Βασιλης Ριτζαλεος: «Ο Η. Μεσσινας συμμετεχει στις προσπαθειες για τη διατηρηση της εβραικης πολιτιστικης κληρονομιας και της εβραικης μνημης»

Ηλίας Μεσσίνας, «Η Συναγωγή και άλλες ιστορίες», εκδ. Ινφογνώμων, Αθήνα 2022, σ. 120

Φίλες και φίλοι,

Ευχαριστώ πολύ τον Ηλία Μεσσίνα και τους διοργανωτές για την πρόσκληση στην αποψινή παρουσίαση του τρίτου του βιβλίου («Η Συναγωγή»). Μία ώρα νωρίτερα είχαμε την ευκαιρία να ξεναγηθούμε από τον αρχιτέκτονα Ηλία Μεσσίνα στα ερείπια της ιστορικής συναγωγής Μπεθ Ελ εντός του βυζαντινού κάστρου. Για αιώνες η συναγωγή συνυπήρχε με τη Μητρόπολη των Ελληνορθόδοξων εντός των τειχών και τα δύο μνημεία βρίσκονταν σε απόσταση μόλις 200 μέτρων από το Εσκί Τζαμί εκτός των τειχών. Η συναγωγή δεν υπάρχει σήμερα (παρά μόνο τα θεμέλιά της) και η κατεδάφισή της έγινε πενήντα χρόνια μετά την εξόντωση των μελών της κοινότητας και την ήττα των Ναζί.

Το Καλ, η συναγωγή στα εβραϊκά, όπως την αποκαλούσαν οι πιστοί της συνοικίας εντός του Κάστρου, ήταν το κέντρο της εβραϊκής σεφαρδίτικης ζωής στη συγκεκριμένη θέση τουλάχιστον από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι λειτουργίες του Σαμπάτ, οι μεγάλες γιορτές του Ρος Ασανά και του Γιομ Κιπούρ, όταν τιμούσαν τους μεγάλες ευεργέτες Αμπραβανέλ και Καράσσο, οι θρησκευτικές τελετές του κύκλου της ζωής, οι σύλλογοι αλληλοβοήθειας, η εκπαίδευση και η διοίκηση της κοινότητας μέχρι το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα κινούνταν γύρω από το Καλ. Μία κιβωτός της πίστης και της παράδοσης για τους Εβραίους κυρίως του Κάστρου, που ζούσαν γύρω από την πλατεία μπροστά στη συναγωγή, ένα γκέτο για τους προοδευτικούς Εβραίους της συνοικίας εκτός των τειχών από το τέλος του 19ου αιώνα όταν άρχισαν οι εσωτερικές συγκρούσεις και διαμάχες. Στις 4 Μαρτίου 1943, 864 Έλληνες Εβραίοι όλων των ηλικιών, ανάμεσά τους ο ραβίνος και οι υπόλοιποι θρησκευτικοί λειτουργοί, συνελήφθησαν από τις βουλγαρικές αρχές κατοχής και εξοντώθηκαν από τους Ναζί στην Τρεμπλίνκα της Πολωνίας. Από τότε η συναγωγή έπαψε οριστικά να διαδραματίζει τον λατρευτικό και ιστορικό της ρόλο.    

«Aπώτερος στόχος των Ναζί ήταν η διαγραφή των Εβραίων από την ιστορία και τη μνήμη της χριστιανικής Ευρώπης»

Ο Ελί Βιζέλ, νομπελίστας λογοτέχνης και πρώην έγκλειστος στο στρατόπεδο του Άουσβιτς και του Μπούχενβαλντ, έγραψε στον πρόλογο του βιβλίου του «Η νύχτα»:

ο πόλεμος που διεξήγαγε ο Χίτλερ και οι ακόλουθοί του εναντίον του εβραϊκού λαού είχε ως στόχο εξίσου την εβραϊκή θρησκεία, τον εβραϊκό πολιτισμό, την εβραϊκή παράδοση, δηλαδή την εβραϊκή μνήμη[1].

Με άλλα λόγια, απώτερος στόχος των Ναζί ήταν η διαγραφή των Εβραίων από την ιστορία και τη μνήμη της χριστιανικής Ευρώπης.

