Η Ιστορια της Θρακης μεσα απο τις λεξεις

Με την ομιλία της Κοσμήτορα της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του ΔΠΘ και καθηγήτριας Γλωσσολογίας  κ. Ζωής Γαβριηλίδου, με θέμα: «Ιστορία της Θράκης μέσα από τις λέξεις» έγινε την Τετάρτη 2 Μαΐου η επίσημη έναρξη των Ελευθερίων Θράκης στο αμφιθέατρο του Ιδρύματος Παπανικολάου.
 
Μέσα από την ομιλία της η κ. Γαβρηιλίδου προσπάθησε να καταδείξει πώς τα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν στην περιοχή μας, άφησαν το αποτύπωμά τους στο λεξιλόγιο, δηλαδή ποιες λέξεις μπήκαν στο λεξιλόγιο και σε ποια περίοδο.
 
Έτσι ξεκινώντας από την αρχαιότητα, αναφέρθηκε στα θρακικά φύλα, για τα οποία δεν γνωρίζουμε πολλά, που μας άφησαν λέξεις όπως ο ποταμός Νέστος, η ρομφαία, η λέξη βρίζα.
 
Στη ρωμαϊκή περίοδο έχουμε την επίδραση των λατινικών δανείων στη γλώσσα, όπως και τα βυζαντινά χρόνια, ενώ μετά την Άλωση ξεκινά η επίδραση των τουρκικών λέξεων.
 
Από τη βυζαντινή περίοδο όμως, τόνισε, αρχίζουν να διαμορφώνονται τα λεγόμενα νεοελληνικά ιδιώματα, όπως το ιδίωμα της Θράκης όπως μιλιέται στον Ίασμο, στο Σουφλί, στη Σαμοθράκη και αλλού. Αυτό έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, έχοντας τον λεγόμενο βορειο φωνηεντισμό, δηλαδή φεύγουν όλα τα άτονα φωνήεντα (το σκλί, το Γρούν) και επίσης παρατηρείται η στένωση των άτονων φωνηέντων [e] και [o] και η τροπή τους σε [i] και [u] (κάτου, έρχιτι).
 
Κλείνοντας παρουσίασε πώς μιλιέται το θρακικό ιδίωμα σε οικισμούς της Θράκης, και πώς αυτό έχει επηρεάσει και τον καθημερινό λόγο, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο τα ιδιώματα εμπλουτίζουν τη νέα ελληνική.
 
Σήμερα βέβαια, και με την επίδραση της τηλεόρασης, που πλέον μπαίνει σε κάθε σπίτι, η κοινή γλώσσα, ή η γλώσσα της Αθήνας, φτάνει μέχρι και το τελευταίο χωριό, οπότε είναι δύσκολο να επιβιώσουν αυτά τα ιδιώματα και μιλιούνται από πιο ηλικιωμένα άτομα, με τον κίνδυνο τελικά να εκλείψουν. «Αυτή είναι η δική μας ευθύνη, να καταγράψουμε αυτά τα ιδιώματα και να ξέρουμε τι γίνεται, γιατί διαφορετικά θα τα χάσουμε σύντομα» κατέληξε η κ. Γαβριηλίδου.

Ακολουθεί η ομιλία της κ. Γαβριηλίδου

Συνεχής η γλωσσική μεταβολή

Οι γλώσσες δεν έχουν σταθερό και αμιγές λεξιλόγιο. Το λεξιλόγιο, σαν την κινούμενη άμμο, υπόκειται σε έντονη γλωσσική μεταβολή, η οποία σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στον δανεισμό, δηλαδή σε επίδραση λεξιλογίου άλλης γλώσσας. Επίσης, το λεξιλόγιο δεν είναι αμιγές, είναι πολυσυλλεκτικό, δηλαδή τα στοιχεία του προέρχονται από πολλές πηγές, π.χ. κληρονομιά από προηγούμενες φάσεις της ιστορίας της γλώσσας ή δανεισμό από άλλες γλώσσες.
 
