Βορεια των χωριων Σελερο, Λευκοπετρας και Κιμμεριων, ζωντανευει η καρδια του Θρακικου Μεγαλιθισμου

Σταύρος Δ. Κιοτσέκογλου Δρ Αρχαιολογίας,  Σπύρος Π. Πάγκαλης Γεωλόγος, Απόστολος Θ. Τσακρίδης ανεξάρτητος ερευνητής

Ο Mεγαλιθισμός, είναι ένα  φαινόμενο του προϊστορικού πολιτισμού,  που κατακλύζει τις ανθρώπινες φαντασιώσεις, οι οποίες δυσκολεύονται να κατανοήσουν τη μυστηριακή αύρα, που τον περιβάλλει. Η εξάπλωσή του είναι, ωστόσο, τεράστια, και είναι αδύνατο να αποδοθεί σε μία μόνο περιοχή. Πράγματι, αυτά τα μεγάλα πέτρινα έργα, με διαφορετική προέλευση, είναι παρόντα παντού. Μερικά κοινά στοιχεία που επιβεβαιώνουν οι μελετητές, είναι  ότι η γένεση του μεγαλιθικού φαινομένου σε όλες τις περιοχές  όπου εμφανίζεται, έχει άμεση σχέση με την εισαγωγή της γεωργίας, δηλαδή τη Νεολιθική  περίοδο και επεκτείνεται σε κάποιες περιπτώσεις, έως και την ιστορική περίοδο.

Η ανάγκη ενός όρου, ο οποίος περιγράφει και ενοποιεί την ποικιλομορφία των μεγαλιθικών κατασκευών που βρέθηκαν στην Ευρώπη, αναδύεται στο δεύτερο μισό του 19^ου  αιώνα. Έτσι, ο όρος «Μεγαλιθικά Μνημεία», εισάγεται ως νεολογισμός στην επιστημονική γλώσσα, στη δεκαετία του 1870 και σήμερα, ακόμη υποδεικνύει κατασκευές από ακατέργαστες ή χονδροειδώς, επεξεργασμένες πέτρες, επιμήκεις λίθους, πλάκες και μονολιθικές κατασκευές.

Υπάρχουν τρία κύρια μεγαλιθικά πεδία στην Ευρώπη: 1) τα μεγαλιθικά μνημεία της Δυτικής Ευρώπης (Ηνωμένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Σουηδία, Δανία, Ολλανδία, Βόρεια Γερμανία, Γαλλία, Πορτογαλία, Ισπανία, Βαλεαρίδες, Σαρδηνία, για τα οποία γίνεται αποδεκτή μια μακρά περίοδος, μεταξύ του 4000 και του 2000 π.Χ., 2) τα μεγαλιθικά μνημεία του Καυκάσου (δυτικός Καύκασος ​​και Αρμενία), που χρονολογούνται από τα μέσα της 3^ης χιλιετίας μέχρι τα μέσα της 2^ης  χιλιετίας π.Χ., (2500-1500 π.Χ), 3) τα μεγαλιθικά μνημεία των Βαλκανίων (Βουλγαρία, Ευρωπαϊκή Τουρκία, Ελλάδα), στα οποία ανήκουν τα μεγαλιθικά μνημεία της Θράκης, στο διάστημα μεταξύ του 12^ου έως και 6^ου  αιώνα  π.Χ. (Tsonev and Kolev 2012: 18). Η μελέτη των δυτικοευρωπαϊκών μεγαλίθων, άρχισε πολύ πριν τον 18^ο  αιώνα (Fergusson 1872), ενώ οι έρευνες στον Καύκασο, ξεκίνησαν τον 19^ο  αιώνα και οι Βαλκανικές, στο τέλος του 19^ου  και των αρχών του 20^ου  αιώνα (Tsonev et al., 2012:182,183).

Μεγάλιθος, σημαίνει «μεγάλη πέτρα» και σε γενικές γραμμές, η λέξη χρησιμοποιείται, για να προσδιορίζει  οποιαδήποτε τεράστια, ανθρωπογενή ή συναρμολογημένη κατασκευή ή συλλογή λίθων ή ογκόλιθων. Τυπικά, όμως, το μεγαλιθικό μνημείο αναφέρεται στη μνημειώδη αρχιτεκτονική, που κατασκευάστηκε περίπου 6.000 έως 4.000 χρόνια πριν, στην Ευρώπη, κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής Εποχής και της Εποχής του Χαλκού.  Τα λίγα γνωστά μεγαλιθικά μνημεία που εντοπίζονται στην Ελλάδα (Νομό Έβρου, Νομό Ροδόπης (Ισμάρα), Θάσο, Σουφλί Μαγούλα (Λάρισα), Μύκονο, Νάξο), οφείλονται κυρίως στην έλλειψη έρευνας ή διάθεσης για έρευνα, όσο αφορά τον Μεγαλιθικό Πολιτισμό, και όχι στην έλλειψη μεγαλιθικών μνημείων που βρίθουν σε όλη την ελληνική επικράτεια. Ένα τέτοιο παράδειγμα  είναι η περιοχή βόρεια από τα πομακοχώρια Σέλερο, Λευκόπετρα και Κιμμέρια. Πρόκειται για ένα πολιτιστικό ή πολιτισμικό τοπίο που συμφιλιώνει τους πιο κυρίαρχους δυισμούς στη Δυτική σκέψη – αυτόν της φύσης και του πολιτισμού. Συνοπτικά: Τοπίο είναι το αποτύπωμα στο περιβάλλον των διεργασιών της φύσης και του ανθρώπου δια μέσου των αιώνων. Όταν η επέμβαση του ανθρώπου λείπει, το τοπίο είναι φυσικό και πλούσιο σε οικοσυστήματα, όταν ο άνθρωπος παρεμβαίνει με ισορροπημένο τρόπο τότε το τοπίο αποκτά χαρακτηριστικά πολιτισμικά, γίνεται cultural landscape. Το πολιτισμικό τοπίο διαμορφώνεται από ένα φυσικό τοπίο και από μια πολιτισμική ομάδα. Ο πολιτισμός είναι ο συντελεστής, τα φυσικά στοιχεία είναι ο αγγελιοφόρος, το πολιτισμικό τοπίο είναι το αποτέλεσμα (Mercadante  2016: 75).

