Μυθος: Παραμυθι η η αφηγηση μιας αληθειας με τροπο διαφορετικο;

«Η αλληλεγγύη είναι η ποιοτική διαφορά των σημερινών εφήβων με τους παλαιότερους»

«Η μυθολογία της Ελλάδας αποτελεί παγκόσμια κληρονομιά»

«Η ναυμαχία της Σαλαμίνας», «Η ελληνική επανάσταση του 1821», «Η μάχη του Μαραθώνα», γεγονότα ιστορικά και εν πολλοίς άγνωστα στο ευρύτερο ανήλικο κοινό της χώρας, παιδιά και εφήβους. Θέματα ωστόσο με τα οποία καταπιάνεται ακριβώς για να «γεμίσει» το κενό αυτό, από τα πρώτα χρόνια της ζωής των παιδιών, ο αγαπημένος συγγραφέας παιδικών και εφηβικών βιβλίων Φίλιππος Μανδηλαράς.

Καταπιάνεται επίσης συστηματικά με την  ελληνική μυθολογία και  μεταφέρει τους μύθους στις σελίδες των βιβλίων του με τρόπο σύγχρονο και κατανοητό και τους αξιοποιεί με  τη μέθοδο δημιουργικής γραφής που απευθύνεται σε παιδιά, εφήβους και ενήλικες.

Ο Φίλιππος Μανδηλαράς μίλησε για την αξία των μύθων, την αλήθεια που αυτοί «κρύβουν», αλλά και την αλήθεια των σημερινών εφήβων όπως αυτή εκφράζεται δημιουργικά,  στον καθηγητή Χαράλαμπο Πουλόπουλο, στη ραδιοφωνική εκπομπή «Μαθήματα Αναπνοής».

Φίλιππος Μανδηλαράς και Χαράλαμπος Πουλόπουλος όμως…

Χ.Π.:  κ. Μανδηλαρά ποια είναι η διαφορά σε αυτό που λέμε μύθος, αλήθεια και παραμύθια;

Φ.Μ.:  Μύθος είναι μια αφήγηση που αποπειράται να ερμηνεύσει τον κόσμο, θεωρείται φανταστική, αλλά περιλαμβάνει κοινωνικά και θρησκευτικά στοιχεία της εποχής του που χρειάζονται αποκωδικοποίηση. Παραμύθι είναι μια παρηγορητική αφήγηση πλήρως φανταστική, δίχως αυτό να σημαίνει ότι δεν κρύβει κοινωνικά στοιχεία τα οποία, μάλιστα, εξελίσσονται από γενιά σε γενιά. Αλήθεια δεν ξέρω τι είναι. Υπάρχει αυτό «που φαίνεται» κι αυτό «που είναι». Υποψιάζομαι ότι η αλήθεια βρίσκεται κάπου ανάμεσα στο «είναι» και στο «φαίνεσθαι» κι είναι προσωπική υπόθεση

Χ.Π.: Μελετήσατε και τον Γκάτσο και τη σχέση του με τον Χατζιδάκι. Ποιος επηρέασε ποιόν;

Φ.Μ.: Και οι δύο ήταν από την επαρχία. Ο μεν Χατζιδάκις από αστική οικογένεια, ο δε Γκάτσος από αγροτική, με έναν πατέρα που είχε χαθεί στα καράβια, στην θάλασσα. Ο Γκάτσος ήταν «ουρανοκατέβατος» στην Αθηναϊκή λογοτεχνική σκηνή του ‘30, το ίδιο κι ο Χατζιδάκις. Νομίζω η καταγωγή τους, οι εμπειρίες τους, η επαφή τους με τη φύση και την παράδοση τους έφερε κοντά κι ο ένας επηρέασε τον άλλον.