Kληρονομημένες λέξεις μιας γλώσσας χαρακτηρίζονται αυτές που περνούν με τον προφορικό λόγο από γενιά σε γενιά και ανάγονται απευθείας στη γλώσσα από την οποία αυτή προέρχεται. Οι κληρονομημένες λέξεις της νέας ελληνικής είναι αυτές που προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά (ουρανός, πατέρας, γη), την ελληνιστική κοινή (αλώνι, κίτρινος) ή τη μεσαιωνική ελληνική (ψωνίζω, ψίχα). Kαθώς βρίσκονται συνεχώς στο στόμα των ομιλητών αυτής της γλώσσας, ακολουθούν όλες τις φωνητικές, μορφολογικές κλπ. εξελίξεις της γλώσσας αυτής κατά τη διάρκεια της ιστορίας της. Έτσι, για παράδειγμα, στη νέα ελληνική, η λέξη πατέρας είναι κληρονομημένη από το αρχαίο ελληνικό πατήρ και μάλιστα προήλθε από την αιτιατική αυτής της λέξης (πατέρα) με βάση μια συγκεκριμένη παραγωγική διαδικασία, που ονομάζεται μεταπλασμός. Η λέξη νερό προήλθε από τον τύπο νηρόν ύδωρ, δηλαδή φρέσκο νερό. Η λέξη λειώνω από το επίθετο λείος ‘κάνω κάτι λείο’, η λέξη τσιμπούσι από τη λέξη συμπόσιο, η λέξη πράσινος από το χλωρόν πράσον, η λέξη μαλώνω από το επίθετο ομαλός  κ.ο.κ
 
Οι δάνειες λέξεις, αντίθετα, είναι λέξεις που εισέρχονται σε μια γλώσσα από μια άλλη γλώσσα, μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, μέσα από μια διαδικασία γλωσσικής επαφής. Είναι δυνατόν βέβαια να έχουμε και εσωτερικό δανεισμό, δηλαδή το φαινόμενο κατά το οποίο μια γλώσσα δανείζεται λέξεις από μια διάλεκτο της ίδιας γλώσσας. Στην περίπτωση αυτή μπορούμε να μιλήσουμε και για επικράτηση ενός διαλεκτικού τύπου στην κοινή γλώσσα: τέτοια είναι η περίπτωση του νεοελληνικού κοπελιά που επικράτησε στην κοινή μάλλον από το ροδίτικο ιδίωμα.
 
Το λεξιλόγιο πάντως που χρησιμοποιείται σε μια δεδομένη συγχρονία σε μια περιοχή αποτελεί καθρέφτη της ιστορίας της, αντανακλά ιστορικά γεγονότα και είναι δείκτης του πολιτισμικού επιπέδου. Πιο συγκεκριμένα, τώρα, το λεξιλόγιο που χρησιμοποιείται σήμερα στην ελληνική που ομιλείται στη Θράκη είναι πολυστρωματικό, συνυπάρχουν δηλαδή, στη σημερινή γλωσσική συγχρονία στη Θράκη, πάμπολλα στοιχεία που προέρχονται από γλωσσικές στρώσεις διαφορετικού βάθους, που φτάνουν ίσαμε το απώτερο παρελθόν.
 
Αυτές οι γλωσσικές στρώσεις αποτελούν  τους καλύτερους μάρτυρες της ιστορίας της Θράκης, για την ακρίβεια την αποτυπώνουν και αυτό θα επιχειρήσουμε στη σημερινή ομιλία: Να ανατρέξουμε στο ιστορικό παρελθόν αλλά και το παρόν της Θράκης μέσα από τις λέξεις.
 

Η Θράκη στην αρχαιότητα 

Η αρχαία Θράκη εκτεινόταν από το Αιγαίο ως το Δούναβη και από τον Εύξεινο Πόντο έως τα όρια της Μακεδονίας. Κατά τον Ηρόδοτο οι Θράκες ήταν στην αρχαιότητα, ο πολυπληθέστερος λαός μετά τους Ινδούς. Στους προϊστορικούς κατοίκους προστίθενται τα Θρακικά φύλα που κατεβαίνουν από τον Βορρά.
 
Αγριάνες,ή Αγρίαι ή Αγριείς, ή Αγράϊοι. Αρδιαίοι, Αρριανοί, Άρπιοι, Αρτάκιοι, Άσται ή Αστοι, Αψίνθιοι Βαίτοι, Βάντιοι, Βέσσοι ή Βησσοί, Βισάλτες, Βίστωνες, Βοττιαίοι, Βρύγες, (Φρύγες Βρίγες-Βρύγοι) , Βιθυνοί, Βένοι – Βρέναι, Βρίαντες, Βαστάρναι, Βισάλτες, Γέτες, Δάκες ή Δάκοι, Δασαρήται ή Δασαρήτιοι, Δερσαίοι ή Δεραίοι (πιθανόν και Δαρσίοι),Δίοι, Δίγηροι, Δόβηρες, Δρύσαι, Δόλογγοι και Αριανοί, Δρώιοι, Δαρδανοί. Ηδωνοί ή Ήδωνες ή Ώδονες
Θύννοι Κίκονες, Κορπίλοι, Καινοί, Κοραλλοί, Κρόβυζοι, Κοιλαλήται, Κυρμιάδαι, Κεβρύνιοι.
 
Λαδεψοί, Λαιταίοι. Μαίδοι, Μοισσοί, Μελινοφάγοι, Μελανδύται, Μύγδονες (Σίθωνες).
 