Η οδός Μακκαβαίων άλλαξε όνομα, το νεκροταφείο λεηλατήθηκε και ισοπεδώθηκε, οι ωραίες αστικές κατοικίες της Μακκαβαίων έγιναν άχαρες πολυκατοικίες, η λέσχη και το σχολείο πουλήθηκαν από το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο. Μόνο η συναγωγή έστεκε πληγωμένη από τον χρόνο και την ανθρώπινη αδιαφορία, τελευταίο απομεινάρι όχι μόνο μιας κοινότητας ανθρώπων αλλά και ενός ολόκληρου πολιτισμού που εκριζώθηκε βίαια από την Κομοτηνή και πολλές ελληνικές και ευρωπαϊκές πόλεις

Στην πρώτη μεταπολεμική δεκαετία σχεδόν όλοι οι μη εκτοπισθέντες Εβραίοι της Κομοτηνής, αφού δεν κατάφεραν να ανασυγκροτήσουν την κοινότητα παρά τις αρχικές προσπάθειες, μετανάστευσαν, κυρίως στο εξωτερικό, αναζητώντας μια νέα αρχή μακριά από την πατρίδα τους. Η οδός Μακκαβαίων άλλαξε όνομα, το νεκροταφείο λεηλατήθηκε και ισοπεδώθηκε, οι ωραίες αστικές κατοικίες της Μακκαβαίων έγιναν άχαρες πολυκατοικίες, η λέσχη και το σχολείο πουλήθηκαν από το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο. Μόνο η συναγωγή έστεκε πληγωμένη από τον χρόνο και την ανθρώπινη αδιαφορία, τελευταίο απομεινάρι όχι μόνο μιας κοινότητας ανθρώπων αλλά και ενός ολόκληρου πολιτισμού που εκριζώθηκε βίαια από την Κομοτηνή και πολλές ελληνικές και ευρωπαϊκές πόλεις. Για δεκαετίες η ιστορία των Εβραίων πέρασε στη λήθη. Αυτή η λήθη συνιστά νίκη των Ναζί μετά τους Ναζί. Ωστόσο, το 1982, με την υπογραφή της Μελίνας Μερκούρη η συναγωγή χαρακτηρίστηκε έργο τέχνης και διατηρητέο κτίσμα. Όμως, και αυτή η απόφαση ξεχάστηκε όπως είχαν ξεχαστεί και οι Εβραίοι της Κομοτηνής.  

Ο Ηλίας Μεσσίνας εκπόνησε τη διατριβή του κατά τη δεκαετία του 1990 κι έγινε μέρος της ακαδημαϊκής κίνησης στη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα για τη μελέτη και ανάδειξη της ιστορίας, του πολιτισμού και της γενοκτονίας των Εβραίων στην Ελλάδα με τη διοργάνωση συνεδρίων, την παρουσίαση νέων ερευνών και τη δημοσίευση βιβλίων και άρθρων. Προς το τέλος της δεκαετίας, έχουμε και τα αποκαλυπτήρια του μνημείου Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη και σε πόλεις της Ελλάδας. Με αρκετή καθυστέρηση η ιστορία του εβραϊκού ελληνισμού αρχίζει να απασχολεί τόσο την επιστημονική κοινότητα (έστω και σαν ένα περιφερειακό θέμα) όσο και τις τοπικές κοινωνίες (κυρίως θεσμικά).

Στην πρώτη μεγάλη έρευνα για τις συναγωγές στην Ελλάδα (το παρόν βιβλίο έχει άμεση σχέση με εκείνη την περίοδο της ζωής του), ο Ηλίας Μεσσίνας μελετά και αποτυπώνει, μεταξύ άλλων, τέσσερις συναγωγές της ακριτικής Θράκης (της Ξάνθης, της Κομοτηνής, της Αλεξανδρούπολης, του Διδυμοτείχου). Εκείνη την εποχή οι εβραϊκές κοινότητες της Θράκης απασχολούσαν μόνο τις στήλες του περιοδικού «Χρονικά» του ΚΙΣ. Ένας από τους σημαντικότερους σκοπούς της έρευνας ήταν να προλάβει να αποτυπώσει τις συναγωγές της Ξάνθης και της Κομοτηνής γιατί «βρίσκονταν εγκαταλελειμμένες και κινδύνευαν να κατεδαφιστούν». Η καταστροφή της συναγωγής στο Διδυμότειχο είχε ήδη συντελεστεί και το ψηφιδωτό δάπεδό της ήταν κρυμμένο ανάμεσα σε παρκαρισμένα αυτοκίνητα. Γράφει λιτά και με σαφήνεια για τη συναγωγή στην Κομοτηνή:

Μονώροφη οικοδομή, σχεδόν τετράγωνη σε κάτοψη, κεραμοσκεπή, με εμφανή οκταγωνικό τρούλο που προεξέχει στο κέντρο του κτηρίου.

