Χαρης Μιχαλοπουλος, επικουρος καθηγητης Λατινικης Φιλολογιας του ΤΕΦ/ΔΠΘ, ποιητης «Η ποιητικη γραφη της Μπανα ειναι πρωτιστως σωματικη γραφη»
Πριν από καθετί άλλο θα ήθελα να ευχαριστήσω για την πρόσκληση να λάβω μέρος στην αποψινή βιβλιοπαρουσίαση*, μιας και η ποιήτρια που παρουσιάζουμε είναι υπό μία έννοια συντοπίτισσά μου, αφού εγώ κατάγομαι από την Καβάλα, και εκείνη γεννήθηκε από μητέρα Καβαλιώτισσα και ζει στη γειτονική πόλη της Δράμας. Πριν από δυο μήνες περίπου σε αυτόν τον χώρο συμμετείχα στη βιβλιοπαρουσίαση του καβαλιώτη πεζογράφου Κοσμά Χαρπαντίδη. Είναι θεωρώ σημαντικό να συνεχιστούν και να πολλαπλασιαστούν αυτές οι λογοτεχνικές ανταλλαγές μεταξύ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, γιατί έτσι δίνεται η ευκαιρία να αντιληφθούμε καλύτερα την λογοτεχνική παραγωγή αλλά και γενικότερα την καλλιτεχνική ιδιοπροσωπία της περιοχής μας, της οποίας η πολιτιστική κίνηση, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, είναι σημαντική τόσο σε ποσότητα όσο και σε ποιότητα.
Ποίηση εξομολογητική, άμεση, σε μεγάλο βαθμό βιωματική, και την ίδια στιγμή βαθύτατα γλωσσοκεντρική και μεταλογοτεχνική η ποίηση της Πολύνας Μπανά. Μπορεί να είναι η πρώτη συλλογή της, όμως δεν πρόκειται για έργο πρωτόλειο. Η ανάγκη για επικοινωνία, η ορμή της έκφρασης, όπως υπονοούνται ξεκάθαρα στον τίτλο της συλλογής («Η καταφανής εξωστρέφεια των φωνηέντων»), διατρέχουν τη συλλογή προσφέροντας ένταση, νεύρο και ρυθμό. Ωστόσο, το συνολικό εγχείρημα δε διολισθαίνει σε πλατειασμούς ή/και άνευρες γενικολογίες.
Τα τριάντα πέντε ποιήματα της συλλογής αποτελούν ψηφίδες ενός παλλόμενου ποιητικού σύμπαντος, όπου η ποιήτρια παλεύει να κατακτήσει καλλιτεχνικά τα εκφραστικά της μέσα, τη δική της ιδιαίτερη φωνή, καθώς μάχεται ενάντια στη φθοροποιό δράση του χρόνου, ενάντια στην εκδίκηση της τραυματικής μνήμης, ενάντια στις κοινωνικές συμβάσεις και τους περιορισμούς του αστικού καθωσπρεπισμού. Η ειρωνεία, την οποία ενσωματώνει με επιτυχία στο ποιητικό της ιδίωμα η ποιήτρια, καυστική και καταλυτική είναι κυρίαρχη προσδίδοντας συχνά έναν τόνο ελαφράς πικρίας ή παιχνιδίζουσας ευαισθησίας ενίοτε.[1]
Η αμεσότητα και η γλωσσική καθαρότητα κερδίζουν αμέσως τον αναγνώστη από την πρώτη κιόλας ανάγνωση. Η Μπανά δουλεύει το γλωσσικό της υλικό με ιδιαίτερο ζήλο και εμμονή στη γλωσσική ακρίβεια. Γράφει: «Μια ζωή υπήρξες τόσο χειρουργικά προσεκτική / στην επιλογή των εκφερόμενων λέξεων».[2] Αγαπά ιδιαίτερα τα ηχο-γλωσσικά παιχνίδια, όπως παρηχήσεις και επαναλήψεις. Π.χ. «Καίει, / (μετά) γλυκαίνει, / και πάλι καίει…»[3], «Ρέω – Καταρρέω»,[4] η βροχή «μουλιάζοντας –και– μουδιάζοντας τα πάντα»,[5] «Χρόνο τον χρόνο, / τα βάζα στοιβάζονταν».[6] Η ιδιαίτερη προτίμηση της για παρηχήσεις και ομόηχα ξεχωρίζει όχι μόνο για την απρόσμενη έκπληξη που προκαλεί στον αναγνώστη αλλά κυρίως για τη λειτουργικότητα των γλωσσικών αυτών παιχνιδιών στο εκάστοτε ποιητικό πλαίσιο.