Νιψαίοι Ξάνθιοι Οδρύσες, Οδόμαντες, Ορρέσκιοι Πίερες, Παίονες( Παναίοι, Παιόπλαι, Γρααίοι, Λαιαίοι), Παίτοι Σαπαίοι ή Σάπαι και Σίποι, Σίντιες, Σίντοι και Σάϊοι, Σάτρες, Σατροκέντες, Σαρμάται, Σκυρμιάδες, Σέρδοι, Σκαιοί, Σίρες.
 
Τα φύλα αυτά μιλούσαν μια αρχαία  ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Ελάχιστα κείμενα έχουν γραφτεί σε αυτή και ακόμη λιγότερα έχουν διαβαστεί. Οι πληθυσμοί αυτοί χρησιμοποίησαν ελληνικό αλφάβητο για να καταγράψουν τον πολιτισμό τους και άρα δεν έχουμε ακριβή εικόνα για την προφορά της γλώσσας τους.
 
Σώθηκαν τοπωνύμια όπως Νέστος (από το ΙΕ ρίζα ned ‘βομβώ, βουίζω’, Ξάνθη (Ξάνθεια), ή άλλα τοπωνύμια σε –βρία που σήμαινε ‘πόλις, τείχος’ (π.χ. Σηλύμβρια) ή -πάρα που σήμαινε ‘οικισμός’ π.χ. Δοξιπάρα.
Σώθηκαν κάποιες λέξεις όπως βρίζα (σίκαλη), ρομφαία, βόλινθος ‘βίσωνας’ και επίσης βασσάραι (ένδυμα των Βακχών στη Θράκη), σκάλμη (μαχαίρι).
 
Τον 7ο αιώνα π.Χ. οι Έλληνες αποικίζουν το Αιγαίο, τον Ελλήσποντο και τον Εύξεινο Πόντο Στα παράλια της Θρακικής γης ιδρύονται και ακμάζουν σημαντικές  ιωνικές αποικίες: Μαρώνεια, Άβδηρα, Βυζάντιο, Αγχίαλος, Απολλωνία, Μεσημβρία, Οδησσός. Τα Θρακικά φύλα εξελληνίζονται. Κατάλοιπα αυτής της περιόδου είναι κάποιοι αρχαϊσμοί στα σύγχρονα θρακιώτικά ιδιώματα, λέξεις όπως προσκέφαλο, λάγγιρος (λευκό κρασί, μπύρα, <λάκυρος, λάγκερος), κοντυλάω (νυστάζω δεν μπορώ να κρατήσω το κεφάλι μου όρθιο<χτυπώ με τα κέρατα), ζνίχι ‘σβέρκος’ (ζινίχιον=δερμάτινη λωρίδα<ζεύγνυμι), καμτσουρίζω (<καμμύζω) και πολλές άλλες.
 

Ρωμαϊκή Εποχή 

Το 168 π.Χ.  γίνεται η  κατάκτηση της Θράκης από τους Ρωμαίους, μετά την ήττα του Περσέα στη μάχη της Πύδνας και τη διάλυση του Μακεδονικού Κράτους. Το 46 μ.Χ. η Θράκη ανακηρύσσεται Ρωμαϊκή Επαρχία.  Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες Τραϊανός και Αδριανός ανέπτυξαν σημαντικούς οικισμούς.  Παντού επικρατεί η Ελληνική γλώσσα, στους θεσμούς, τις λατρείες κ.λπ.  Αξιοσημείωτη είναι η λατρεία του τοπικού ανώνυμου θεού «Ήρωα Ιππέα», που αργότερα ταυτίστηκε με τον Αγ. Γεώργιο.
 
ΛΑΤΙΝΙΚΗ: κεντυρίων, εκατόνταρχος, τίτλος, μεμβράνη
 
ΕΒΡΑΪΚΗ : αμήν, αρραβώνας, βίβλος, Γολγοθάς, λιβάνι, μάννα, Μεσσίας, Πάσχα, περιστέρι, Σάββατο, σατανάς, φαρισαίος, χάβρα, ωσαννά. 
 
ΠΕΡΣΙΚΗ παράδεισος
 
Την Περίοδο αυτή κάποιες λέξεις αλλάζουν σημασία π.χ. όψον ‘ορεκτικό’>οψάριον μερικές φορές από την επίδραση του Χριστιανισμού εκκλησία, ηγούμενος, άγγελος, μοναχός. Επίσης πρωτότυπες λέξεις αντικαθίστανται από παράγωγες: π.χ. χλωρόν πράσσον, ερυθρός κόκκος, ους/ωτός/ωτίον/αυτί.
 
Γενικά η σημασία μιας λέξης μπορεί να καλυτερέψει (Λέσχη), χειροτερέψει (πονηρός, μοχθηρός, πανούργος), να πλατύνει, να στενέψει (ποιητής).

