Βαντα Βουτσα- Παπαιωαννου, φιλολογος – συγγραφεας

Αξιότιμοι προσκεκλημένοι,*

Αισθάνομαι διπλά συγκινημένη και ευγνώμων, πρώτον γιατί συμμετέχω σε αυτήν την παρουσίαση του βιβλίου-λευκώματος του Πέτρου Φιλιππίδη και τον ευχαριστώ για την τιμή και δεύτερον γιατί  «στου κύκλου τα γυρίσματα π’ ανεβοκατεβαίνουν» βρέθηκα να κατοικώ σε έναν τόπο φιλόξενο, ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς, να ενσωματωθώ σε έναν προσφυγικό στη βάση του οικισμό, αυτόν της Καρυδιάς, προσφυγικής οικογένειας κι εγώ διττά, από τον Πόντο (Σινώπη, Κερτς) και την Προποντίδα (Πέραμος Κυζίκου) από τους γονείς μου, από την Αν. Θράκη (Σαράντα Εκκλησιές) και την Προποντίδα (Μουδανιά) από τους γονείς του συζύγου.

Είναι αποδεδειγμένο ότι όλοι οι πρόσφυγες  του χώρου και του χρόνου, της γεωγραφίας και της ιστορίας, της μοίρας και του καιρού, έχουν την ίδια πατρίδα: τη μνήμη τους. Η μνήμη, λοιπόν, των προσφύγων, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις Αλησμόνητες Πατρίδες, σφραγίστηκε από το ξερίζωμα. Οι τελευταίες εικόνες από την αγαπημένη πατρίδα τους ήταν η φωτιά, η λεηλασία, οι αρπαγές, ο θάνατος δίπλα τους και γύρω τους.  Τι να πρωτοπάρουν μαζί τους; Τάφοι και εστίες δε μεταναστεύουν, μόνο ένας σάκος με τα απαραίτητα, μια εικόνα του προστάτη Αγίου στο μέρος της καρδιάς και οι θύμησες να ακολουθούν. Κι αυτές οι θύμησες είναι οδυνηρές, γιατί η μνήμη έχει το κακό να κρατάει τις πληγές ανοιχτές, παράλληλα, όμως, τρέφει την Ιστορία. Όποιος λαός αγνοεί τη συμπυκνωμένη αποτίμηση της Ιστορίας του δείχνει ότι δεν είναι άξιος για τίποτε μεγάλο. Η Ιστορία δεν είναι μόνο σχολικό μάθημα, είναι πάντα παρούσα στη ζωή μιας χώρας, ενός λαού.

Η Μικρασιατική Καταστροφή χαρακτηρίζεται ως πολιτισμικό τραύμα, το οποίο προκάλεσε την ξαφνική ανατροπή του κοινωνικού ιστού και κατά τον αείμνηστο καθηγητή μου, ακαδημαϊκό, Διονύσιο Ζακυθινό, «υπήρξεν η τελευταία φάση του υπερποντίου Ελληνισμού. Κάτω από τα ερείπιά της τάφηκαν οι Ιωνικές και Ποντιακές αποικίες, οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το μέγα εκπολιτιστικό έργο του Βυζαντίου, η θαυμάσια αντίσταση και το αφανές κατόρθωμα των Ελλήνων της Τουρκοκρατίας. Τα κύματα του Αιγαίου έριξαν στις ακτές και τα νησιά της Ελλάδας τα λείψανα του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας. Και αντήχησαν οι αιγιαλοί και τα βουνά από τον θρήνο των σπαρασσομένων ανθρώπων»,

Κι  ο Γιώργος Σεφέρης,  πρόσφυγας κι εκείνος από τη Σμύρνη, στιχούργησε τον θρήνο αυτό στους «Αργοναύτες» του:

«Περάσαμε κάβους πολλούς, πολλά νησιά, τη θάλασσα
που φέρνει την άλλη θάλασσα, γλάρους και φώκιες.
Δυστυχισμένες γυναίκες κάποτε με ολολυγμούς
κλαίγανε τα χαμένα τους παιδιά
κι άλλες αγριεμένες γύρευαν το Μεγαλέξαντρο
και δόξες βυθισμένες στα βάθη της Ασίας.
Αράξαμε σ’ ακρογιαλιές γεμάτες αρώματα νυχτερινά
με κελαηδίσματα πουλιών, νερά που αφήνανε στα χέρια
τη μνήμη μιας μεγάλης ευτυχίας»,

