» της μετάφρασης, καθώς και για την αξία της ενδογλωσσικής μετάφρασης δίνοντας ένα πρώτο στίγμα των όσων ακολούθησαν στο σεμινάριο.
Ο λόγος στον ίδιο…
«Όλοι οι μεταφραστές είναι προδότες»
ΠτΘ: Σας γνωρίζουμε από τις μεταφράσεις σας. Είναι γύρω στις 70 μεταφράσεις, από τα Γαλλικά, τα Ισπανικά, τα αρχαία Ελληνικά, τα Λατινικά, τα Γερμανικά, τα Τσέχικα κ.ο.κ.. Λένε όμως ότι «κάθε μετάφραση είναι προδοσία». Ισχύει;
Γ.Κ.: Είναι πολύ όμορφο αυτό, αλλά η προδοσία δεν είναι τόσο αρνητική. Δεν μπορείς να κάνεις διαφορετικά. Μετάφραση σημαίνει φράζω, λέω δηλαδή κάτι μετά. Στα ελληνικά σημαίνει ύστερα και αλλιώς, μεταποιώ, μεταπλάθω, μεταστρέφω, μεταστοιχειώνω. Άρα λοιπόν όχι προδοσία, διότι είναι κατ' ανάγκην. Όλοι οι μεταφραστές είναι προδότες. Ταυτόχρονα είναι και δημιουργοί, διότι η μετάφραση είναι έργο μεταφραστή. Δεν μπορεί να υπάρξει μετάφραση χωρίς τον μεταφραστή, ακόμη κι αν γίνεται από τον Η/Υ, πρέπει κάποιος να πατήσει το “enter”, και κάποιος να ελέγξει στο τέλος το αποτέλεσμα. Θα έχετε δοκιμάσει όλοι το “Google translate”, με τα φαιδρά αποτελέσματά του, πολλές φορές, και τα σωτήρια, μερικές άλλες. Είναι ένας πανέξυπνος μεταφραστής ο υπολογιστής, αλλά θέλει και τον ανθρώπινο παράγοντα για να τον συγκρατεί λιγάκι.
ΠτΘ: Η μετάφραση είναι και δημιουργία. Ο μεταφραστής δεν κάνει μια τεχνική δουλειά. Δημιουργεί με το λόγο τη δική του εκδοχή. Είναι καλλιτέχνης κατά την άποψή σας; Είναι όπως ο ποιητής; Δεν είναι δηλαδή ένας μάστορας, ένας τεχνίτης…;
Γ.Κ.: Είναι μάστορας. Προτιμώ το «μάστορας» από το «καλλιτέχνης». Ή καλύτερα είναι master. Master σημαίνει και μάστορας και καλλιτέχνης και διδάσκαλος.
«Ακόμα και η επανεκτέλεση ενός τραγουδιού είναι μετάφραση»
ΠτΘ: Μπορεί κάποιος να βρει συμπληρωματική τη μια μετάφραση με την άλλη; Αν ναι και στην βάση της δημιουργίας που υπάρχει θεωρείτε ότι κατ΄ αυτό τον τρόπο εμπλουτίζεται το τελικό έργο;
Γ.Κ.: Δεν μπορούν να υπάρξουν όμοιες μεταφράσεις. Είναι αδύνατο, γιατί ο κάθε άνθρωπος έχει διαφορετικό γλωσσικό ύφος από τον άλλον, γι' αυτό είπα ότι η μετάφραση είναι έργο του μεταφραστή. Εάν δώσουμε το «Πόλεμος και Ειρήνη» του Τολστόι σε δέκα μεταφραστές, θα λάβουμε δέκα διαφορετικές μεταφράσεις. Θα μοιάζουν όλες γενικά, αλλά ειδικά δεν θα μοιάζει καμία με την άλλη. Αυτό σημαίνει ότι ο κάθε μεταφραστής εκφράζει τον εαυτό του. Πώς αυτός ερμηνεύει αυτό το οποίο βλέπει και πώς αποδίδει αυτό το οποίο βλέπει στο πρωτότυπο. Η μετάφραση λοιπόν είναι μια συνάρτηση όπου υπάρχει μια σταθερά, το πρωτότυπο, και όλοι οι παράγοντες είναι μεταβλητές. Ελεύθερες μεταβλητές. Άρα και το πρωτότυπο ακόμα δεν είναι ακριβώς σταθερά. Σταθερό είναι το κείμενο που είναι τυπωμένο. Η ερμηνεία του κειμένου είναι μεταβλητή, γι' αυτό έχουμε και πολλές μεταφράσεις. Οι μεταφράσεις επίσης αλλάζουν με την πάροδο των χρόνων, όπως και οι ανάγκες για μεταφράσεις ή ακόμα και η γλώσσα, όπως γίνεται από την πρώτη μέρα που μίλησε ο άνθρωπος μέχρι σήμερα. Γι' αυτό έχουμε ανάγκη να ξαναμεταφράζουμε τα κλασικά έργα κάθε 50, 60, 70 χρόνια. Είναι δόκιμο και έτσι πρέπει να γίνεται.