«Πίστευα πάντα πως αξίζει να δώσουμε στα παιδιά τη μυθολογία με μία διαφορετική αφήγηση, που να βρίσκεται πιο κοντά σε αυτά»

Χ.Π.: Πώς ξεκινήσατε να γράφετε μύθους της αρχαίας Ελλάδας και ειδικά για παιδιά;

Φ.Μ.: Πίστευα πάντα πως αξίζει να δώσουμε στα παιδιά τη μυθολογία με μία διαφορετική αφήγηση, που να βρίσκεται πιο κοντά σε αυτά. Σε αυτό, παρέα μου έχω τη Ναταλία Καπατσούλια που υπογράφει την εικονογράφηση σε όλα τα βιβλία μυθολογίας και ιστορίας για μικρά παιδιά, με την οποία μοιραζόμαστε την ίδια αποδομητική και επιμεριστική «παιδική» ματιά και το ίδιο χιούμορ απέναντι στα γεγονότα που αφηγούνται οι μύθοι. Στόχος ήταν να διασκευαστούν οι μύθοι έτσι ώστε να απευθύνονται σε σημερινά παιδιά, να αφαιρεθεί το έντονο ηρωικό στοιχείο από τους ήρωες ώστε να γίνουν πιο προσιτοί, πιο ανθρώπινοι. Εκεί χρειάστηκε το χιούμορ της εικονογράφησης, ώστε να περάσουν ανώδυνα πολλά στοιχεία των μύθων που κρίνονται ακατανόητα από τα παιδιά αλλά και ιδιαίτερα άγρια για τη σημερινή κοινωνία. Στη διαδικασία, διαπιστώσαμε ότι «διασκεδάζοντας» τα βάσανα που περνούν οι άνθρωποι από τους θεούς και σχολιάζοντας υπαινικτικά την αλαζονεία των θεών, φέρναμε τους μύθους πιο κοντά στα παιδιά. Πάντως, θέλουμε δε θέλουμε, οι μύθοι αυτοί είναι κληρονομιά μας, μεγαλώνουμε μ΄ αυτούς, ζούμε στους τόπους όπου διαδραματίζονταν όλα τα φοβερά που αφηγούνται, οπότε καλό είναι να τους γνωρίζουν τα παιδιά μας πριν περάσουν από την επεξεργασία της εκπαιδευτικής διαδικασίας, πριν τους διδαχτούν επίσημα, δηλαδή, στο μάθημα της Ιστορίας.

Χ.Π.: Θα μπορούσε κανείς να πει ότι κάτι αντίστοιχο είναι και η Θρησκεία. Ποια όμως είναι η διαφορά στους Θεούς της αρχαίας Ελλάδας;

Φ.Μ.: Οι θεοί της αρχαίας Ελλάδας κινούν τον κόσμο και ταυτόχρονα είναι πολύ ανθρώπινοι, με τους έρωτες, τις διαμάχες τους, τις ζήλιες και τις μικρότητές τους. Άλλωστε τους είχαν τοποθετήσει στην κορυφή ενός βουνού, οπότε είναι φυσιολογικό να αναμειγνύονται πολύ δραστήρια στα ανθρώπινα. Πολύ νωρίς όμως, οι φυσικοί φιλόσοφοι, όπως ο Θαλής ή ο Αναξίμανδρος σκέφτηκαν πως δεν είναι ο Δίας που φέρνει τις καταιγίδες και τις βροντές, δεν είναι οι θεοί που κινούν τον κόσμο κι από τότε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι κι οι θεοί απομακρύνθηκαν από τις πόλεις, έχασαν την ανθρώπινη υπόστασή τους, γίναν απρόσιτοι.

Χ.Π.:  Ας μιλήσουμε για τους μύθους στην αρχαία Ελλάδα και τις κακίες…

Φ.Μ.: Έχω την αίσθηση πως πάνω από τους θεούς, οι αρχαίοι Έλληνες (της κλασικής τουλάχιστον περιόδου) έβαζαν αυτό που ονομάζουμε σήμερα Μοίρα. Κλασσικό παράδειγμα είναι ο Οιδίποδας, ο οποίος άγεται και φέρεται επειδή ο πρόγονός του είχε διαπράξει κάποτε ύβρι. Μετά απ’ αυτό, ο Οιδίποδας κι όλη η γενιά του είναι καταδικασμένοι ό,τι και να κάνουν, όσο κι αν προσπαθούν να αποφύγουν τη μοίρα, όσο κι αν επαναστατούν, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Αντιγόνης. Από την άλλη, δεν πρέπει να ξεχνάμε και την υποκειμενική ματιά του αφηγητή, όπως είναι ο Όμηρος στην περίπτωση του Αχιλλέα ο οποίος, κατά την ταπεινή μου γνώμη, υπολείπεται κατά πολύ του αντίπαλού του Έκτορα, ίσως του πλέον σύγχρονου, ευάλωτου, πολύπλευρου και συμπαθή ήρωα της Ιλιάδας. Ο Όμηρος όμως γράφει από τη μεριά των Ελλήνων και ναι μεν στιγματίζει τη συμπεριφορά του Αχιλλέα προς τον νεκρό Έκτορα, αλλά μην ξεχνάμε πως εμείς, ως «απόγονοι» των Αχαιών, όπως θέλουμε να είμαστε, δεν έχουμε πάψει ποτέ να εκτιμούμε και να τιμούμε τον σφαγέα του Έκτορα. Τον μύθο όμως δεν πας να τον «τακτοποιήσεις» γιατί ο μύθος δεν αλλάζει. Τον φωτίζεις όμως κι από άλλες πλευρές, του δίνεις τις διαστάσεις του, τον πλουτίζεις και τον κάνεις τρισδιάστατο. Η ερμηνεία του είναι υπόθεση του καθενός.