Το φυσικό  περιβάλλον του τοπίου προς έρευνα, και συγκεκριμένα βόρεια των χωριών  Σέλερο, Λευκόπετρας και της κωμόπολης Κιμμερίων, εικονίζει έντονα στοιχεία γεωλογικών σχηματισμών (εικ. 1).  Συγκεκριμένα οι πλαγιές των υψωμάτων βρίθουν λίθινου υλικού, από τύπους πετρωμάτων που κυμαίνονται από πλουτώνια (γρανίτες, γρανοδιορίτες ή  μονζονίτες), έως μεταμορφωμένα έντονα τεκτονισμένα πετρώματα (σχιστόλιθοι γνεύσιοι και φυλλίτες) πού λόγω του έντονου τεκτονισμού τους παρουσιάζουν σημαντική δευτερογενή υδροπερατότητα. Το φυσικό αυτό γεωλογικό τοπίο, ήταν αδύνατον να μην προκαλέσει το ανθρώπινο ενδιαφέρον για εκμεταλλεύσιμη πρώτη ύλη, καθώς ο λίθος, αποτέλεσε για τον πρωτόγονο άνθρωπο, το πρώτο υλικό που έπιασε με τα χέρια του και προσπάθησε να μάθει τα «μυστικά» του και την κατεργασία του. Τη στενή σχέση ανθρώπου και λίθου  την παρατηρούμε στην κατασκευή εργαλείων, δόμων για την ανέγερση κατοικιών, λατρευτικών ή ταφικών μνημείων. Τα γεωλογικά και γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά του τοπίου, βόρεια των Κιμμερίων, της Λευκόπετρας και του Σέλερο, εμφανίζουν ιδιαίτερες φυσικές δομές, που κατά την διάρκεια του χρόνου ο άνθρωπος αναγνώρισε ως εδαφικά σημεία δύναμης που τα προσάρμοσε στις κοινωνικές και πολιτισμικές ανάγκες του, μετατρέποντάς τα σε μνημειακές κατασκευές. Η κυριαρχία λίθινων φυσικών (γεωλογικών) σχηματισμών στο τοπίο, αποτέλεσμα της φυσικής διαδικασίας σύνθεσης του εδάφους, ήταν ένα ερέθισμα για την επιχώρια ανθρώπινη παρουσία που δραστηριοποιήθηκε σε δομημένες κατασκευές, με αποτέλεσμα, το φυσικό τοπίο να δεχθεί σοβαρές ανθρωπογενείς πιέσεις και να υποστεί αλλαγές η φυσιογνωμία του ακόμη από την αρχαιότητα.  Αυτή η διεπαφή μεταξύ φύσης και πολιτισμού αποτυπώνει την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τη φύση στο πέρασμα των χρόνων, που δημιουργεί ένα νέο αφήγημα για να γνωρίσουμε το περιβάλλον και τον πολιτισμό μας. Η  δραστηριότητα του ανθρώπου   αφήνει  σημάδια   στη   φύση,  ίχνη   ανθρώπινης   νοηματοδότησης  που «γράφει» ο άνθρωπος στον κόσμο, που  αλλάζουν τη φύση σε τοπίο. Πρόκειται για γεωαρχαιοτοπία άρρηκτα συνδεδεμένα με τη γεωαρχαιολογική ιστορία του χώρου, που διαβίωσε ο άνθρωπος. Η μεγαλιθική θρακική κληρονομιά, στη γεωμορφολογική της φυσιογνωμία μεταξύ φυσικών και τεχνιτών κατασκευών, χάρη στην ταυτοποίηση αρκετών λίθινων μνημειακών κατασκευών, μεμονωμένων ή με λίθινα συμφραζόμενα, μέχρι σήμερα αγνοήθηκε ή υποβιβάστηκε, από την περίεργη υποκειμενικότητα, τον αποκλεισμό και την ένοχη σιωπή της επιστημονικής έρευνας, συγκεκριμένων αρχαιολογικών και πανεπιστημιακών κύκλων.  

• 

• 

Τα πολιτισμικά τοπία είναι ζωντανά τοπία, που αλλάζουν με τον ίδιο ρυθμό με τον οποίο ο πολιτισμός, το κλίμα και ο φυσικός περίγυρος αλλάζουν εντός και γύρω από αυτά (Icomos 2004, Icomos 2009). Απεικονίζουν δηλαδή την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας κατά την πάροδο του χρόνου, υπό την επίδραση των φυσικών περιορισμών ή δυνατοτήτων που παρουσιάζει το φυσικό τους περιβάλλον, αλλά και διαδοχικών κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών δυνάμεων, τόσο εξωτερικών όσο και εσωτερικών. Ο χαρακτήρας του τοπίου αντικατοπτρίζει, έτσι, τις αξίες των ανθρώπων που το διαμόρφωσαν και που συνεχίζουν να ζουν σε αυτό. Ο ίδιος ο πολιτισμός είναι η διαμορφώτρια δύναμη.

Η παρουσία Mεγαλίθων στην πολιτισμική κληρονομιά της ελληνικής Θράκης είναι μεγάλης σημασίας, γιατί τα μεγαλιθικά μνημεία δημιουργούν ένα μοναδικό δίκτυο ανεκτίμητων πολιτισμικών γεωαρχαιοτόπων, που εκλύουν μια μοναδικά μυστηριώδη αύρα, διεγείρουν τη φαντασία και συχνά προκαλούν την αίσθηση της επικοινωνίας με κάτι υπερφυσικό (Eliade 1981).

Ένας γεώτοπος (περιέχει τα γεωλογικά μνημεία ή στοιχεία ενός τόπου) που επηρεάζεται από τη δράση του ανθρώπου γίνεται γεωαρχαιολογικός χώρος, ή γαιωαρχαιότοπος, μια πραγματικότητα μετάβασης μεταξύ φυσικότητας και τεχνικότητας, που απαιτεί ακόμη περισσότερο σεβασμό, διαφύλαξη γνώσης, προστασία, για σωστή χρηστικότητα. Οι Μεγάλιθοι είναι μόνιμα παρόντες στα τοπία σε όλο τον κόσμο, και εδώ και χρόνια προσελκύουν τουρίστες με τον μυστηριώδη χαρακτήρα τους (Mercadante 2016: 75).