Η ποιήτρια δείχνει, επίσης, ιδιαίτερη αδυναμία στη χρήση συνθέτων (ρημάτων, ουσιαστικών και επιθέτων) αλλά και στην παραγωγή λέξεων με χρήση προθέσεων, όπως ομόκεντρους,[7] παλινδρομώ,[8] πολύχρωμο,[9] τελειοθήρες,[10] μοιρολατρίας,[11] συμπαρομαρτούσα,[12] «Λέξεις λιμαρισμένες, πανταχόθεν στρόγγυλες / κι αποστειρωμένα ουδέτερες, // μην τυχόν και (προ)καλέσεις, (εξ)ερεθίσεις, (εξ)εγείρεις»,[13] «περί αποκαταστάσεως της κοσμοθεωρίας ΜΑΣ, / περί αναθεωρήσεως των προτεραιοτήτων ΜΑΣ, / περί επιστροφής στις πραγματικές (;) αξίες ΜΑΣ».[14] Τα σύνθετα, όμως, αυτά δεν έχουν στόχο διακοσμητικό. Η εκφραστική λιτότητα που χαρακτηρίζει συνολικά τη συλλογή δεν αφήνει κανένα περιθώριο για τέτοιου είδους λειτουργία. Η χρήση των συνθέτων μοιάζει να είναι απαραίτητη προκειμένου να αποδοθεί γλωσσικά η πολυμορφία και συνθετότητα των ανθρώπινων πραγμάτων, ενίοτε και για να περιγραφεί η ταυτόχρονη, παράλληλη και σύνθετη πράξη. Τέτοιου είδους παιχνίδια πέρα από το να δημιουργούν αμφισημίες και να προκαλούν ειρωνείες στην πραγματικότητα αποτελούν ένα ιδιότυπο είδος μεταγλώσσας. Κι αυτό, γιατί μέσω της επικέντρωσης στο γλωσσικό υλικό, η γλώσσα τελικά αναδεικνύεται όχι απλώς ως ένα χρυσωρυχείο άντλησης πρώτης ύλης, αλλά πρωτίστως ως υλικό πολλαπλών σημαινομένων, που πάει να πει ένα πλούσιο γλωσσικό απόθεμα το οποίο προσφέρει και προσφέρεται σε πολλαπλές εγγραφές και αντιστοίχως σε πολλαπλές αναγνώσεις.
Η ποιητική γραφή της Μπανά είναι πρωτίστως σωματική γραφή. Η διαπλοκή σεξουαλικότητας και κειμενικότητας είναι ευδιάκριτη μέσα στη συλλογή. Το ερωτικό σώμα νοείται και ως ποιητικό σώμα και το αντίστροφο. Η ποιήτρια παλεύει, ερωτεύεται, θυμώνει, ιδρώνει, αγαπάει, διεκδικεί με γραφή και σώμα. Ήδη στο εναρκτήριο ποίημα της συλλογής το στόμα, το οποίο χαρακτηρίζει ως «το πλέον απάνθρωπο σημείο της ανθρωπογεωγραφίας του σώματος»[15] σχεδόν αποσπάται από το σάρκινο περιβάλλον του και προβάλλεται πρωτίστως ως χώρος/μέσο/εργαλείο επικοινωνίας: «Το στόμα κινείται / μορφάζει, / πλήτττει, / επιπλήττει, / μέμφεται, / χειρονομεί (σείοντας το δάκτυλο), / επιτίθεται, / συντρίβει.»[16] Στο τρίτο ποίημα της συλλογής με τον τίτλο «Ρωγμή» μία ρυτίδα που εμφανίζεται στο γυναικείο πρόσωπο προσφέρει στην ποιήτρια την απελευθερωτική και πολυπόθητη δυνατότητα έκφρασης.
ΡΩΓΜΗ
Μικρή ρωγμή, αίφνης,
εγκαταστάθηκε στο πρόσωπο,
εκχέουσα
σκέψεις κι αδήριτη αλήθεια,
κι η μέχρι πρότινος ενδεδυμένη αυτού μη-έκφραση
δεν είναι, πλέον, ικανή να τη στοκάρει (ή επουλώσει;).[17]
Σώμα, στόμα, λόγος και φωνή αποτελούν τις κορυφές ενός σημαίνοντος ποιητολογικού τετραγώνου στην ποίηση της Μπανά. Τα παραπάνω με έκαναν ασφαλώς να ανακαλέσω το αίτημα της σπουδαίας απο-δομίστριας και θεωρητικού του φεμινισμού Γαλλίδας Hélène Cixous, η οποία ήδη από τη δεκαετία του 1970 διεκδίκησε για το γυναικείο λόγο τη σωματικότητα ως ειδοποιό διαφορά και ταυτόχρονα ως απελευθερωτική δύναμη από τον κυρίαρχο λόγο των ανδρών. Για την Cixous η γυναικεία γραφή είναι ταυτόσημη με το γυναικείο σώμα. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει:[18] «Η γυναίκα πρέπει να γράψει με το σώμα της, πρέπει να επινοήσει την ανεμπόδιστη γλώσσα η οποία διαρρηγνύει διαχωρισμούς, κοινωνικές τάξεις, και ρητορικές, καθεστηκυίες τάξεις (…) η γυναίκα είναι περισσότερο σώμα από ό,τι ο άνδρας».[19] Και είναι ακριβώς αυτή η σωματική γραφή, στοιχειοθετημένη από το δικό της σαρκικό αλφάβητο, που θα κάνει τη γυναίκα να υπερβεί τις όποιες συμβατικότητες και να διεκδικήσει τη δική της θέση και φωνή στα ασφυκτικά πλαίσια του (κοινωνικού και λογοτεχνικού) φαλλογοκεντρικού κανόνα. Το σώμα μιλά και η γυναίκα (εγ)γράφει το λόγο της «με τις σαρκικές, παθιασμένες σωματο-λέξεις της».[20] Παρομοίως και η Μπανά. Στο ποίημα «Σιλικονούχα χείλη» η γλώσσα έτοιμη να επιτεθεί νοείται διπλά ως γλώσσα του σώματος και ως γλώσσα της ποίησης κάνοντας έτσι ακόμα πιο καυστική την ειρωνεία πίσω από την εικόνα των πρησμένων σαν από σιλικόνη χειλιών.