Βυζαντινή εποχή 

Η Θράκη έγινε πρωταγωνιστής. Το κέντρο του Ελληνισμού μεταφέρθηκε μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Θεσσαλονίκης δηλαδή στη Θράκη. Είχε την Πρωτεύουσα στο χώρο της και ήταν το στήριγμα και η ασπίδα της Βασιλεύουσας. Διέθετε πλούτο. Είχε μεγάλα σύνορα.
 
Την περίοδο αυτή εισάγονται στην ελληνική λέξεις από τη λατινική όπως άρμα, άσπρος, βούκινο, διαφεντεύω, δίσεχτος, καβαλάρης, κάγκελο, καλαμάρι, κάλαντα, καμάρα, κάμπος, κάπα, κάστρο, κελάρι, κλεισούρα, κουβέντα, κουκούλα, κούπα, κουστωδία, λεγεώνα, λίβελος, λογάριθμος, λουρί, μάγουλο, μανίκι, μαντίλι, μανουάλι, μαντάτο, μάστορας, μαύρος, μούστος, μπούκα, μπούφος, Νοέμβριος, ξόμπλι, παλάτι, πανέρι, πανί, πόρτα, πουλί, ράσο, ρήγας, σκάλα, σκαμνί, σκούπα, σούβλα, σπίτι, στράτα, ταβέρνα, τούβλο, τσεκούρι, φαμίλια, φίκος, φλάμπουρο, φούρνος, φραγγέλιο.
 
ΑΡΑΒΙΚΗ : αμιράς, βεδουίνος, ζαγάρι, ζάρι, ισλάμ, καμφορά, κάντιο (ζάχαρη), καραβάνι, κεχριμπάρι, Κόπτης, κοράνι, κουλουβάχατα (kullu wahad : όλα ένα), λαμπίκος (al-cambik ‘κάδος για διύλιση’)
 
ΑΛΒΑΝΙΚΕΣ: μπέσα, βλάμης, γκιόνης
Δημιουργούνται αυτή την εποχή και πάρα πολλές νέες λέξεις ελληνικής προέλευσης (νεολογισμοί): Αγάλι, αγελάδα, αγκωνάρι, αγρίμι κ.ά.
 

Άλωση από τους Φράγκους και Οθωμανική Κατάκτηση 

Το 1204 μ.Χ. η Βυζαντινή Αυτοκρατορία  καταλύεται από τους Φράγκους και η Θράκη ονομάστηκε Ρωμανία.  Στα μέσα του14ου αιώνα ακολουθεί και η  κατάκτηση από τους Τούρκους. Την ονομάζουν Ρουμελί – Ρούμελη – Rum Eli, δηλαδή «Χώρα των Ρωμαίων». Την περίοδο αυτή εισάγονται πάρα πολλές δάνειες λέξεις από την τουρκική στην ελληνική:
 
α. ουσιαστικά αρσενικά : αμανές, γιακάς, γιαρμάς, γλεντζές, ζορμπάς, καβγάς, κουμπαράς, καφετζής, λαπάς, λουλάς, λουκουμάς, μαϊντανός, μανάβης, μαχαλάς, μεζές, μουσαφίρης, μπαγλαμάς, μπακλαβάς, μπαμπάς, μπαξές, μπεκιάρης, μπελάς, μπερντές, μπογιατζής, νταής, ντουνιάς, παράς, πατσάς, παστουρμάς, σαματάς, σοφάς, τεκές, τενεκές, τέντζερης, τσολιάς, χαβάς, χαλβάς, χατζής, χαφιές, χουρμάς. θηλυκά : μαϊμού, μελιτζάνα, μπάμια, μπογιά, νταλίκα, νταντά, σόμπα, τσάντα, τζαμαρία, τσέπη.
 
ουδέτερα : γιαπί, γιαχνί, γιαούρτι, γιουβαρλάκι, γιουβέτσι, γλέντι, ζόρι, καζάνι, κανταΐφι, καπάκι, κασέρι, καρπούζι, κάτι, κεμπάπ, κέφι, λούκι, λουκούμι, μαράζι, μιντέρι, μπακίρι, μπαξίσι, μπουζούκι, μπρίκι, ντιβάνι, ντουβάρι, παζάρι, παπούτσι, παντζάρι, παντζούρι, πιλάφι, ρεβανί, ρεζίλι, σαγανάκι, ταβάνι, τζάκι, τζάμι, τουρσί, τσουρέκι, φέσι, φιστίκι, φιτίλι, χαλάλι, χάνι, χάπι, χαράμι, χαρτζιλίκι, χασίς, χατίρι, χουζούρι.
 