Γεωαρχαιότοπος : Κιόροβα  (αρχαιολογικός χάρτης Βa)

Συντεταγμένες: B  40º 56΄ 25΄΄   A  24º 52΄ 19΄΄

Η τοποθεσία Κιόροβα (τουρκικά Körova, τυφλός κάμπος), όπως την αποκάλεσε ο Σαλή Ντουραλή από τα Κιμμέρια, απέχει σε ευθεία γραμμή τρία χιλιόμετρα από το Σέλερο και τη Λευκόπετρα και βρίσκεται δίπλα στο δρόμο που ανακατασκευάστηκε για τις ανεμογεννήτριες. Στην εν λόγω τοποθεσία, εντόπισα με το συνοδοιπόρο  Απόστολο Τσακρίδη, μεγαλιθικά μνημεία και εγκατάσταση αραιοκατοικημένου οικισμού, που υδροδοτούνταν από πηγές, προφανώς αέναης ροής από την αρχαιότητα (αρχαιολογικός χάρτης Βa). Oι πηγές-βρύσες (εικ. 2) είναι ανακατασκευασμένες σήμερα σε χώρο αναψυχής, με λίθινο υλικό (λίθινο τραπέζι και καθίσματα) από τους αυτόχθονες κατοίκους της περιοχής που αραιοκατοικείται.

• 

• 

Τα  ιδιαίτερα γεωλογικά, βραχώδη χαρακτηριστικά της τοποθεσίας (εικ.1), νοηματοδότησε ο άνθρωπος με παρεμβάσεις του, καθώς τα αναγνώρισε ως εδαφικές δυνάμεις και τα προσάρμοσε στις κοινωνικές, πολιτιστικές ανάγκες της εποχής του. Με την λάξευση των βράχων, τους διαμόρφωσε σε μνημειακές κατασκευές, δημιουργώντας γεωαρχαιοτοποθεσίες που παραμένουν άρρηκτα συνδεδεμένες με τη γεωαρχαιολογική ιστορία του τόπου όπου έζησε.

Περίπου 50 μέτρα νοτιοανατολικά της πρώτης πηγής-βρύσης, εντοπίζεται ερειπωμένο οικοδόμημα (χάρτης Βb), οι ημικατεργασμένοι δόμοι του οποίου δεν φέρουν συνδετικό υλικό (εικ. 2.1). Πρόκειται για κατασκευή νεοτέρων χρόνων.  Ανατολικά του οικοδομήματος, υψώνονται δύο φυσικοί επιμήκεις μονόλιθοι, ένας εκ των οποίων απολήγει  σε λαξευμένο  θρόνο προσανατολισμένο με ακρίβεια στην ανατολή με τελετουργικό προορισμό (εικ.3, 3.1).   Βορειοανατολικά του θρόνου μια δεύτερη πηγή-βρύση αέναης ροής από την αρχαιότητα, διαμορφώθηκε σήμερα από τους αυτόχθονες κατοίκους με λίθινο υλικό και τσιμέντο σε χώρο αναψυχής, (λίθινο τραπέζι  και καθίσματα). Είκοσι περίπου μέτρα δυτικά του ερειπωμένου οικοδομήματος, υπάρχει μικρό ρυάκι-χείμαρρος με νότια κατεύθυνση, στον οποίο ρέουν τα νερά των πηγών και αποστραγγίζονται τα νερά των γύρω υψωμάτων(εικ. 4). Ανατολικά του χειμάρρου, εντοπίζονται δύο  στήλες-ορθόλιθοι-menhir. H πρώτη στήλη (βλ. χάρτη Βc διαμορφώθηκε από ανθρώπινο χέρι που λάξευσε τον συμφυή βράχο σε φαλλικού σχήματος στήλη (εικ. 5), ενώ ο δεύτερος ορθόλιθος (χάρτης Βd)  στερεοποιήθηκε σε όρθια θέση με χρήση λίθινων δόμων περιμετρικά της βραχώδους βάσης στήριξής του (εικ.6, 6.1,), που φέρει λαξευμένες τελετουργικές κοιλότητες (εικ. 6.2).  Νότια των ορθόλιθων, εντοπίζονται οριοθετημένοι χώροι με λιθοδομή,  που δηλώνουν έλεγχο ή περίφραξη μιας συγκεκριμένης περιοχής προφανώς για εγκλεισμό κοπαδιών (εικ.7). Οι στήλες-ορθόλιθοι παραμένουν εκτός των οριοθετημένων  περιβόλων.

• 

• 

Πάνω από το δρόμο, βορειοανατολικά των πηγών της τοποθεσίας Κιόροβα, εντοπίζεται ογκόλιθος (χάρτης Βe) περίπου 15 τόνων, του οποίου η μία έδρα ισορροπεί σε βραχώδη βάση, αποτέλεσμα ανθρώπινης συλλογικής δραστηριότητας (εικ. 8, 8.1).  Σε απόσταση οκτώ μέτρων νοτιοανατολικά, στην επιφάνεια ενός άλλου βράχου λαξεύτηκε βωμός κυκλικού σχήματος (εικ. 8.2 ).

Περίπου εκατό μέτρα βορειοανατολικά του ισορροπημένου ογκόλιθου, σε πρανές χαμηλού υψώματος, εντοπίζεται μεγαλιθικός περίβολος με λίθινες πλάκες τοποθετημένες κάθετα στο έδαφος (χάρτης Βf, εικ. 9), προφανώς έργο της αρχαιότητας, που περιβάλει ερειπωμένο οικοδόμημα 10Χ5,40 μέτρων, ή οικία, οικοδομημένη με λίθινους ημιεπεξεργασμένους δόμους χωρίς συνδετικό υλικό (εικ. 9.1). Η ερειπωμένη κατασκευή είναι έργο νεότερων χρόνων.  Μεταξύ ερειπωμένης κατασκευής και μεγαλιθικής οριοθέτησης, σχηματίζεται τους χειμερινούς μήνες, ρυάκι αποστράγγισης υδάτων των γύρω υψωμάτων.