Το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου

Ο νεαρός αρχιτέκτονας, που υπηρετεί συγχρόνως τη θητεία του στον βόρειο Έβρο και κάνει μετρήσεις στις μισοκατεστραμμένες συναγωγές όταν παίρνει άδειες από τη μονάδα του, αναφέρεται στη διατριβή του στο χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου, της κατεδάφισης της Συναγωγής στην Κομοτηνή, όπως προέκυπτε από τη διαθέσιμη αλληλογραφία ανάμεσα στον ιδιοκτήτη, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο, τον Δήμο και άλλες υπηρεσίες την περίοδο 1979-1993. Ασφαλώς λείπουν περισσότερες πληροφορίες από τη σχετική αλληλογραφία για να καταλάβουμε την αλληλουχία των γεγονότων που οδήγησαν στην κατεδάφιση της συναγωγής.

Μόλις οχτώ μήνες πριν από την κατεδάφιση της συναγωγής, ο στρατιώτης Ηλίας Μεσσίνας κάνει εξαιρετικές αποτυπώσεις αξιοποιώντας τις φωτογραφίες του Τίμοθι ΝτιΒένι από το εσωτερικό και το εξωτερικό του κτιρίου και το σκαρίφημα του ιδρυτή του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος, Νίκου Σταυρουλάκη, τον Αύγουστο του 1980. Χάρη στον Σταυρουλάκη και τον Ντιβένι, ο Ηλίας διαθέτει πολύ σημαντικές πληροφορίες για εκείνα τα μέρη της συναγωγής που είχαν καταρρεύσει πριν από τον Αύγουστο του 1993

Η επιστολή του προϊσταμένου της Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων, στις 2 Αυγούστου 1993, μέρος της οποίας περιλαμβάνεται στη διατριβή, έπρεπε να κινητοποιήσει τους εμπλεκόμενους για τη διάσωσή της αν αυτό ήταν εφικτό:

Πιστεύουμε ότι η διατήρηση του Μνημείου είναι σημαντική για την πόλη της Κομοτηνής και αποτελεί πολύτιμη μαρτυρία για την ιστορία της πόλης κατά τον προηγούμενο αιώνα. Επίσης η ύπαρξη του βυζαντινού τείχους δίπλα στο μνημείο, μαρτυρία μιας άλλης εποχής, δίνει μια ενδιαφέρουσα ενότητα και έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην περιοχή με διαχρονική σημασία.

Στην πολύ σημαντική επιστολή της Εφορείας, ανάμεσα στα επιχειρήματα για τη μη κατεδάφιση της συναγωγής, απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στα θύματα της Γενοκτονίας και στην ανάγκη διατήρησης της εβραϊκής μνήμης.  

Μόλις οχτώ μήνες πριν από την κατεδάφιση της συναγωγής, ο στρατιώτης Ηλίας Μεσσίνας κάνει εξαιρετικές αποτυπώσεις αξιοποιώντας τις φωτογραφίες του Τίμοθι ΝτιΒένι από το εσωτερικό και το εξωτερικό του κτιρίου και το σκαρίφημα του ιδρυτή του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος, Νίκου Σταυρουλάκη, τον Αύγουστο του 1980. Χάρη στον Σταυρουλάκη και τον Ντιβένι, ο Ηλίας διαθέτει πολύ σημαντικές πληροφορίες για εκείνα τα μέρη της συναγωγής που είχαν καταρρεύσει πριν από τον Αύγουστο του 1993. Αποτυπώνει και άλλες συναγωγές καθιστώντας τη δουλειά του σημείο αναφοράς για την αρχιτεκτονική των συναγωγών στην Ελλάδα.

Από το 1993 μέχρι σήμερα, ο Ηλίας Μεσσίνας έχει διανύσει μια πολύ σημαντική πορεία στην επαγγελματική και ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία. Με τον ίδιο νεανικό ενθουσιασμό αλλά και περισσότερη εμπειρία, βρίσκεται στον πυρήνα όλων των πρωτοβουλιών για τη συντήρηση και αναστήλωση συναγωγών (στη Θεσσαλονίκη, στα Τρίκαλα, στο μέλλον στην Κω) ή τη συντήρηση του ψηφιδωτού αρχαίας συναγωγής (στην Αίγινα). Ο Ηλίας συμμετέχει στις προσπάθειες για τη διατήρηση της εβραϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς και της εβραϊκής μνήμης γιατί πιστεύει, και έχει απόλυτο δίκαιο, πως αυτά τα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος είναι μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς και της μνήμης όχι μόνο των Εβραίων της Ελλάδας αλλά και των τοπικών κοινωνιών.