Οι αλησμόνητες πατρίδες για τους πρόσφυγες, που με την εκπληκτική άνθησή τους έδωσαν στον ελληνισμό ανεκτίμητες ιστορικές περιόδους, η πατρίδα ήταν πάντα πατρίδα, ακόμη και για τους νεότερους της δεύτερης και των μετέπειτα γενεών είναι ζωντανή η εικόνα της οργανωμένης ζωής με τα έθιμα, τα τραγούδια, τα μαγειρέματα, τα γλέντια, τις γιορτές και όλα όσα έφεραν μαζί τους παππούδες και γονείς, εικόνα που τη φυλάνε διαρκώς μέσα στον λογισμό τους και τη μεταφέρουν από γενιά σε γενιά. Τη μεταφέρουν! Πώς; Να, λοιπόν, η απάντηση:

Όταν υπάρχουν άνθρωποι όπως ο Πέτρος Φιλιππίδης,

• που ορίζουν στόχο της ζωής τους τη συγκέντρωση όλων των στοιχείων, υλικών και άυλων, που έφεραν παππούδες και  γονείς,

• όταν, όπως ο Πέτρος Φιλιππίδης, υπόδειγμα οικογενειάρχη, δάσκαλος αγαπητός, ζωγράφος, καλλιτέχνης με χρυσά χέρια, φίλος έμπιστος, αρωγός σε κάθε ανάγκη συνανθρώπου, εργάζονται σιωπηρά επί 20 και πλέον χρόνια και καταγράφουν μνήμες των συγχωριανών, συγκεντρώνουν φωτογραφικό υλικό, ψάχνουν ακόμη και στα σκουπίδια μαρτυρίες,

• όταν, όπως ο Πέτρος Φιλιππίδης, καταγράφουν, ομαδοποιούν και στήνουν Λαογραφικό Μουσείο με τα  αντικείμενα παλιότερης ζωής, ένα παζλ που συνθέτει τη γενική εικόνα και υποδεικνύει τις κοινές ρίζες,  τους τρόπους κατασκευής, τα διαφορετικά υλικά, τις πρώτες ύλες, την τεχνογνωσία, τη χρηστικότητα, τους διαθέσιμους πόρους της εποχής τους.

• Όταν, όπως εκείνος, οραματίζονται και πραγματοποιούν την έκδοση περιοδικού, για να θυμούνται οι παλιότεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι.

• Όταν, όπως ο Πέτρος Φιλιππίδης, αγωνίζονται χρόνια να εκτυπωθεί αυτό το ογκώδες πλούσιο υλικό σε έναν καλαίσθητο τόμο –συγχαίρουμε και τις εκδόσεις ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ για το αποτέλεσμα– και να μπει στα σπίτια όλων των απανταχού Καρυδιωτών και όχι μόνο.

Αγαπητοί φίλοι, οι μνήμες της Προσφυγιάς προέρχονται από προσωπικές μαρτυρίες ατομικές, άμεσες και αυτές οι πολυάριθμες ατομικές μνήμες συγκλίνουν και συν-διαμορφώνουν τη συλλογική προσφυγική μνήμη. Και ύστερα με τη σειρά της η συλλογική μνήμη καταγράφεται και ταυτόχρονα ανατροφοδοτείται από πολιτιστικές δραστηριότητες των προσφυγικών ομάδων και μεταφέρεται στις επόμενες γενιές ως «μετα-μνήμη». Η γενιά μου ανήκει σε αυτήν την πρώτη μεταπροσφυγική ομάδα, και έχει μνήμη όχι άμεσα βιωμένη, αλλά μεταφερμένη και «επίκτητη».

Αγαπητό ακροατήριο, αγαπητοί  συγχωριανοί Καρυδιώτες,

Οι εισαγωγικές καταθέσεις  του συγγραφέα μαρτυρούν ότι αυτή η καταγραφή ήταν ένα όνειρο ζωής, το οποίο έμοιαζε με μακρινό παραμύθι, αλλά, που, καθώς άκουγε τις αφηγήσεις από τις τρεμάμενες φωνές των γεροντότερων στο καφενεδάκι του χωριού οι ήρωές του ζωντάνευαν στα μάτια του.