Βόρεια της τοποθεσία (βλ. χάρτη Βa), στο πρανές που αντικρίζει τη λίμνη Βιστονίδα, εντοπίζονται ερειπωμένες οικίες (χάρτης Bg), αρκετά διαλυμένες από λαθρανασκαφές, δομημένες περιμετρικά με υπερμεγέθεις  λίθινες   πλάκες, τοποθετημένες κάθετα στο έδαφος, με νοτιοανατολική είσοδο, όπως δείχνουν οι εναπομείναντες πεσσοί που πλαισίωναν την είσοδο μιας οικίας (εικ. 10). Πιθανότατα πρόκειται για οικίες (εικ. 10.1), που έχουν νοτιοανατολική είσοδο, ώστε οι κατοικούντες, με την πρώτη έξοδο, να έχουν οπτική επαφή με τη λίμνη Βιστoνίδα. Eπιφανειακά όστρακα κεραμικής, για τα οποία αδιαφόρησαν οι λαθρανασκαφείς, δείχνουν διάσπαρτη χειροποίητη και τροχήλατη κεραμική. Σημειωτέον  η είσοδος του τροχού στη θρακική κεραμική κάνει την εμφάνισή του τον 6^ο π.Χ. αιώνα.

Tριακόσια περίπου μέτρα βορειοδυτικά της τοποθεσίας Κιόροβα  (Γεωαρχαιότοπος  Β a), επί του  πρανούς του υψώματος, μεταξύ των πολλών φυσικών βράχων, εντόπισα ταφικό μνημείο Dolmen βλ. χάρτη Βi, εικ. (11), με Συντεταγμένες Β΄ 40^° 56΄ 07΄΄  Α΄ 24° 58΄09΄΄. Δύο  φυσικοί  λίθινοι  ορθοστάτες,  συγκρατούν  διπλή  οριζόντια  πλάκα που ισορροπεί με τη βοήθεια σφηνών,  σχηματίζοντας  ένα ταφικό μνημείο  (Dolmen), χαρακτηριστικό  του Μεγαλιθικού θρακικού πολιτισμού που είναι προσανατολισμένο στον άξονα βορρά-νότου. Κοντά στο ταφικό μνημείο δεσπόζει μονολιθικός συμφυής βράχος (χάρτης B h), το άνω μέρος του οποίου λαξεύτηκε σε θρόνο, είναι με ακρίβεια προσανατολισμένος ανατολικά και έχει τελετουργικό προορισμό (εικ. 11.1).

• 

• 

Η τοποθεσία «Λιβάδι» (χάρτης B j), Συντεταγμένες Β΄ 41° 19΄ 29΄΄  Α΄ 24° 57΄ 58΄΄ είναι ένας ημιπεδινός χώρος (εικ.12.1), με πηγές αέναης ροής, που οριοθετείται στην υπερυψωμένη  βορειοανατολική πλευρά με μεγαλιθικό περίβολο (εικ. 12.2)  και ενώνεται με την επίσης βραχώδη υπερυψωμένη νοτιοανατολική πλευρά, στη βάση της οποίας λαξεύτηκε θρόνος (εικ. 12), που έχει βορειοδυτικό προσανατολισμό και αμφιθεατρική θέα προς το «Λιβάδι» (εικ.12.1). Ο θρόνος στην τοποθεσία «Λιβάδι», είχε λειτουργικό προορισμό, όπως άλλωστε και η αμφιθεατρική διαμόρφωση του γύρω χώρου με ακατέργαστους λίθους (εικ.12.2 ). Αυτή η πρακτική, σχηματοποιούσε την ανάγκη απόκτησης και επιβεβαίωσης ομαδικής συνείδησης, τονίζοντας την εννοιολογική μείωση της απόστασης μεταξύ των διεσπαρμένων κατοίκων της περιοχής (Παγκάλου 2018: 66). Η τοποθεσία «Λιβάδι», σηματοδοτούσε σημείο  σύναξης ανθρώπων, όπου μια καθιστή ηγεμονική μορφή εισακούονταν από το πλήθος των υπηκόων του. Η νοηματοδότηση του λαξευμένου θρόνου, αποτελούσε προεξάρχον εργαλείο δύναμης, κυριαρχίας, υποταγής και σεβασμού των υπηκόων προς τον ηγεμόνα ή βασιλέα-ιερέα, έτσι όπως παρουσιάζουν οι λογοτεχνικές πηγές την περίπτωση του Μάρωνα στη συνάντησή του με τον Οδυσσέα (Ομ.Οδ. 9, 197-206.  Fol – Marazov 1985: 67). Πρόκειται, για ένα χώρο σύναξης-συνάθροισης ορεσίβιων Βιστόνων, με έκδηλα τα χαρακτηριστικά μιας φυλετικής κοινωνίας μοναρχικής οργάνωσης, όπως αυτές της 2^ης και 1^ης χιλιετίας π.Χ. που είναι εγκατεστημένες στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία.

Με βάση τη βιβλιογραφία, μια άλλη ερμηνεία που αφορά την περίφημη Αίθουσα του Θρόνου στο ανάκτορο της Κνωσού, απορρίπτει την υπόθεση του Evans, όπου ο θρόνος είχε μόνο χρηστική και πολιτική σημασία και υποστηρίζει ότι η Αίθουσα του Θρόνου της Κνωσού λειτουργούσε στην πραγματικότητα ως ένα είδος ιερού, που φιλοξενούσε μια τελετή κατά την οποία μια ιέρεια καθόταν ως μετενσάρκωση της θεότητας στον αλαβάστρινο θρόνο. Σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες ανάλογες τελετές γίνονταν και στη Μεσοποταμία, όπου οι εκεί βασιλείς θεωρούνταν πως είχαν θεϊκή υπόσταση. Έτσι, στην αρχή του νέου ετήσιου κύκλου έρχονταν σε «ιερό γάμο», δηλαδή την τελετουργική ένωση της κεντρικής γυναικείας θεότητας με τον ηγεμόνα. Στην τελετή αυτή ο βασιλιάς και η ανώτατη ιέρεια είχαν τον ρόλο των θεοτήτων (Jacobsen 1976: 125. Hägg 1986: 48-55, 61). Πολύ πιθανόν, ανάλογη τελετή να γίνονταν και στην τοποθεσία «Λιβάδι», με πρωταγωνιστές τη Μεγάλη Μητέρα Θεά και τον Θράκα ηγεμόνα ή βασιλέα-ιερέα, καθώς ο θρόνος της εικόνας (12) είναι εύκολα προσβάσιμος, ενώ για την πρόσβαση στους θρόνους των εικόνων (3, 11.1) είναι αναγκαία η αναρρίχηση.