Όσον αφορά ένα τραγούδι π.χ. του Θεοδωράκη που το τραγουδάει ο Μπιθικώτσης, δεν απαγορεύεται από μεταγενέστερους τραγουδιστές να το τραγουδήσουν, θα πουν όλοι ωστόσο πως «αυτό είναι του Μπιθικώτση». Μετά από 100 – 200 χρόνια αυτό δεν θα το λέει κανείς, διότι θα μπορεί κι άλλος το ίδιο πράγμα. Και η επανεκτέλεση ενός τραγουδιού λοιπόν είναι μετάφραση.
«Οτιδήποτε γράφεται ως μετάφραση ενός κειμένου, είναι μετάφρασμα»
ΠτΘ: Υπάρχει περίπτωση κάποιος από τους δέκα για παράδειγμα που ασχολήθηκαν με την μετάφραση ενός κειμένου να το διάβασε ημιτελώς ή να κατάλαβε λάθος;
Γ.Κ.: Αυτό είναι ο κανόνας. Οι μεταφράσεις δεν είναι άμεμπτες «κυρίες» από πάσης απόψεως. Έχουν ελαττώματα, καλές συμπεριφορές, καμιά φορά λένε και βλακείες. Η μετάφραση είναι μια ανθρώπινη κατάσταση. Ό,τι κατάλαβε ο μεταφραστής. Αν ο μεταφραστής είναι σχετικός, καλός και ευαίσθητος, θα δώσει ένα μετάφρασμα το οποίο θα ανταποκρίνεται στα πράγματα, με κάποιον τρόπο. Αν ο μεταφραστής είναι λιγότερο καλός, θα είναι και το μετάφρασμα λιγότερο καλό. Επιστημονικά αποδεικνύεται πως οτιδήποτε γράφεται ως μετάφραση ενός κειμένου, είναι μετάφρασμα.
«Η μετάφραση είναι “λόγος εις την δευτέρα”»
ΠτΘ: Επειδή έχετε ασχοληθεί εκτενώς και με την ποίηση, στο μυαλό των περισσοτέρων η ποίηση είναι ένα κείμενο στο οποίο θα πρέπει ο μεταφραστής να μείνει αυστηρά πιστός, τόσο στον δημιουργό όσο και στο περιεχόμενο. Άρα αυτή η ελευθερία ή η διαφορετική κατανόηση που μπορεί να έχει ο εκάστοτε μεταφραστής, πώς μπορεί να βρει εφαρμογή στην ποίηση;
Γ.Κ.: Και η ποίηση και το δοκίμιο και το πεζό, μεταφράζονται. Όλα μεταφράζονται. Αφού λέγονται, μεταφράζονται, γιατί η μετάφραση είναι «λόγος εις την δευτέρα». Πώς θα πεις κάτι μια άλλη φορά. Ένα ποίημα για να γραφτεί, γράφτηκε με έναν τρόπο. Είτε είναι έμμετρο, είτε είναι ελευθερόστιχο. Το έμμετρο πρέπει να μεταφραστεί ως έμμετρο, γιατί η βούληση του δημιουργού του αρχικού ήταν να είναι έμμετρο. Η έμμετρη μετάφραση πρέπει να είναι με τους νόμους του εμμέτρου, δηλαδή, να υπάρχει ρήμα, να υπάρχει μέτρο. Πρέπει να γίνει με τους νόμους της ποιητικής που ισχύουν σε κάθε γλωσσική κοινότητα. Γιατί ξέρετε δεν είναι η ίδια η ποιητική της αγγλικής γλώσσας με την ποιητική της ελληνικής, ούτε η ποιητική της ιταλικής, όπου κυριαρχεί ο δωδεκασύλλαβος με την ελληνική που επικρατεί ο δεκαπεντασύλλαβος συνήθως στη βάση. Άρα λοιπόν πρέπει ό,τι γίνεται, να γίνεται με μια διαδικασία