Χ.Π.: Μεταξύ άλλων κάνετε μαθήματα δημιουργικής γραφής και φαντασίας με παιδιά. Πώς εξηγείτε τον ρόλο της Μήδειας, που σκότωσε τα παιδιά της;

Φ.Μ.: Η Μήδεια αντιπροσωπεύει ο,τιδήποτε διαφορετικό και ξένο προς αυτό που ονομαζόταν Έλληνας. Είναι ο φόβος του διαφορετικού, αλλά και ο φόβος του θηλυκού. Μία γυναίκα από την Ανατολή, με ιδιαίτερη ομορφιά, από έναν ιδιαίτερο τόπο, που ασκεί μια ιδιαίτερη τέχνη που τη συνδέει με πρότερες λατρείες που συνδέονται με τον Άλλο Κόσμο -τον Κάτω. Η Μήδεια εμφανίζεται ως ιέρεια αυτού του κόσμου και τρομάζει αλλά και έλκει. Την παίρνει λοιπόν ο Ιάσωνας (με τη βοήθεια των «νέων» θεών), την χρησιμοποιεί εκεί που την χρειάζεται και στην συνέχεια προσπαθεί να την «εκπολιτίσει» στην πατρίδα του, να την κάνει «νοικοκυρά» και ταυτόχρονα «γιάτρισσα». Η Μήδεια όμως αντιδρά, ο Ιάσωνας δεν έχει την κοινωνική αποδοχή που χρειάζεται ως ήρωας κι έτσι την παραγκωνίζει. Τότε η Μήδεια αποφασίζει να επιστρέψει στον τόπο της και, φυσικά, θα πάρει μαζί της και τα παιδιά της. Όταν δουλεύω τη Μήδεια για τα παιδιά, έτσι ερμηνεύω τον μύθο: η Μήδεια δεν σκοτώνει ποτέ τα παιδιά της. Τα παίρνει μαζί της στον τόπο της, κάτι που, για τον Ιάσωνα και τον πολιτισμό που εκπροσωπεί, ισοδυναμεί με φόνο. Κι αυτόν τον φόνο παρουσιάζει ο Ευριπίδης στην δικιά του (και επικρατούσα) εκδοχή της Μήδειας: το φόνο των παιδιών του Ιάσωνα.

Χ.Π.:  Τι λέτε εσείς στα παιδιά για το θέμα αυτό;

Φ.Μ.: Εδώ υπάρχει μία διαλεκτική που την βρίσκουμε και στην ανθρωπολογία ως προς τι είναι πολιτισμένος και τι είναι απολίτιστος- άγριος. Όταν ο Κολόμβος πήγε στην Αμερική τι βρήκε; Άγριους κι απολίτιστους Ινδιάνους όπως μας αφηγούνταν η επίσημη ιστορία για αιώνες; Αν βρήκε άγριους, τότε ναι, κι ο Ιάσωνας συνάντησε άγριους στη Κολχίδα και η Μήδεια είναι άγρια. Υποθέτω πως όπως ο τεχνολογικά εξελιγμένος ευρωπαϊκός πολιτισμός ισοπέδωσε τους τοπικούς πολιτισμούς σε Αμερική, Ασία, Αφρική και Ωκεανία για να βρει έδαφος να αναπτυχθεί, το ίδιο συνέβαινε και με τον κραταιό αρχαίο ελληνικό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ματιά μας στη Μήδεια και στον πολιτισμό που εκπροσωπεί, είναι αυτή του κατακτητή. Κι ο κατακτητής την κατηγορεί για φόνο των παιδιών της. Υπάρχει όμως και η πραγματικότητα της Μήδειας, του κατακτημένου ιθαγενή… Το πώς λέγεται αυτό στα παιδιά, εξαρτάται από την ηλικία τους. Στην ιστορία που έχω γράψει, όταν η Μήδεια αντιλαμβάνεται την προδοσία του Ιάσωνα, παίρνει τα παιδιά της και επιστρέφει στον κόσμο στον οποίον ανήκε, τον ίδιο κόσμο που είχε προδώσει για χάρη του Ιάσωνα.