Η εννοιολόγιση του ιερού

Η φαλλικού σχήματος στήλη-menhir (εικ. 5), είναι συνυφασμένη με τη φυσική μορφογένεση του βράχου, που διαμορφώθηκε μέσω της λάξευσης σε φαλλική απόληξη από τον Θρακιώτη και έχει  λατρευτικό προορισμό. Λατρευτικό μνημείο είναι και η δεύτερη στήλη-ορθόλιθος-menhir (εικ. 6, 6.1), η βραχώδης βάση του οποίου φέρει τελετουργικές κοιλότητες (εικ. 6.2). Οι ορθόλιθοι-στήλες-menhir, λειτουργούσαν ως ένδειξη της ιερότητας του χώρου, στον οποίο οι λάτρεις μπορούσαν να βιώσουν την Επιφάνεια της θεότητας.

Ο συμβολισμός του κενού θρόνου διαθέτει μια σωτηριολογική διάσταση και δηλώνει πρόσκληση προς τη θεότητα να καθίσει, ή στην οπτικά αόρατη και παντοδύναμη παρουσία της  καθισμένης Μητέρας Θεάς, σε ένα «άδειο» θρόνο για τους απλούς λάτρεις, καθώς η θεότητα δεν μπορεί να είναι ορατή από τον οποιοδήποτε. Ο ανατολικός προσανατολισμός των θρόνων (εικ. 3, 11.1), με ακρίβεια 90º, επιβεβαιώνει λατρευτικές δοξασίες και διαβατήριες τελετουργίες των Θρακών Βιστόνων της περιοχής, που πίστευαν ότι η γήινη Μεγάλη Μητέρα Θεά, καλωσόριζε την άνοδο του ηλιακού αρσενικού θεού που την γονιμοποιούσε. Ο φωτισμός του θρόνου από το φως του ήλιου είναι ο αληθινός ιερός γάμος, ο έβδομος βαθμός του κοσμογονικού κύκλου που κατά τον Alexander Fol τεκμηριώνει το θρακικό ορφισμό. Σ’ αυτή την ανεικονική  καθιστή θεότητα οι πιστοί προσφέρουν θυσίες και δώρα, καθώς ο θρόνος αποκτά στη λατρεία την λειτουργία ενός βωμού (V. Fol  2007: 370. Francovich  1990: 69 υποσ. 642). Την ανωτέρω γονιμοποιό  τελετουργία ιερογαμίας, επιβεβαιώνει ο λαξευμένος σε μαρμάρινο βράχο, θρόνος, με σκαφοειδή βωμό και ηλιακό δίσκο, που εντόπισε ο Απόστολος Τσακρίδης στην περιοχή της Μαρμαρίτσας, κοντά στο χωματόδρομο Μαρώνειας-Ισμάρας (εικ. 13, 13.1 ), Συντεταγμένες: Β΄ 40º 52΄ 24΄΄   Α΄ 25º 31΄ 55΄΄.

Η έκθεση της εξέτασης του ισορροπημένου ογκόλιθου (χάρτης Βe, εικ. 8, 8.1) από   τον γεωλόγο Σπύρο Πάγκαλη, έχει ως εξής: « ο ογκόλιθος παρουσιάζει φολιδωτή αποσάθρωση χαρακτηριστική των πλουτώνιων πετρωμάτων και κανένα ίχνος τεκτονισμού, ενώ αντιθέτως το πέτρωμα όπου επικάθεται, παρουσιάζει έντονο τεκτονισμό με σχηματισμό δύο σετ χαρακτηριστικών ρωγματώσεων σε γωνία μεταξύ τους. Λόγω λοιπόν της απουσίας τεκτονισμού στον επικαθήμενο ογκόλιθο, εν αντιθέσει προς το πέτρωμα στήριξης, συμπεραίνουμε, ότι ο επικαθήμενος ογκόλιθος δεν βρίσκεται στη φυσική του θέση και έχει μετακινηθεί στη σημερινή του θέση από άλλο σημείο, είτε φυσικά, με πτώση, είτε με μεταφορά του (ανθρώπινη δραστηριότητα)».

Πτώση ογκόλιθου 15 τόνων από διπλανό έξαρμα και φυσική ισορρόπησή του σε μία από τις πλευρές του, χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, συναντούμε μόνο στη μυθολογία και στους θρύλους, καθώς η μόνη λογική εξήγηση που μπορεί να δοθεί όσο αφορά τον ισορροπημένο ογκόλιθο, είναι η συλλογική ανθρώπινη  δραστηριότητα. Ισορροπημένους  βράχους – ογκόλιθους σε βραχώδες υπόβαθρο, αποτέλεσμα ανθρώπινης παρέμβασης, συναντούμε στην Ισμάρα εντός του μεγαλιθικού περιβόλου και πριν το λινό (εικ. 14), επίσης στο Κλίσετζικ  Πετρωτών Ροδόπης (εικ.15,15.1,15.2), με συμφραζόμενο πάντα λαξευμένους βωμούς. Η παρουσία του βωμού και οι ισορροπημένοι βράχοι χρησιμοποιούνται από τους Θράκες, για να εκδηλώσουν τη θρησκευτικότητά τους και τις μεταφυσικές τους πεποιθήσεις,  νοηματοδοτώντας τα θρησκευτικά τους μνημεία, ή συμβολίζοντας μια ιερή  τοποθεσία.