«Το βιβλίο είναι η αποτύπωση της αγωνίας τού τότε νεαρού αρχιτέκτονα αλλά και του σημερινού ώριμου αρχιτέκτονα»

Στα χρόνια που μεσολάβησαν από το 1993 μέχρι σήμερα, θεσμικοί παράγοντες, μέλη της ακαδημαϊκής και εκπαιδευτικής κοινότητας, ο τοπικός Τύπος, άτομα και ομάδες στην κοινωνία της Κομοτηνής μοιράζονται τις ίδιες αντιλήψεις με τον Ηλία για τη θέση της ιστορίας και της μνήμης των Εβραίων στη συλλογική ιστορία και μνήμη. Ας αναφέρω μερικά παραδείγματα: το μνημείο του Ολοκαυτώματος, τα προγράμματα ανάδειξης του Κάστρου και της συναγωγής του υπουργείου πολιτισμού και της τοπικής εφορείας αρχαιοτήτων (βλ. Ακριβοπούλου, Ευφραιμίδης), ιστορικές έρευνες και εκδόσεις (βλ. «Τα Ντοκουμέντα» του Γκρίνμπεργκ των εκδόσεων Παρατηρητής της Θράκης, το βιβλίο του Παπαστρατή, τη δημοσίευση του Γιάννη Βασιλειάδη), τα εκπαιδευτικά προγράμματα (βλ. το πρόγραμμα του 2ου Γυμνασίου και της Έφης Καραπούλη), την ομάδα Παλιές φωτογραφίες της Κομοτηνής στα κοινωνικά δίκτυα (βλ. Παπαδάκη, Χρηστίδη, Χατζηπέμου), τη φετινή εκδήλωση του Δήμου στις 4 Μαρτίου και τον ιστορικό περίπατο του τμήματός μου με το Europe Direct στα θρησκευτικά μνημεία της πόλης στις 25 Σεπτεμβρίου.

Στο βιβλίο του και στο σχετικό κεφάλαιο για την Κομοτηνή, ο Ηλίας Μεσσίνας, με αφετηρία τις νέες απαντήσεις σε παλιά ερωτήματα για τον τρούλο της συναγωγής και την ανέλπιστη και γενναιόδωρη βοήθεια για τη χρονολόγησή του από έναν άγνωστο μέχρι εκείνη τη στιγμή, τον Τριαντάφυλλο Παπαδάκη, θυμάται τον αγώνα του νεαρού αρχιτέκτονα το 1993:

Θα πήγαινε στην Κομοτηνή σαν Δον Κιχώτης, σαν άλλος ένας γραφικός που νομίζει ότι μπορεί να σώσει κάτι… ενάντια στην αδιαφορία.

Ηλία, σε ευχαριστούμε γιατί με την επιμονή, τον ενθουσιασμό, την πίστη στις ιδέες σου, κατάφερες να αποτυπώσεις τη συναγωγή λίγο πριν από την κατεδάφισή της και να παραδώσεις αυτές τις αποτυπώσεις στην επιστημονική κοινότητα, στην τοπική κοινωνία και στις επόμενες γενιές. Το βιβλίο σου είναι η αποτύπωση της αγωνίας τού τότε νεαρού αρχιτέκτονα αλλά και του σημερινού ώριμου αρχιτέκτονα –Έλληνα Εβραίου– πολίτη της Ευρώπης και του κόσμου. Όταν ολοκληρωθούν τα έργα του υπουργείου πολιτισμού και αποκατασταθεί ο χώρος του Κάστρου, τα θεμέλια της συναγωγής ή ό,τι άλλο γίνει εκεί (ακόμη και ψηφιακά) χάρη στις δικές σου αποτυπώσεις, θα κρατούν ζωντανή τη μνήμη της κοινότητας.

*Ο Βασίλης Ριτζαλέος είναι Μέλος ΕΔΙΠ του Τμήματος Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών του ΔΠΘ. Το κείμενο είναι η ομιλία του στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του Ηλία Μεσσίνα, «Η Συναγωγή και άλλες ιστορίες» (εκδ. Ινφογνώμων, Αθήνα 2022), που διοργανώθηκε από τη Δημοτική Κοινωφελής Επιχείρηση Πολιτισμού, Παιδείας, Αθλητισμού Δήμου Κομοτηνής, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κομοτηνής στο πλαίσιο των δράσεών της με την ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ «Κομοτηνή Εν Δράσει», τις εκδόσεις Ινφογνώμων, το βιβλιοπωλείο Εκλογή και τον «Παρατηρητή της Θράκης», την Τετάρτη 12 Οκτωβρίου 2022, στο Τσανάκλειο Μέγαρο, στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κομοτηνής. Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν για διευκόλυνση της ανάγνωσης.

Μπορείτε να βρείτε το ρεπορτάζ της παρουσίασης εδώ.


[1] Ελί Βιζέλ, «Η νύχτα», Μεταίχμιο, Αθήνα 2016, σ. 11.

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.