ΣΙΛΙΚΟΝΟΥΧΑ ΧΕΙΛΗ
Υπήρξαν φορές
που πάνω στην προσπάθεια
να κρατήσω το στόμα μου κλειστό
για να μην εφορμήσει η γλώσσα και επιτεθεί,
είχαν πρηστεί τόσο τα χείλη,
που φίλοι που ’χαν να με δουν καιρό,
με ρώταγαν, με γνήσια απορία,
αν έχω προσθέσει σιλικόνη.[21]
Στον πυρήνα της συλλογής βρίσκεται, επίσης, η σύγκρουση ανάμεσα σε μια εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα, οι οποίες βιώνονται από το ποιητικό εγώ με την ίδια ένταση και αφοσίωση. Γι’ αυτό και η σύγκρουση είναι τόσο σκληρή, βασανιστική και όχι σπάνια αιματηρή. Αυτό που θα ονόμαζε κανείς αλλιώς ως σύγκρουση ανάμεσα στο «φαίνεσθαι» και το «είναι» επανέρχεται σχεδόν εμμονικά μέσα στη συλλογή φωτίζοντας ως leit motiv με τρόπο δραματικό την εναγώνια προσπάθεια της ποιήτριας για ισορροπία ανάμεσα στο μέσα και το έξω. Γράφει: «Μου ’δωσαν δυο μέρες διορία / για ν’ αλλάξω / μέσα κι έξω».[22] Και αλλού: «Από τη μία, / ελισσόμενη, με αενάως ρευστή χάρη, / ανάμεσα στα γεγονότα της καθημερινότητας // κι από την άλλη, / μονίμως αιωρούμενη στην άκρη του / –εσωτερικού– γκρεμού, με το ’να πόδι στο κενό».[23] Ενδεικτικά αναφέρω τα ποιήματα «Επιστροφή στη μήτρα», «Διορία», «Λίγο χρόνο ακόμη».
«Η μνήμη είναι καθαρά προσωπική υπόθεση / και, ως εκ τούτου, / ακρωτηριασμένη από αισθήσεις – / επιλεκτική, το λένε οι ειδικοί» σημειώνει με νόημα και ειρωνεία η Μπανά στο ποίημά της «Παιχνίδια μνήμης». Η μνήμη κατέχει κεντρική θέση στη συλλογή. Αξιοσημείωτη είναι η έμφαση στην παιδική ηλικία, η οποία δε λειτουργεί, όπως θα ήταν ενδεχομένως αναμενόμενο, ως υπόμνηση αθωότητας, ως δυνατότητα διαφυγής ή αναπόλησης κάποιου χαμένου παραδείσου. Αντίθετα, τα τραύματα της παιδικής ηλικίας ανασύρονται στην επιφάνεια ως αίτιον για να εξηγήσουν, ή ενδεχομένως να κάνουν περισσότερο υποφερτή, την αδυναμία ή/και απροθυμία σύμπλευσης με την πραγματικότητα του παρόντος. Είναι εντυπωσιακή η ακολουθία πέντε ποιημάτων με θέμα την παιδική ηλικία, των οποίων η αλληλοδιαδοχή μέσα στη συλλογή μοιάζει να συγκροτεί έναν διακριτό «κύκλο ποιημάτων». [24]
Η ειλικρίνεια των συναισθημάτων, η δύναμη και η ένταση του ποιητικού λόγου, η ειρωνεία, ο (αυτο)σαρκασμός, η εύθραυστη και επίπονη ισορροπία ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο, το παράξενο κράμα εξωστρεφούς καταγγελίας και αυτοαναφορικής ενδοσκόπησης αποτελούν μερικά από τα συστατικά στοιχεία του ιδιαίτερου ποιητικού ιδιώματος της Πολύνας Μπανά, το οποίο είμαι σίγουρος πως έχει να μας δώσει στο μέλλον πολλούς και νόστιμους αναγνωστικούς καρπούς.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