• 

• 

Η διαδικασία αναζήτησης της φυσικής ισορροπίας των λίθων αντανακλάται στο μυαλό, και το σώμα ελευθερώνεται από τις σκέψεις, όσων πραγματοποιούν αυτή την πρακτική. Με αυτόν τον τρόπο, απαλλάσσονται από σκέψεις και αρνητικότητα. Το σώμα και το μυαλό συγχωνεύονται με το αντικείμενο της δημιουργίας, αναζητώντας και βρίσκοντας την ίδια αρμονία, επιτυγχάνοντας την ίδια εσωτερική σταθερότητα. Η εξάσκηση της ισορροπίας βράχων ή ογκόλιθων, βοηθά τον άνθρωπο να αισθάνεται καλά με τον εαυτό του. Η ανάπτυξη της αρμονίας απαιτεί υπομονή και συγκέντρωση. Για το λόγο αυτό, η δραστηριότητα είναι κυρίως συγκρατημένη και διαλογιστική.

• 

• 

Βίστονες και Κίκονες Θράκες, επιλέγουν να νοηματοδοτούν την ιερή τοποθεσία με ισορροπημένους  βράχους. Αυτό προάγει ένα υγιές περιβάλλον για να θεραπευτεί το μυαλό, το σώμα και το πνεύμα τους και επηρεάζει θετικά τη συλλογική συνείδηση της κοινότητας. Προφανώς είναι ένας διαλογιστικός τρόπος με τον οποίο διαισθάνονται την ιερότητα της τοποθεσίας, χρησιμοποιώντας έναν ή περισσότερους ισορροπημένους βράχους στην επιλεγμένη τοποθεσία, ή γύρω από την τοποθεσία που επέλεξαν ως «ιερή». Καταλήγοντας, η «ιερότητα» για τους Βίστονες και Κίκονες Θράκες είναι η επαφή με το υποσυνείδητό τους και η αποστασιοποίηση από τα πάθη του νου, με την απόκτηση εσωτερικής αρμονίας (Ιεροδιακόνου 2014:7κ.εξ). Άλλωστε και  ο Aβδηρήτης Δημόκριτος,  Έλληνας φιλόσοφος του 5^ου/4^ου π.Χ. αιώνα, στις κύριες απόψεις του, απορρίπτει κάθε λογής ακρότητα, τείνοντας προς μια σύμμετρη οργάνωση της ζωής, προς το μέτρο, την ισορροπία και τη συμμετρία, την τάξη και την ειρήνη, την τιθάσευση των παθών, τον εξευγενισμό της ηδονής με ένα καλοζυγιασμένο τρόπο ενεργειών και μια ζωή αφιερωμένη στην πνευματική εμβάθυνση και τη φιλοσοφική περίσκεψη (Kroh 1996: 134). Eξυμνεί δε την  ισορροπία με το απόφθεγμα : « Καλόν εν παντί τό ίσον. Υπερβολή δε καί έλλειψις ου μοι δοκεί » (Απ. 102) (Είναι ωραίο πράγμα η ισορροπία παντού. Ενώ η υπερβολή ή η έλλειψη δεν είναι, νομίζω).

• 

• 

Η  λιθολατρεία στις λογοτεχνικές πηγές και την αρχαία εικονογραφία

Βαιτυλολατρεία ή λιθολατρεία, απεικονίζεται συχνά σε σφραγιστικά δαχτυλίδια στο Αιγαίο της Εποχής του Χαλκού, κατά την οποία ανδρικές και γυναικείες μορφές φαίνεται να γονατίζουν, να ακουμπούν και να στηρίζουν τα χέρια και το σώμα τους σε ένα ωοειδές ή στρογγυλό αντικείμενο, που έχει ερμηνευτεί ως ιερός λίθος ή βαίτυλος με στόχο την εμφάνιση της θεότητας. Στον Όμηρο (Ιλ. 18, 504), βρίσκουμε την ιερότητα στον ιερό κύκλο των γυαλισμένων λίθων, επίσης στήλες-ορθόλιθοι εντοπίζονται και σε άλλους στίχους της Ιλιάδας (Ομ. Iλ, 17, 434-435 και 370-372). Ο Λυκόφρων, στο μυστηριώδες ποίημά του «Αλεξάνδρα», που τραγουδούσε για τον οικιστή Διομήδη, συνδέει τις στήλες της Απουλίας με τα κατορθώματα του Διομήδη, στην ηρωική εποχή, (Λυκοφ.Αλεξ., 625-627).

Στη Βίβλο, (Γένεση,  κεφ. ΚΗ/28, 10-22), βρίσκουμε στο όνειρο του Ιακώβου την πρώτη περιγραφική αναφορά όχι μόνο της ιερότητας του λίθου και της κλίμακας, ως συνδέσμου επικοινωνίας με τη θεότητα, αλλά και του συμβολισμού του ιερού τόπου, που συνδέεται με την ιεροφάνεια και τον οίκο του Θεού, που συμβολίζεται από το λίθο. Πρόκειται για μια εκχριστιανισμένη εκδοχή λιθολατρείας που δηλώνει το παγανιστικό υπόστρωμα της χριστιανικής θρησκείας. Τελετές με βαίτυλους εικονίζονται σε έξι σφραγιστικά δαχτυλίδια, τρία εκ των οποίων προέρχονται από τη μινωική Κρήτη, ένα από τις Μυκήνες και δύο άγνωστης προέλευσης, που εκτίθεται στο Μουσείο του Βερολίνου και στο Μουσείο Ασμόλιαν (Στεφανάκος 2016:78-85).