Το έργο του Πέτρου Φιλιππίδη  δεν είναι μόνο ένα λεύκωμα με πλούσιο ασπρόμαυρο φωτογραφικό υλικό, στις σελίδες του  σκιαγραφείται το ήθος και η ψυχοσύνθεση των ανθρώπων μιας προσφυγικής ομάδας από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη, καταγράφονται αναλυτικά στοιχεία της θρησκευτικής τους ζωής, λαογραφικά στοιχεία, περιγράφονται η αγροτική και η κοινωνική ζωή, τα παραδοσιακά επαγγέλματα και οι παραγωγικές δραστηριότητες, τα μνημεία του λόγου, ο λεξιλογικός θησαυρός των περιοχών προέλευσης  και γενικά όλος ο κύκλος της ζωής.

Το έργο του Πέτρου Φιλιππίδη  είναι μια κιβωτός, είναι ο χώρος,  όπου καταγράφηκε κάθε δείγμα ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως μεταφέρθηκε  από τις αλησμόνητες πατρίδες στη νέα εστία και μέσα σε αυτήν την κιβωτό θα ταξιδεύουν αλώβητα από γενιά σε γενιά αιωνίως και  ασφαλώς:

—Τα ονόματα των ηρώων που πολέμησαν σε κάθε κάλεσμα της μητέρας-πατρίδας

—Η δραματική πορεία και περιπλάνηση των εκπατρισμένων προγόνων

—Το νέο ρίζωμα  στην κοιλάδα της Καρυδιάς

—Το Δημοτολόγιο, (σαν ένα παρουσιολόγιο αυξομειούμενο)

—Η οργάνωση της νέας ζωής πάνω στις κληροδοτημένες αξίες με τις γιορτές, τα πανηγύρια, τις φορεσιές, τις γεύσεις, τις καλλιέργειες, τους κήπους…

Επειδή οι συγγραφείς της γενιάς του ’30, του Μεσοπολέμου δηλαδή, είναι μια πηγή πληροφόρησης, κράτησα λίγες αράδες από την «Αιολική γη» του Ηλία Βενέζη, που μιλάει για τα δέντρα, τις καρυδιές.

«Οι καρυδιές ζούσαν», γράφει ο Βενέζης,  «σε μακρινούς χρόνους  στα μέρη του Καυκάσου  κι άκουγαν για τη φωτεινή χώρα του Αιγαίου  πέρα μακριά και λαχταρούσαν να τη δουν. Το μεγάλο ποτάμι της Ανατολής, λέει, τις άκουσε και προσφέρθηκε να τις ταξιδέψει με τα νερά του και τα νερά των παιδιών και των παιδιών των παιδιών του ως  στη χώρα της θάλασσας. Έτσι κατέβηκαν οι καρυδιές στα μέρη μας, αλλά ύστερα άρχισε να τις βασανίζει νοσταλγία. Θυμούνταν την πατρίδα τους με τα απάτητα βουνά του Καύκασου και τα αιώνια σύννεφα. Χρειάστηκε καιρός ίσαμε να συνηθίσουν τη χώρα της θάλασσας. Φέρανε ένα νέο παιδί στη γη, την καρυδιά της αυλής μας», λέει ο συγγραφέας. Αυτή δε δοκίμασε τον καημό της ξενιτιάς.

Να, λοιπόν, που και οι καρυδιές μας, τα χαρακτηριστικά δέντρα του οικισμού μας, είναι πρόσφυγες.

Αγαπητοί μου, η επιστήμη της Ιστορίας έχει καταγράψει τα γεγονότα και ρέουν σε ένα πλατύ ποτάμι, του οποίου οι πηγές ξεκινούν βαθιά πίσω στον χρόνο, αυτές όμως οι ερευνητικές καταγραφές, οι αφηγήσεις, οι μαρτυρίες, το αποτέλεσμα ατομικής πρωτοβουλίας που γίνεται σκοπός ζωής, είναι οι παραπόταμοι που τρέφουν την κεντρική ροή και δεν αφήνουν την κοίτη του ποταμού να στεγνώσει.  

Το έργο σου, αγαπητέ Πέτρο, είναι η μικροΐστορία μιας ομάδας προσφύγων, η οποία φωτίζει τη μακροϊστορία της Νεότερης Ελλάδας και σε ευχαριστούμε από καρδιάς.

*Το κείμενο είναι η ομιλία της στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του Πέτρου Φίλιππου Φιλιππίδη, «Ένα ταξίδι στην ιστορία των Καρυδιωτών- Επί τη επετείω των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή», Πολιτιστικός Σύλλογος Καρυδιάς και Φίλων, Κομοτηνή 2021, που διοργανώθηκε την Τετάρτη 29 Σεπτεμβρίου 2021, στην Τσανάκλειο Δημοτική Βιβλιοθήκη Κομοτηνής.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.