προσαρμογής. Αυτό βέβαια πρέπει να το κάνεις με ποιητική συνείδηση. Αν δεν την έχεις μην το μεταφράζεις. Όλα είναι εύκολα, αρκεί να μπορείς να το κάνεις. Ξέρετε πόσο δύσκολο είναι να ζωγραφίσω την «Γκουέρνικα»; Για έναν όμως δεν ήταν. Άρα αφού ένας το έκανε, μπορεί και κάποιος άλλος να το κάνει με το δικό τους ήθος, με το δικό του τρόπο. Η μετάφραση είναι μια αλληλουχία ηθών. Η ποίηση δεν είναι μόνο περιεχόμενο. Πρωτίστως είναι μορφή. Όταν μεταφράζεις ένα ποίημα, πρέπει πρωτίστως να κοιτάξεις τη μορφή και κατόπιν να το προσαρμόσεις στη γλωσσική κοινότητα, στην οποία αυτό πάει. Βεβαίως δεν θα προδώσεις το περιεχόμενο, αρκεί να είναι το βαρύνομο στοιχείο, γιατί σε ένα υπερεαλιστικό ποίημα για παράδειγμα από τα γαλλικά του Μπρετόν, όπου κυριαρχούν οι παρηχήσεις, αν επιμείνεις να αποδώσεις κατά λέξη το γαλλικό πρωτότυπο, έχεις αποτύχει ως μεταφραστής, γιατί χάνεις τις παρηχήσεις. Δεν είναι δυνατόν να έχουμε τις ίδιες παρηχήσεις και στη μία γλώσσα και στην άλλη. Άρα πρέπει να δώσεις πρωτίστως τη μορφή και δευτερευόντως το περιεχόμενο. Από κει και μετά η ποίηση είναι προσωπική αίσθηση του καθενός.
ΠτΘ: Στο Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του ΔΠΘ θα μιλήσετε για την ενδογλωσσική μετάφραση. Σας αρέσει που μεταφράζεται ο Παπαδιαμάντης σήμερα στην νεοελληνική;
Γ.Κ.: Έχω γράψει και σχετικά σατυρικά ποιήματα. Αν το δούμε με αυστηρό επιστημονικό μάτι, ναι επιτρέπεται, δεν απαγορεύεται. Η ενδογλωσσική μετάφραση είναι πολύ απλή. Μου λέτε κάτι, εγώ το ακούω, χάνω δυο λέξεις ή δεν καταλαβαίνω μια λέξη που μου λέτε. Ποια είναι η άμεση αντίδρασή μου; «Τι εννοείτε, τι θέλετε να πείτε;». Οπότε εσείς μου ξαναλέτε τα πράγματα ή ακριβώς τα ίδια ή με κάποια διαφορά. Αυτό είναι ενδογλωσσική μετάφραση. Η ενδογλωσσική μετάφραση επιστημονικά είναι ένα πράγμα το οποίο είναι εντελώς διαφορετικό από το τι είναι ο Παπαδιαμάντης, ο Βιζυηνός και ο Ροΐδης. Δεν θα μεταφράσουμε και τους αδελφούς Σούτσους, από την καθαρεύουσα στη δημοτική; Θα μεταφράσουμε και τη «Βαβυλωνία» του Βυζαντίου- εκείνο το τρελό μικτό ιδίωμα- στα νέα ελληνικά και πώς; Τι νόημα θα έχει; Άρα στις περιπτώσεις αυτές κοιτάμε, όχι αν είναι καλό, αλλά αν έχει κάποιο νόημα. Έχει νόημα να μεταφράσουμε τον Διονύσιο Σολωμό στα Νέα Ελληνικά; Δεν απαγορεύεται, δεν είναι κακό, αλλά έχει νόημα; Νομίζω ότι είναι παράλογο και άχρηστο. Δεν είναι αναγκαίο.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