Στη σφενδόνη του δακτυλιδιού από το Σελλόπουλο (εικ. 16) απεικονίζεται σκηνή με γονατιστό  ημίγυμνο άνδρα που αποδίδεται με λεπτό και καλοφιλοτεχνημένο σώμα που έρχεται σε αντίθεση με το σχετικά σχηματικό κεφάλι. Φαίνεται να ακουμπά με το δεξί χέρι του ένα μεγάλο λίθο ή βαίτυλο, ενώ η κίνηση του πάνω κορμού και του κεφαλιού του στρέφονται απότομα στην αντίθετη κατεύθυνση σε σχέση με το υπόλοιπο σώμα, με το αριστερό χέρι τεντωμένο προς την ίδια κατεύθυνση. Οι κινήσεις αυτές προσδίδουν μια έντονη δραματικότητα στην σκηνή. Ο γονατιστός άνδρας κοιτάζει αριστερά και κάνει μια κίνηση καλέσματος ή χαιρετισμού σε ένα μεγάλο αδιευκρίνιστου είδους πτηνό, που εφορμά προς αυτόν. Στο ράμφος του φέρει πιθανόν μια χρυσαλίδα. Η δράση λαμβάνει χώρα σε ένα εξωτερικό χώρο, με ένα δέντρο στα δεξιά της μορφής που φυτρώνει σε ένα βραχώδες τοπίο. Πρόκειται πιθανόν για μια βιωματική εμπειρία ή ένα είδος οράματος της μορφής, που ενδέχεται να είναι ο ίδιος ο νεκρός. Θεωρείται ότι απεικονίζει σκηνή βαιτυλολατρείας-λιθολατρείας και δενδρολατρείας (Στεφανάκος 2016: 23-28. Popham 1974:  217). Η σφενδόνη του δαχτυλιδιού που βρίσκεται στο Μουσείο Asmolean  και προέρχεται από  τα Χανιά Κυδωνίας, (εικ. 16.1) εικονίζει  παράσταση λιθολατρείας από γονατιστή γυναίκα λατρευτή που ακουμπά με το αριστερό της χέρι επί του λίθου, ενώ παρακολουθείται από δεύτερη γυναίκα σε όρθια  στάση, με αιωρούμενη  Επιφάνεια θεότητας μεταξύ των δύο μορφών (Kyriakidis 2005:145).

O Βρετανός ακαδημαϊκός και αρχαιολόγος Peter Warren, ασχολήθηκε κυρίως με το θέμα των «βαίτυλων» στο μινωικό τελετουργικό,  ο οποίος μελέτησε σχετικές απεικονίσεις σε σφραγίδες, σφραγίσματα και σφραγιστικά δαχτυλίδια. Ο ίδιος υποστήριξε πως όσοι συμμετέχουν σε τέτοιες δράσεις πρέπει να θεωρηθούν λατρευτές, που μέσω της επαφής τους με τον λίθο και αφού έχουν περιέλθει σε κατάσταση έκστασης, προσπαθούν να επικοινωνήσουν με τη θεότητα, για την οποία πιθανότατα πίστευαν ότι κατοικεί στο λίθο. Ο βαίτυλος ή ο λίθος αποτελεί  κατά τον Warren ανεικονική αναπαράσταση της θεότητας, ενώ τα πτηνά, οι χρυσαλίδες και οι πεταλούδες, που απεικονίζονται στις συνθέσεις  είναι στοιχεία της εμφάνισης της θεότητας (Warren 1990: 193,196,206. Στεφανάκος 2016: 80,81.Tully and Crooks 2015: 129–158).  Κατά την άποψη της Μαρινάτου (Marinatos 1990: 89-90) οι εν λόγω λίθοι λειτουργούσαν ως ένδειξη της ιερότητας του χώρου, στον οποίο οι λάτρεις μπορούσαν να βιώσουν την Επιφάνεια-Θεοφάνεια της θεότητας. H  τολμηρή της υπόθεση, ήταν ότι οι βαίτυλοι δεν δήλωναν μόνο ιερές  τοποθεσίες, καθώς οι λατρευτές όχι μόνο τους ακουμπούσαν αλλά κοιμόντουσαν πάνω σε αυτούς (εικ.17), όπου κατά τη διάρκεια του ύπνου, εμφανιζόταν σε αυτούς η θεότητα, όπως στη διαδικασία της εγκοίμησης σε μαντεία της αρχαιότητας (Marinatos 2004: 34-36. Marinatos 2009: 88-89. Marinatos 2010: 80-81).

Στις υπόστυλες κρύπτες στην Κρήτη, οι πεσσοί των σκοτεινών υπόγειων δωματίων  (εικ.18) προσομοίαζαν με ένα είδος τοτέμ στην Κρήτη της Εποχής του Χαλκού, καθώς ο σεβασμός προς αυτούς συνάδει σε έναν τόπο που πλήττεται συχνά από σεισμούς. Η παρουσία τους σε κρύπτες και δωμάτια με πεσσό, υπαινίσσεται τη λειτουργία των συγκεκριμένων χώρων ως «κτηριακών» ιερών, όπου, πιθανόν, διεξάγονταν τελετές για την προστασία του οικοδομήματος από τη δυσμένεια των «χθόνιων» δυνάμεων, που μπορούσαν να αποβούν μοιραίες για τη «ζωή» του οικοδομήματος. Ο πεσσός, ενδεχομένως, αποτελούσε το σημειολογικό επίκεντρο αυτών των τελετουργικών πρακτικών, που φαίνεται πως απηχούν συγκεκριμένες μεταφυσικές αντιλήψεις λιθολατρείας (Παπαδάκη 2018: 88-101).

Επίλογος

Η παρουσία λίθινων όγκων γύρω από ιερά και ιδιαίτερα οι απεικονίσεις μινωιτών να τους εναγκαλίζουν με λατρευτική διάθεση, παραπέμπει σε λιθολατρεία-βαιτυλολατρεία. Προφανώς τις ίδιες δοξασίες και την ίδια λατρευτική πρακτική προς τους εντοπιζόμενους ορθόλιθους των περιοχών της ελληνικής Θράκης, απέδιδαν και οι Θράκες κάτοικοι των παραλίων και της ενδοχώρας, καθώς είναι εμφανείς οι κοιλότητες προσφορών και οι βωμοί ως συμφραζόμενα των μεγαλιθικών μνημείων. 

Η εννοιολόγηση του θεϊκού κόσμου στην πραγματικότητα προβλέπει ότι οι θεοί μπορούν να ζήσουν τη ζωή τους και να εκδηλώσουν τη δική τους παρουσία ταυτόχρονα σε πολλά σημεία..Τη στιγμή που το ανθρώπινο ξεχωρίζει από το κοσμικό και η συνείδηση αντιλαμβάνεται τα όριά της, θεμελιώνονται οι δύο εκείνοι χώροι ανάμεσα στους οποίους  διαδραματίζεται η ανθρώπινη ιστορία: η φύση και ο πολιτισμός. Το απλούστερο πρότυπο του υπαρξιακού χώρου του ανθρώπου, είναι  ένα οριζόντιο επίπεδο το οποίο διαπερνά ένας κάθετος άξονας. Πάνω στο επίπεδο, ο αρχαίος Θρακιώτης επιλέγει και δημιουργεί κέντρα εγκατάστασης κοντά σε πηγές, μονοπάτια, οριοθετημένους χώρους, οχυρωματικούς περιβόλους, κατοικίες, λατρευτικά ή ταφικά μεγαλιθικά μνημεία, που συγκροτούν το χώρο του καθημερινού του κόσμου. Η συμβολική έκφραση, είναι ο κοινωνικός παρανομαστής όλων των εκδηλώσεων του Θρακιώτη, που εντάσσονται στη μυθολογία του και στο πλαίσιο του Μεγαλιθικού πολιτισμού του. 

