Νατουραλισμος στην Ποιηση της Ελενης Ανδρεου

Χαίρομαι για πολλούς λόγους για τη σημερινή παρουσία μου στην παρουσίαση του νέου έργου της αρχαίας φίλης Ελένης Ανδρέου, μαζί με μια εκλεκτή αρχαία φίλη τη Μαρία Εμφιετζή. Φαντασθείτε μας και τους τρεις μας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο στη Θεσσαλονίκη το 1967 –πώς πέρασαν τα χρόνια… Χαίρομαι για τη συντονίστρια Πένη αρχαία επίσης φίλη πλην νεότερη και τις απαγγέλλουσες νεότατες Γιάννα και Μαρίνα. Τα αγαθά οφέλη της ποίησης… Ένας ακόμη λόγος –θα μου επιτρέψετε να το πω– είναι κάτι πολύ σημαντικό για το έργο μας και για το Λύκειον Ελληνίδων Ξάνθης που μας φιλοξενεί.

Εδώ και τρεις δεκαετίες συνηθίζεται να γίνεται παρουσίαση των νέων εκδόσεων, είτε κυρίως για την προώθηση των πωλήσεων είτε για γνωριμία με τους συγγραφείς και το έργο τους. Θέλω να πιστεύω ότι γενικά αποφεύγω την πρώτη εκδοχή των παρουσιάσεων, επιδιώκοντας τη δεύτερη περίπτωση. Αυτό, εξάλλου, πιστεύω ότι αποτελεί την πολιτιστική διάσταση κάθε βιβλιοπαρουσίασης. Ο σκοπός μας είναι να παρουσιάσουμε την ποιητική συλλογή της Ελένης Ανδρέου «Παρέμφατα – Π[οι]ήματα», που κυκλοφόρησε τον Οκτώβρη του περασμένου χρόνου.

Με την Ελένη συνεργαζόμαστε πάνω από πενήντα χρόνια. Κοντά στον Στέφανο Ιωαννίδη και στα «Θρακικά Χρονικά» εργαστήκαμε στην αρχή της δεύτερης περιόδου του περιοδικού, το 1971-1972. Η Ελένη στην Τέχνη και Αρχαιολογία κι εγώ στη Φιλοσοφία. Κάναμε παρέα όσο ζούσε στην Ξάνθη, δούλεψε στο δημόσιο, έφυγε από δω, κατέβηκε στην Αθήνα, πήγε στη Γερμανία. Είναι κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου του Πανεπιστημίου του Dillingen.

Πριν από 16 χρόνια άρχισε μια άλλου είδους συνεργασία. Ήταν έκπληξη ευχάριστη για μένα η έκδοση το 2007 της συλλογής αφηγημάτων «Των Αγίων Παρασκευής και Παντελεήμονος» (εκδόσεις Σήμα Εκδοτική), Ήταν μια σημαντική αρχή, που συνεχίστηκε με τον καλύτερο τρόπο με το δεύτερο βιβλίο αφήγησης «Ξένο βλέμμα» (εκδόσεις Σήμα Εκδοτική), το 2018. Το 2021 κυκλοφόρησε το τρίτο βιβλίο που περιέχει 34 διηγήματα και με τίτλο «Τα Αντικείμενα –Λόγος υπέρ του ασημάντου» (εκδόσεις Σήμα Εκδοτική)

Στη συλλογή αυτή κυρίως, αλλά και στις προηγούμενες, διαπιστώνεις ότι η συγγραφέας διαθέτει διαχρονική αίσθηση της ελληνικής γλώσσας, ενώ διακρίνεται για βαθιά ηθική αισθητική. Ως μότο σε πολλά διηγήματα χρησιμοποιεί ποιήματα, ενώ στα κείμενά της πολλές φορές έχω την αίσθηση ότι πεζός και ποιητικός λόγος είναι ενιαίος, γιατί η τέχνη του λόγου συναιρείται…Να προσθέσω, η Ελένη Ανδρέου είχε την επιμέλεια και έγραψε τον Πρόλογο στο ποιητικό βιβλίο του Χέλντερλιν που εκδόθηκε πρόσφατα «Το Αρχιπέλαγος», (εκδόσεις Σήμα Εκδοτική).

Ξαφνιάστηκα για την έκδοση ποιητικής συλλογής, αλλά ύστερα από ωριμότερη σκέψη θα έλεγα ότι ήταν κάτι αναμενόμενο, με βάση τα προηγούμενα και τον ενιαίο λόγο.

Η Ελένη προσέχει πολύ τον τίτλο και δηλώνει υπαινικτικά με αυτόν το περιεχόμενο του έργου. Στην προηγούμενη συλλογή διηγημάτων το «Λόγος υπέρ ασημάντου» παραπέμπει στον «Υπέρ Αδυνάτου» λόγο του Λυσία. Τώρα, τον τίτλο «Παρέμφατα π[οι]ήματα», έτσι που είναι γραμμένος, θα τον μετέφραζα «Ποιήματα για τις δυνάμενες να υποδηλωθούν πληγές».

Ήδη, στην πρώτη προσέγγισή μου για τη συλλογή, είχα εκφράσει την άποψη ότι τα πενήντα ποιήματά της μιλούν για τον κόσμο που μας περιβάλλει και μας πληγώνει. Γκρεμίσματα και πόνοι που ξεπερνούν τον ρεαλισμό και δείχνουν τον νατουραλισμό της εποχής μας.

Αν ο ρεαλισμός προσπαθεί να αντανακλά την πραγματικότητα, όντας μια πιστή και αντικειμενική απόδοση του εξω-κειμενικού κόσμου, ο νατουραλισμός είναι το αποκορύφωμα, η πιο ακραία εκδοχή του ρεαλισμού, υπερτονίζοντας τις αρνητικές και άσχημες καταστάσεις της ζωής, παρουσιάζοντας την πραγματικότητα γυμνή.