Χ.Π.: Στα εφηβικά βιβλία σας αναφέρεστε συχνά σε τραγούδια και μουσικές.  

Φ.Μ.:  Στα εφηβικά μυθιστορήματα που γράφω φροντίζω να υπάρχουν έντονα στοιχεία της ποπ κουλτούρας. Ένα απ’ αυτά είναι η μουσική. Στο «Ζωή σαν Ασανσέρ» όλη η πλοκή στήνεται γύρω από το Back in Black της Amy Winehouse. Στο «Κάπου ν΄ ανήκεις» ο ήρωας εγκαταλείπει την παιδική του ηλικία όταν ακούει Τρύπες. Στον «Υπέροχο κόσμο» ένας από τους ήρωες κινείται μονίμως γύρω από τους στίχους τραγουδιών του Nick Cave. Θα μπορούσε κάποιον να πει πως είναι η μουσική υπόκρουση των βιβλίων αλλά ουσιαστικά είναι οι στίχοι των τραγουδιών που κινούν του ήρωες.

«Τα εργαστήρια δημιουργικής γραφής για παιδιά είναι μία διαδικασία αποδόμησης και εν συνεχεία δόμησης του υλικού που φέρνουν τα παιδιά»

Χ.Π.: Τι επιδιώκετε μέσα από τα εργαστήρια δημιουργικής γραφής για παιδιά και εφήβους;

Φ.Μ.: Προσωπικά δεν με ενδιαφέρει να μάθουν να γράφουν τα παιδιά (αυτό είναι δουλειά του σχολείου, άλλωστε) αλλά να «ξεκλειδώσω» την φαντασία τους και να βρουν τον δικό τους τρόπο να εκφράζονται με λέξεις. Πρόκειται για μια διαδικασία αποδόμησης και εν συνεχεία δόμησης του υλικού που φέρνουν τα παιδιά. Αυτό σημαίνει πως δεν δίνω σημασία στην «καλή» έκφραση, στην καλολογία, αλλά στην αλήθεια του κάθε γραπτού. Πρόκειται για μια δύσκολη, πολλές φορές επίπονη και πάντοτε απελευθερωτική διαδικασία.

Χ.Π.: Πώς αντιμετωπίζουν οι έφηβοι τη σχέση με τους μεγάλους, που ορισμένες φορές τους καταπιέζουν και δεν τους αφήνουν να αναπνεύσουν; Αποτυπώνεται αυτό σε αυτά που γράφουν κατά την διάρκεια των εργαστηρίων;

Φ.Μ.:  Ένα περιστατικό που με έφερε σε μεγάλη αμηχανία, αλλά ευτυχώς ήταν η ομάδα εκεί και το διαχειρίστηκε άψογα, είναι το παρακάτω: Ένα κορίτσι 14 ετών, διάβαζε ένα κείμενο που μόλις είχε γράψει για κάποιον που τρέχει σε έναν διάδρομο σχολείου όπου υπάρχει μια τζαμαρία στην άκρη, περνάει μέσα από την τζαμαρία και πηδάει στο κενό. Αν θυμάμαι καλά, το κείμενο τελείωνε εκεί. Δεν τον σκότωνε. Δεν άφηνε να εννοηθεί, τουλάχιστον, ότι τον σκότωνε.  Το κείμενο ήταν γραμμένο σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση και όταν το διάβαζε το κορίτσι, έμοιαζε μόλις να συνειδητοποιεί τι είχε γράψει κι ότι αυτό ηχούσε στα αυτά της σαν να μιλούσε για τον εαυτό της. Οι υπόλοιποι της ομάδας παρακολουθούσαν άφωνοι, με θρησκευτική κατάνυξη. Το κορίτσι σταδιακά άρχισε να εκδηλώνει όλο και μεγαλύτερη αμηχανία, μέχρι που άρχισε να δικαιολογείται: «δεν είμαι εγώ αυτή» έλεγε, «καλά μπορεί να είμαι κι εγώ…». Συνδιαλεγόταν ουσιαστικά με τον εαυτό της, απελευθερωνόταν, πετούσε. Το τέλος τη βρήκε αμήχανη -γελούσε ή έκλαιγε, δεν θυμάμαι. Θυμάμαι όμως πως όλα τα παιδιά της ομάδας έσπευσαν να την αγκαλιάσουν, να της συμπαρασταθούνε. Εγώ δεν είχα τις ειδικευμένες γνώσεις να διαχειριστώ αυτό το ξέσπασμα. Είχε όμως τους φίλους της και τη στήριξαν στην ξαφνική ανάδυση της αλήθειας της.