Βιβλιογραφία

Ξενόγλωσση

Eliade 1981: M. Eliade, Traité d’histoire des religions, Paris, 1964, gr. trans. E. Tσούτη, Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των Θρησκειών, ed. Χατζηνικολή, Αthens, 1981

Fergusson 1872: J. Fergusson,  Rude Stone Monumennts in all Countries,  Their Age and Uses, London, 1872

Fol – Marazov 1985:  Α. Fol – I.Marazov, Thrace and the Thracians, 1977, I Traci, Italian transl. by A. Asioli, I Traci, F. lli Melita, Roma, 1985

Fol  2007: V.Fol, Rock Topoi of Faith in the Eastern Mediterranean and Asia Minor During the Antiquity in, St.Th. 10, 2007, 347-377

Francovich 1990: G. Francovich, Santuari e Tombe Rupestri dell’Antica Frigia, L’Erma, Roma, 1990

Hägg  1986: Hägg, R., Die göttliche Epiphanie im minoischen Ritual,  Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts 101, 41-62.

Jacobsen 1976: Jacobsen, T., The Treasures of Darkness. A History of  Mesopotamian Religion, London, Yale University Press.

Icomos 2004, Natchitoches Declaration on Heritage Landscapes, adopted at US/ICOMOS 7th International Symposium at Natchitoches, www.nps.gov/mabi/  csi/pdf/Natchitoches-Declaration-on-Heritage-Landscapes-3-04.pdf 

Icomos 2009, World Heritage Cultural Landscapes, UNESCO-ICOMOS Documentation Centre.  

Kroh 1996: P. Kroh, Lexikon der Antiken Autoren, Alfred Kröner Verlag in Stuttgart, Germany 1972, ελληνική μτφρ. Δ. Λυπουρλής-Λ. Τρομάρας, Λεξικό Αρχαίων Συγγραφέων, Ελλήνων και Λατίνων, University Studio Press, Θεσσαλονίκη.

Kyriakidis 2005: E. Kyriakidis, Unidentified Floating Objects on Minoan Seals, 

American Journal of Archaeology 109 (2005) 137–54 137

Marinatos 1990: Marinatos N., The tree, the stone and the pithos: Glimpses into a Minoan ritual. Στο Laffineur R., (ed.) Aegaeum 6: Annales d’ archeologie de la Grece antique, Liege: Universite de Liege, Histoire de l’ art et archaeologie de la Grece antique, 76-92.

Marinatos 2004: Marinatos, N. ,The Character of Minoan epiphanies, Illinois Classical Studies 29, 25-42.

Marinatos 2009: Marinatos, N., The role of the queen in Minoan prophecy rituals. Στο Nissinen, M. and Carter, C., (eds) Images and Prophecy in the Ancient Eastern Mediterranean., Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 86-94.

Marinatos 2010: Marinatos, N., Minoan Kingship and the Solar Goddess: A Near Eastern koine,Urbana: University of Illinois Press.

Mercadante 2016: F. Mercadante, Il geoarcheosito protostorico rupestre di Ficuzza (Rocca Busambra Palermo) nel paesaggio cultyrale Mediterraneo, Atti del Convegno Nazionale di Turismo Geologico-Nicolosi (CT) 23-24 Settembre 2016

Popham 1974: Popham, M.R., Sellopoulo Tombs 3 and 4 Two Late Minoan graves near Knossos, The Annual of British Schools at Athens 69, 195-257.

Tsonev and Kolev 2012:  L. V. Tsonev and D. Z. Kolev, Bulgarian  Megaliths-Present State and Future  Reserch  Direction, Mediterranean Arhaeology and Archaeometry, Vol. 12, No 2, 15-19

Tsonev et al.  2012: L.Tsonev, D. Kolev, Y. Dinchev, Thracian  Megaliths : Typology, Construction, State, D.Spasova (ed.) Proceedings of the First International Symposium Ancient Cultures in South-East Europe and the Eastern Mediterranean, megalithic Monuments and Cult Practices,  Blagoevgrad 11-14 October 2012, 182-193

Tully and  Crooks 2015: C.Tully and  S.Crooks, Dropping Ecstasy? Minoan Cult and the Tropes of Shamanism Time & Mind, 2015,  Vol. 8, No. 2, 129–158.

Warren 1990:Warren, P., Of Baetyls, Opuscula Atheniensia 18, 193-206.

Ελληνική  Βιβλιογραφία

Ιεροδιακόνου 2014: Ε. Ιεροδιακόνου, ΖΕΝ, Η ζωντανή σιωπή, εκδ. οσελότος, Αθήνα

Πάγκαλου 2018: X.I. Παγκάλου, Η θεώρηση του τοπίου μέσα από την σχέση φύση-πολιτισμός στην Κρήτη, από την μεταπολίτευση μέχρι σήμερα, Ορισμοί – Ερμηνείες – Παρερμηνείες – Προσανατολισμοί, Διδακτορική Διατριβή Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Κρήτης.

Παπαδάκη 2018: Παπαδάκη Χ., Δωμάτια με πεσσό και αποθέσεις θεμελίωσης, ΘΕΜΑΤΑ  ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ  2(1), 88 – 101.

Στεφανάκος  2016: Στεφανάκος Κ., Τελετουργικές Παραστάσεις σε Αιγαιακά Σφραγιστικά Δαχτυλίδια της Εποχής του Χαλκού, Ρέθυμνο: διατριβή ΠΜΣ, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας  Παν/μίου  Κρήτης

Σταύρος Δ. Κιοτσέκογλου  Δρ. Αρχαιολογίας

Μέλος ΕΤΕΠ του Εργαστηρίου Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας , του Τμήματος  Ιστορίας- Εθνολογίας, της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του ΔΠΘ

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.