Μέσα από αποσπάσματα, μικρότερα ή μεγαλύτερα, θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε αυτόν τον ποιητικό κόσμο της Ελένης.

Θάνατος, κενά και σκοτάδια, η άβυσσος!

Πέρασα πάλι το ποτάμι

με άδειο κεφάλι

και τις τσέπες γεμάτες θάνατο

(Άρνηση, σ. 14)

Σκοτάδι έξω και μέσα […]

Καθώς ερχόμουν όμως

ξέχασα να σπείρω όνειρα στο δρόμο

και τώρα χάθηκα,

δεν ξέρω πού να πάω

(Στον δρόμο, σ.12)

[…] Κι εγώ μέσα σ’ αυτό τον απαίσιο βρυχηθμό του κόσμου

 τι ήσυχα που κρέμομαι στην άβυσσο!

(Το χτίσιμο του νέου κόσμου, σ. 27-28)

Τι γυρεύεις πάλι εκεί πάνω

 βραδιάτικα;

Δεν βαρέθηκες να καρφώνεις

 στον ουρανό

ανυπόληπτες υποσχέσεις

 και να ονειρεύεσαι με όνειρα

 περασμένων χρήσεων;

(Ηττοπάθεια, σ. 33)

Η ποιήτρια δεν είναι αλλοτριωμένη, δεν είναι παραδομένη και συμβιβασμένη με τον όλεθρο. Ζει μέσα σε μια διαρκή αναζήτηση και απορία:

Πυρπολούνται τα όνειρα

με φωτιές δανεισμένες;

(Εν τάξει, σ. 57)

Πότε ξύπνησες μέσα σ’ αυτό τον εφιάλτη

 ούτε που το κατάλαβες

 ενώ η πολιτεία βούλιαξε

 με αυτάρεσκο πένθος […]

 (Εφιάλτης, σ. 80-81)

[…] Σαν παρήγορο ψεύδος «Όλα καλά»

Ενώ κάτω απ’ το σπίτι

 αφύσικα μεγάλωναν κάθε βράδυ

 οι ρίζες του κακού

 και ροκάνιζαν με φριχτούς πόνους

 τη ζωή σου

(Θυμός, σ. 86-88)

Και φτάνουμε στη λύση του δράματος:

       Λάμπει προφητικά το πρόσωπο

και η λάμα του μαχαιριού

πριν τη χτυπήσει κατάστηθα

το μέλλον.

(Παράφραση, σ. 92 )

Χαρακτηριστικά τα όπλα της Ελένης:

Εμένα η προίκα μου ελληνική

Ψωμί αλλιώς πεθαίνω

Παιδεία αλλιώς χάνομαι

Ελευθερία αλλιώς δεν υπάρχω

(Ξένος, σ. 82)

Και ως δασκάλα με βεβαιότητα μας λέγει:

Προσθέτω τις χαρές

αφαιρώ τα άλγη

πολλαπλασιάζω τα μελλοντικά ενδεχόμενα

διαιρώ τις ευθύνες […]

Γι’ αυτό παιδί μου, σήμερα

θα σου μάθω να μετράς απ’ την αρχή

καιρός τις πλάνες του σχολείου να ξεχάσεις

γιατί μπορεί δυο ανθισμένες μυγδαλιές

και ένα χελιδόνι

να προφητεύουνε μια άνοιξη

(Απλά μαθήματα αριθμητικής, σ. 23)

Θα κλείσω τον περίπατό μας με ένα ποίημα που θα μου επιτρέψετε να σας διαβάσω – αφού σας ευχαριστήσω.

Πότε ξύπνησες μέσα σ’ αυτό τον εφιάλτη

ούτε που το κατάλαβες

ενώ η πολιτεία βούλιαζε

με αυτάρεσκο πένθος

σε χώμα-πίσσα που κυλούσε

γεμάτο ηλεκτρισμό

και ήδη είχαν λήξει ανεπιτυχώς

μετά τα έβδομα εγκαίνια του φράγματος

τα αντιπλημμυρικά έργα.

Απόηχοι αφοπλισμένων θρήνων

ανέβαιναν σαν πυκνές αναθυμιάσεις

από τους υπονόμους

όπου χωνεύονταν από καιρό

τα απόβλητα

από τους οίκους ανοχής

των ξένων λέξεων.

Οι λαμπροί ρύποι του πάρτυ

που βίαια διακόπηκε αργοπεθαίναν πεταμένοι

στα ρείθρα των έρημων δρόμων.

Κι εσύ, εμμονικέ κυνηγέ

των σκοτεινών υποσχέσεων

τι ελπίδες είχες;

Πόσες φορές σου είπα να προσέχεις

να μη ξοδεύεις την περίσσια Άνοιξη,

θα ’ρθει καιρός

που εκείνη

ερήμην σου θα ζωγραφίζει εποχές

που ποτέ δεν θα γνωρίσεις.

Αλλιώς πεθαίνω έλεγες

και ήταν ψέμα

το ήξερες

πως πεθαμένος ήσουν

από καιρό

κι ούτε οι νύχτες που υπόσχονται συντέλειες

δεν σε τρομάζουν πραγματικά παραταγμένος παθητικά καθώς στέκεσαι

 για πάντα      

στις συστοιχίες

εκείνων που οι ζωές τους χάθηκαν

σε νυχτωδίες παράφωνες

έξω από την Ιστορία.

(Εφιάλτης, σ. 80-81)

Ξάνθη, Νοέμβριος 2023

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.