β. επίθετα γρουσούζης, γκαντέμης, καβγατζής, λεβέντης, μερακλής, μπατίρης, μπεκρής, μπουνταλάς, μπόλικος, μπόσικος, ρεμπέτης, σουρτούκης, τιτίζης, τσαμπατζής, τσαούσης, τσαπατσούλης, φουκαράς, χασικλής, χουβαρντάς.
 
γ. ρήματα γιουχάρω, ζορίζω, καβγαδίζω, καβουρντίζω, καμπουριάζω, μαραζώνω, μπαϊλντίζω, μπογιατίζω, ντουμανιάζω, ρεζιλεύω, σεργιανίζω, σιχτιρίζω, σουρτουκεύω, τσατίζω, χαλαλίζω.
 
δ. επιρρήματα βερεσέ, γιούχα, ζάφτι, κουτουρού, μπιτ, ντάλα, ντε, ντιπ, ντογρού, σιχτίρ, τζάμπα, τουρλού-τουρλού, φαρσί, φιρί-φιρί.
 
Οι λέξεις αυτές είναι ακόμη και σήμερα σε χρήση παρόλο που οι περιστάσεις για τη χρησιμοποίησή τους στενεύουν ολοένα περισσότερο. Από τον κατάλογο αυτό λείπουν λέξεις για αφηρημένες έννοιες. Επίσης, λείπουν αγροτικοί και ποιμενικοί όροι. Ο λόγος είναι ότι μάλλον η τουρκική επίδραση εξασκήθηκε κυρίως στις πόλεις και όχι στα χωριά όπως έγινε με τη σλαβική επίδραση, ή στα ορεινά βοσκοτόπια, όπως έγινε με την επίδραση των βλάχων. Τα ιδιώματα της Μ. Ασίας βρέθηκαν σε στενότερη επαφή με την τουρκική. Δύο νέες παραγωγικές καταλήξεις οι -τζής και -λής είναι δανεισμένες από την τουρκική.
 

Οι νεοελληνικές διάλεκτοι και τα ιδιώματα 

Νεοελληνικές διάλεκτοι και ιδιώματα, ιδιαίτερα τα βόρεια, δημιουργούνται μετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204), όταν παύει να λειτουργεί η ισχυρή ενοποιητική δύναμη της πρωτεύουσας. Η τάση αυτή ολοκληρώνεται μετά την άλωση της Κων/πολης. Για την ακρίβεια τα νεοελληνικά ιδιώματα εμφανίζονται τον Μεσαίωνα , διαφοροποιούνται περισσότερο στα χρόνια της τουρκοκρατίας, παίρνουν τη σημερινή τους μορφή στις αρχές περίπου του 19ου αιώνα από τότε υποχωρούν ολοένα μπροστά στη Νέα Ελληνική.
 
Επομένως κατά τη διάρκεια των δύο αυτών ιστορικών περιόδων δημιουργούνται και τα θρακιώτικα ιδιώματα.
 
Γεννημένα στο Mεσαίωνα, διαφοροποιήθηκαν περισσότερο στα χρόνια της τουρκοκρατίας, όπου με όλη την ξαναποχτημένη πολιτική ενότητα κάτω από τον τούρκικο ζυγό, η έλλειψη επικοινωνίας και οικονομικής ζωής έντονης, το σβήσιμο της παιδείας και άλλοι λόγοι περιόριζαν περισσότερο κάθε τόπο στα σύνορά του. Μόνο που η πολιτογράφηση των ξένων λέξεων γίνεται τώρα άνισα κατά τόπους. Έτσι τα βενετοκρατημένα μέρη, λ.χ. τα Εφτάνησα, δέχτηκαν μεγαλύτερη ιταλική επίδραση και λιγότερες τούρκικες λέξεις από την επίλοιπη Ελλάδα, ενώ η μικρασιατική περιοχή, και η Θράκη από νωρίτερα τουρκοκρατημένη, δέχτηκε βαθύτερη την τούρκικη επίδραση.
 
Στην αρχή του περασμένου αιώνα (20ου δηλαδή) τα νέα ιδιώματα είχαν πάρει τη σημερινή περίπου μορφή τους. Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους, με την πύκνωση της συγκοινωνίας και την ύψωση του πολιτισμού -ακόμη και στα ελληνόγλωσσα μέρη έξω από το ελεύθερο βασίλειο- με την εντονότερη τέλος εθνική ζωή στον 20ό αιώνα τονώθηκαν οι τοπικές κοινές, διαδόθηκε περισσότερο η νέα κοινή, απαρχαιώθηκαν διάφορα ιδιωματικά στοιχεία, λέξεις, τύποι, προφορές κτλ., και τα ιδιώματα άρχισαν να υποχωρούν, ιδίως στα κέντρα, εμπρός στην κοινή, να επηρεάζονται απ' αυτήν ή και από λεξιλογικά κυρίως στοιχεία της γραπτής γλώσσας του 19ου αιώνα 