Χ.Π.: Το σχολείο είναι κλειστός χώρος. Σας έχουν καλέσει ποτέ;

Φ.Μ.:  Ναι, τα σχολεία είναι χώροι κλειστοί με τον δικό τους κώδικα, κάτι που αντιλαμβάνομαι πως χρειάζεται ως ένα σημείο και το σέβομαι. Με έχουν καλέσει φιλόλογοι αλλά σπάνια για δημιουργική γραφή καθώς είναι δύσκολο να λειτουργείς τόσο αντίθετα από την εκπαιδευτική διαδικασία -εσύ αποδομείς, οι άλλοι δομούν.

Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε στα μυθιστορήματα εμείς οι λίγοι που γράφουμε για εφήβους, είναι να παίρνουμε τους έφηβους από τα περιβάλλοντα στα οποία είναι υποχρεωμένοι να βρίσκονται και να τους δουλεύουμε ως αυτόνομα άτομα, με μια πιο «ενήλικη» ματιά ώστε να αναδείξουμε την μοναδικότητά τους. Ο έφηβος έχει μία δική του προσωπική ζωή, στους δικούς του χώρους με τους δικούς του κώδικες. Στο σπίτι του, ας πούμε, ο χώρος αυτός είναι το δωμάτιο του. Άντε κι η τουαλέτα. Προσπαθούμε λοιπόν να απομονώνουμε τον έφηβο στους χώρους του, μέσα στην πόλη, μαζί με άλλους εφήβους, ώστε να αναπτυχθούν οι αληθινές δυναμικές τους. Κάθε ανάμειξη με ενήλικες, αλλοιώνει την εικόνα.  

«Υπάρχει αλληλεγγύη μεταξύ των εφήβων και υπάρχει ποιοτική διαφορά ανάμεσα στην νέα και παλιότερη γενιά»

Χ.Π.: Οι έφηβοι στις παρέες τους εκφράζουν διάφορα θέματα, που δεν περιορίζονται σε αυτά που πρέπει. Υπάρχουν δηλαδή πράγματα που δεν τα επικοινωνούν με τους ενήλικες. Αυτά βγαίνουν στις ομάδες εφήβων που δουλεύετε εσείς ή αυτοπεριορίζονται;

Φ.Μ.:  Αυτοπεριορίζονται. Το θέμα του σεξ για παράδειγμα είναι απαγορευμένο. Άλλα θέματα όμως λέγονται και επικοινωνούνται. Όπως η ενδοοικογενειακή βία, ας πούμε. Αυτό που εξακολουθεί να είναι ταμπού, είναι το θέμα του σεξ. Αντίθετα έχει «ανέβει» και το βλέπω ζωντανό εκ νέου, το φαινόμενο της αλληλεγγύης μεταξύ εφήβων. Πρώτη φορά το παρατήρησα μετά την δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου και το παρατηρώ εκ νέου κατά την πανδημία, ειδικά την εποχή που στοχοποιούνταν οι νέοι από την εξουσία ως πολλαπλασιαστές του ιού. Ναι, υπάρχει αλληλεγγύη μεταξύ των εφήβων και υπάρχει τεράστια ποιοτική διαφορά ανάμεσα σε αυτή τη γενιά των εφήβων κι εκείνη πριν δεκαπέντε έτη. Εκτιμώ πως έχουν αποκτήσει μια συλλογική υγιή αντίληψη της ηλικίας και των αναγκών τους κι έτσι έχουν οδηγηθεί σε μια άτυπη αλληλεγγύη μεταξύ τους. Αυτό με κάνει να αισιοδοξώ για το μέλλον. 

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.