Νεότερη Ιστορία 

Στον 20ό αιώνα, γίνεται η μετοικεσία των μικρασιατικών, θρακικών και πληθυσμών μέσα στα όρια του ελληνικού κράτους και έτσι επηρεάζεται σημαντικά η μελλοντική εξέλιξη των ιδιωμάτων, ίσως και γενικότερα της νέας γλώσσας. Γιατί με την εγκατάσταση 1,5 εκατομμυρίου προσφύγων στη μεγαλωμένη νέα Ελλάδα, όχι μόνο ανακόπηκε η οργανική εξέλιξη των ξεριζωμένων ιδιωμάτων, αφού όσοι τα μιλούν σκόρπισαν συνήθως και ανακατώθηκαν με άλλους ομογλώσσους, αλλά και η διάρθρωση και σημερινή κατανομή τους άλλαξε σημαντικά και μπερδεύτηκε, ιδίως στη βόρεια Ελλάδα. Και γενικά η εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας είναι ενδεχόμενο να επηρεαστεί και να επιταχυνθεί, ανεξάρτητα από την επίδραση της νέας γραπτής κοινής, που θα την επηρεάσει μάλλον ανασχετικά.
Έως τις αρχές του 20ου αιώνα, στον ενιαίο αυτό χώρο ζούσαν Έλληνες-, Βούλγαροι και Τούρκοι.  Από το 1885 άρχισε η τριχοτόμηση:  Η αυτόνομη από το 1875  Βουλγαρική Ηγεμονία προσάρτησε την Ανατολική Ρουμελία ή Ρωμυλιό.
Το 1913, μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, η νότια Θράκη χωρίστηκε σε Ανατολική και Δυτική.  Η Ανατολική παρέμεινε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενώ η Δυτική, αν και είχε καταληφθεί από τον Ελληνικό στρατό, παραχωρήθηκε στη Βουλγαρία. 

Η Ενσωμάτωση 

Με τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου, το 1918, τίθεται  υπό διασυμμαχική κατοχή.
Το 1920, οι Μεγάλες Δυνάμεις, νικήτριες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία και Ιαπωνία,  μετά από διπλωματικό αγώνα του Βενιζέλου, παράλληλα με τον Τιτάνιο αγώνα των ντόπιων Ελλήνων με τη Συνθήκη των Σεβρών εκχώρησαν στην Ελλάδα την Ανατολική και Δυτική Θράκη.
Το 1922, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, η Ελλάδα αναγκάζεται να επιστρέψει την Ανατολική Θράκη:  200.000 και πλέον Ανατολικοθρακιώτες οδηγούνται στον ξεριζωμό και την προσφυγιά.
 
Εγκαθίστανται σε χωριά με το επίθετο νέα όπως το Νέο Σιδηροχώρι, η Νέα Καλλίστη (λόγια μετονομασία του Γενή-κιοι 1924), η Νέα Σάντα (1940, Νέα Σάνδη 1928, ) ή σε χωριά που αλλάζουν πια όνομα Αίγειρος (η, 1957, από το Νέο Καβακλί 1934, Κιρ Τσιφλικ), Ξυλαγανή (1924 ‘κώμη πλούσια σε ξυλεία, Κουσανλί), Ίμερος (1924, Ιμαρέτ Τσιφλικ), Ίασμος (‘γιασεμί΄, Γιασί κιοι), Σώστης (σουζούρκιοι), Προσκυνητές (Χατζηλάρ, μεταφραστικό δάνειο), Μαρώνεια (δεν άλλαξε), Κρωβύλη (Καρά κουρτζαλί), Αρριανά (‘κτήματα, εδάφη’ Κουζλού Κεμπίρ), Σάπες (Σαπτσή), Φιλλύρα (‘Φλαμουριά’ 1953, Ξίδια 1924, Μπουγιούκ Σιρκελί), Γρατινή (λόγια μετονομασία του Αγουρτζάν Χισάρ)), Σάλπη (‘είδος ψαριού’, Σαρσαλί), Κόσμιο (κιουτσούκι κιοι)
 

Οι ιδιαιτερότητες των γλωσσικών ιδιωμάτων στην περιοχή μας 

Ας δούμε τώρα από κοντά τα γλωσσικά ιδιώματα που μιλούσαν οι Ανατολικοθρακιώτες και οι Δυτικοθρακιώτες δηλαδή οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας. Αυτά τα ιδιώματα μιλιούνται έως και σήμερα σε χωριά κυρίως, από την Αλεξανδρούπολη έως και τα χωριά του δυτικού τμήματος του Νέστου, το Ερατεινό, τη Χρυσούπολη κ.ά.
 
Ανήκουν στα βόρεια νεοελληνικά ιδιώματα, όπως η πλειοψηφία των ιδιωμάτων της Μακεδονίας και της Θράκης (Ανδριώτης 1943: 146)2. Σύμφωνα με τον Χατζιδάκι (1905) τα νεοελληνικά ιδιώματα χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες τα βόρεια και τα νότια με μια διαχωριστική γραμμή, η οποία τυχαία ταυτίζεται με τον 38ο παράλληλο. Η γραμμή αυτή περνά από τον Κορινθιακό κόλπο, από τα σύνορα Αττικής-Βοιωτίας, κόβει στην μέση την Εύβοια, διασχίζει το Αιγαίο περνώντας μεταξύ Χίου και Σάμου και καταλήγει στη Μ. Ασία, στα βόρεια της Σμύρνης (βλ. και Ανδριώτης, 1943-44:131-185)
 
Βασικό χαρακτηριστικό των βορείων ιδιωμάτων είναι ο μειωμένος φωνηεντισμός, δηλαδή η στένωση των άτονων φωνηέντων [e] και [o] και η τροπή τους σε [i] και [u] αντίστοιχα, καθώς και η σίγηση του τελικού [i] και των [i] και [u] μέσα στη λέξη, όταν δεν τονίζονται (π.χ. ου λόγους, έρχιτι, π’λί, β’νό, χ’λιαρ’). Στη Θράκη, τα σύνορα του βορείου φωνηεντισμού, αρχίζουν από τη Ραιδεστό, και περνούν ανατολικά του Λουλέ Mπουργκάζ και δυτικά των Σαράντα Εκκλησιών
 
Κώφωση: Τροπή των άτονων φωνηέντων [e] σε [i] πχ. έπεσε [épese] > έπισι [épisi]
και [o] σε [u] πχ ψωνίζαμε > ψούν'ζαμι [psúnîzami].
(2) Συγκοπή: Αποβολή πρωτογενών άτονων φωνηέντων, δευτερογενών και καταλήξεων των φωνηέντων [i] και [u]. π.χ. αψηλοτένταρος >αψ'λοτένταρος > [apšlotédaros] (ο ψηλός), τηγάνι > τ'γαν' [tγań], τσεκούρι [tsekouri] > τσ'κούρ' [tškúr].
(3) Ανάπτυξη ευφωνικού φθόγγου [j]: Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουμε ανάπτυξη
ευφωνικού φθόγγου γί [j] κάτι που μπορούμε να βρούμε, σύμφωνα με τον Ψάλτη (1905: 38-40), σε όλα τα Θρακικά ιδιώματα.
π.χ. αγγαρεία > αγγαργιά [agarγjá], δες> αδιέ [aδje], δες>διέ [δje].
(4) Ανάπτυξη ευφωνικού ή προθετικού [a] Παρατηρούμε την ανάπτυξη ευφωνικού [a]3 μπροστά από ορισμένες λέξεις, πχ. αψ’λά, αψ’λός. Ακόμη στο γλωσσάρι του Μπατζάκα για το ιδίωμα του Ιάσμου συναντάμε το λήμμα αψ’λοτένταρος < αψηλός + τεντωμένος, αβάτσ'νο > avátšno, αδρένιο > aδréńo.
Παρατηρείται ο τονισμός της τέταρτης από το τέλος συλλαβής πχ. έπαιζαμι, έφαγαμι, Έκαναμι, διόδιατζης
Δευτερεύων τόνος: έβγαζάμι.
-ούδ’, -ούδα : αγουρούδ’, γατούδ’, φανταούδα , αραμπούδα β) -έλα, -έλ’ (-έλι), πληθ. –έλια: κορτσέλα, μπαρμπαδέλ', σβολ’τσέλια 

Λεξιλόγιο 

Έλεγε η μια μου η γιαγιά
Γιαζίκ!
Η μέση σου είναι στο μειντάνι
Τσιγαρίλα λεσι
Ερημιά τζαν τζιν
 
Ο πεθερός μου
Κιουμουρλούκ’
Κιορ
 
Η άλλη μου γιαγιά
Ιστέ
Με πονούν τα ζνίχια μου
Μπακαλούμ ‘ας δούμε’!
 
Επίθετα που περιγράφουν χαρακτήρες, φυσικά παρουσιαστικά κτλ
Ναμκιώρης
Σερσερής
Πεζεβέγκης
ζεβζέκης
αχαΐρευτος = ανεπρόκοπος
Μπισκίνα
Σασκίνα, σασκίνης
Απτάλης – απτάλα/απταλού = ατσούμπαλος, απρόσεχτος
Αχμάκης – Αχμάκα = βραδύνους, αργόστροφος
Τιτίζης – τιτίζα = μη-μου-άπτου, υποχόνδριος, τελειομανής.
γιαβουκλούς=ο αγαπητικός, ο ερωμένος, και γιαβουκλού=η ερωμένη,
γουλιάρης=ο λαίμαργος.
γλαντί=ο καχεκτικός- ο αδύνατος,
γιαλαντζής=ο ψεύτης.
πατάκα (θηλυκό)  = ασταθής και παχειά
ντερβίσης = μάγκας
χαϊβάνι = άνθρωπος χαμηλής νοημοσύνης
το αλάνι (ο αλανιάρης, τα αλάνια)= άνθρωποι που συχνάζουν σε ανοιχτούς χώρους, από το τούρκικο alan, και συνεπώς είναι μάγκες.
κιόρ/ κιόρα (θηλυκό) = τυφλός
Λελέκι = πελαργός και μεταφορικά ο πολύ λεπτός άνθρωπος
Μουσαφίρης = φιλοξενούμενος-επισκέπτης
Μπουνταλάς = κουτός-ανόητος
Σαγουσούσης – Σαγουσούσα ή Σαϊγουσούσης – Σαϊγουσούσα = κρυψίνους και δόλιος ίσως και υστερόβουλος.
Ντουγάνι /  Ντογάνι (το) = (μτφ) μικρόμυαλος, αργόστροφος
Ταμαχιάρης / ταμαχιάρια = άπληστος, πλεονέκτης
Σουρτούκης-σουρτούκα = ο συνεχώς περιπλανώμενος, που δεν μένει καθόλου σπίτι
 
Ουσιαστικά
Αλμπάνης=ο πεταλωτής.
αλισβερίσι=δοσοληψία.
(τα) βάγια=οι δάφνες της εκκλησιάς.
το κεσάτι-κεσάτια = χρέη , οφειλές
το αντέτι= συνήθεια , έθιμο
πατιρντί = θόρυβος, δυνατός ήχος, patirdi
νταβαντούρι = σύγχυση, φασαρία
μπούζι-πάγος, buz, και “μπουζ γκιμπί”= “κρύο σαν χιόνι”
γιαγκίνι=η φωτιά, η πυρκαϊά.
κατμάς=κρέας κατώτερης ποιότητας.
Τσακμάκι = αναπτήρας
το τζέρτζελο/ο τζερτζελές = η κατάσταση που όλοι περνούν καλά και συνδυάζει την διασκέδαση με αστεία ή ευχάριστα περιστατικά.
Τσάρκα = περιπλάνηση, βόλτα
Χούι = ιδιοτροπία
Χουνέρι ή και χ’νέρι = πάθημα-εξαπάτηση
Σοκάκι = δρόμος (για σουρτούκηδες: ‘’ δε σ’ αφήνουν τα σοκάκια!’’)
Τσεσβές (σμυρνιο)
 
Ρήματα
Νταγιαντίζω=υποφέρω, αντέχω, και επίθετο ανταγιάνιστος=ανυπόφορος.
γαμπρίζω= φλερτάρω
Θαρρεύω=νομίζω-Ηθάρεψα πως ήφυγες.
Κουντουρντίζω
 
Επιρρήματα
ανακούρκουδα ή ανεκούρκουδα=οκλαδόν.
(Στα) κουτουρού = ασύνετα-απερίσκεπτα
Ντεμέκ =Το προσποιητό, το δήθεν, το «και καλά», το κατά φαντασίαν.
Ντουγρού = Ίσα, κατ' ευθείαν. 

Συνομιλία των λέξεων με τις εποχές

Από αυτό το μακρινό ταξίδι στην ιστορία των λέξεων στη Θράκη συμπεραίνουμε ότι  καταγράφεται μια συνομιλία αυτού του υλικού και των εποχών όπου ανήκει μέσα στους αιώνες: μια συνομιλία πραγματική και όχι φανταστική, που έχει τη δύναμη να μετατρέπει επίλεκτα στοιχεία της διαχρονίας σε ουσία δραστική μέσα στην εκάστοτε συγχρονία. Και έτσι σήμερα πλάι στη λέξη έθιμο χρησιμοποιούμε την έκφραση ‘έτσι για το αντέτι’, αντί για να πούμε εντελώς βλάκας λέμε ‘ντιπ χαϊβάνι’ (και το ευχαριστιόμαστε περισσότερο, πλάι στη λέξη συνήθεια έχουμε την έκφραση πρώτα βγαίνει η ψυχή και μετά το χούι, λέμε έχω μπουσαφιριά και σπανιότερα έχω καλεσμένους.
 
Και αυτό είναι πραγματικά ο πλούτος της γλώσσας που προκύπτει από τα ιδιώματα.
Σας ευχαριστώ
 
H oμιλία αφιερώνεται στις Θρακιώτισσες γιαγιάδες που μας μάγεψαν με τα μασάλια τους και τη μαγειρική τους.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.