Μια σημειολογια της μεταμφιεσης απο τη σκοπια του λαικου πολιτισμου

Μάσκες, ενδυμασίες και λαϊκά δρώμενα

Γιώργης Μελίκης, δημοσιογράφος-ερευνητής
«Ο άνθρωπος μια φορά τον χρόνο θέλει να γίνει “ο άλλος”, να κάνει την ανατροπή»
«Η παραδοσιακή μάσκα είναι το ίδιο το υποκείμενο, δεν είναι το αντικείμενο»
«Η Θράκη είναι ένας εμβληματικός τόπος και η χαρά του λαογράφου και του ερευνητή»

 
Στο άκουσμα της λέξης μεταμφίεση κατά τη διάρκεια των αποκριών, ο «σύγχρονος» νους συνθέτει εικόνες συνυφασμένες με παρελάσεις, ξέφρενο γλέντι μέχρι πρωίας, φαντεζί και απαστράπτουσες στολές.
 
Υπάρχει ωστόσο ένας βαθύς λαϊκός πλούτος που περικλείεται στην πρακτική της μεταμφίεσης και δεν απαντάται μόνο την περίοδο της αποκριάς. Στη Θράκη δε, ο λαϊκός πλούτος είναι τεράστιος και τα θεμέλια του τόσο στέρεα που το πέρασμα του χρόνου δεν τον άφησαν να λησμονηθεί. Τρανή απόδειξη είναι και η ακάματη αναβίωση από ντόπιους κατοίκους.
 
Η μεταμφίεση μέσα από το πρίσμα της παράδοσης, υποδηλώνει και μας βοηθά να κατανοήσουμε κοινωνικές πτυχές, παρέχοντας χρήσιμες πληροφορίες για συμβολισμούς, αξίες ή ακόμα και κοινωνικές δομές. 
 
Στον κόσμο αυτό, επιχειρήσαμε να εισέλθουμε μέσα από τη συνομιλία μας με τον κ. Γιώργη Μελίκη. Ο ίδιος επί 42 έτη δημοσιογράφος, ερευνητής της λαϊκής παράδοσης ίδρυσε το «Εθνογραφικό Κέντρο Έρευνας Γιώργης Μελίκης» που εδρεύει στη Μελίκη, ένα χωριό του νομού Ημαθίας,  και στεγάζεται στο πατρικό του σπίτι, που -με ιδίους πόρους- μετέτρεψε σε μουσείο. Πρόκειται για ένα μουσείο που ιδρύθηκε με σκοπό την ανάδειξη του πλούσιου λαογραφικού υλικού που είχε συγκεντρώσει ο ίδιος από όλα τα μήκη και πλάτη της Ελλάδας. Εντός του, μπορεί κανείς να ανακαλύψει χιλιάδες τάματα, εκατοντάδες μάσκες λαϊκών δρωμένων, φωτογραφίες και πολλά άλλα.
 

Γιώργης Μελίκης λοιπόν…
 
ΠτΘ: Πείτε μας λίγα λόγια για τις μεταμφιέσεις της λαϊκής παράδοσης;
Γ.Μ.:
Οι μεταμφιέσεις γενικότερα, έχουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Ο άνθρωπος μια φορά τον χρόνο θέλει να γίνει «ο άλλος», να κάνει την ανατροπή. Προφανώς και η ανατροπή δεν γίνεται μόνο με τη μάσκα, αλλά με μια ολόκληρη σκευή από δέρματα, κουδούνια και διάφορα άλλα υλικά που χρησιμοποιούν προκειμένου να φτιάξουν τις φορεσιές,  οι οποίες να επισημάνουμε πως δεν είναι καθόλου καρναβαλίστικες. Είναι φορεσιές εξαιρετικά σημαντικές με μια εξίσου σημαντική σημειολογία.
 
Οι μάσκες όπως και κάποιες άλλες συλλογές που έχουν σχέση εδώ με το μουσείο μας δεν είναι μονομερείς επιλογές αλλά είναι μέσα στο όλο σώμα της ελληνικής παράδοσης. Η μάσκα είναι το ίδιο το υποκείμενο, δεν είναι το αντικείμενο. Το υποκείμενο αυτό, σε κάποια περίοδο του χρόνου, θέλει να υποδυθεί έναν διαφορετικό ρόλο, να γίνει κάτι άλλο, αυτό που έχει μέσα στο υποσυνείδητο του, στην ψυχή και την φαντασία του. Με αυτόν τον τρόπο ενισχύεται η αντίληψη που έχει ούτως ώστε αυτό που πιστεύει να γίνει πιο ανατρεπτικό έτσι ώστε να εκφράσει τραγούδια και λέξεις τις οποίες όλη την υπόλοιπη χρονιά δεν τις χρησιμοποιεί παρά μόνο τις μέρες της αποκριάς.
 

«Οι παραδοσιακές μάσκες ως επί το πλείστον, είναι μάσκες ταυτότητας»

 
Η μάσκα έχει και μια άλλη σημειολογία. Οι παραδοσιακές μάσκες ως επί το πλείστον, είναι μάσκες ταυτότητας. Μάσκες οι οποίες δεν μπορούν να γίνουν διαφορετικές. Δεν μπορούμε για παράδειγμα να πάμε στο Ισαάκιο του Έβρου και να κάνουμε τον Πουρπούρη διαφορετικότερο από ό,τι τον κάνουν σήμερα ή τον Μπέη όπως τον κάνουν στη Βύσσα ή τους Σεϊμένιδες ή τους Καλόγερους ή τους Πιτεράδες όπως γίνονταν παλιά. Τις βλέπει κανείς και ξέρει ότι είναι από εκεί. Είναι μάσκες εμβληματικές όπως και στη Μακεδονία, βλέπουμε για παράδειγμα τη μάσκα του Σοχού και καταλαβαίνουμε ποιος είναι. Μπορεί να εμπλουτιστούν και να μπουν περισσότερα μοτίβα αλλά ο κατασκευαστικός τρόπος είναι πάντα ο ίδιος.
 
Οι μάσκες της αποκριάς είναι περισσότερο εξαγνιστικές και έχουν να κάνουν περισσότερο με την ευγονία. Είναι μάσκες φαλλικές. Οι περισσότερες δείχνουν φαλλούς και τη γενετήσια ορμή και διάθεση του ανθρώπου, η οποία πια, αφού ολοκληρωθεί, περνά στον εξαγνισμό. Για αυτό λοιπόν μετά την καθαρά Δευτέρα βλέπετε, περνάμε στη μεγάλη σαρακοστή έως ότου έρθει το Πάσχα και έτσι λοιπόν επαναλαμβάνεται ο κύκλος του χρόνου μέσα από ενιαύσιες τελετουργίες, δηλαδή γίνονται μια φορά τον χρόνο και δεν λειτουργούν, όπως πολλές φορές σήμερα συναντάμε, όλα αυτά τα δρώμενα ως attraction που γυρνούν από χωριό σε χωριό και από φεστιβάλ σε φεστιβάλ. Τα δρώμενα αυτά έγιναν για κάποιες ανάγκες μέσα στον τόπο και την ώρα τους αλλά όχι υπό τη μορφή περιφερόμενων θιάσων. Τα δρώμενα αυτά είναι «το κερασάκι στην τούρτα» της παράδοσης, καθότι είναι εντυπωσιακά.
 
Οι μάσκες, από την άλλη του δωδεκαημέρου, είναι μάσκες φοβικές. Φτιάχνονται με κέρατα και δέρματα με σκοπό να φοβίσουν. Αυτό συμβαίνει γιατί ο λαϊκός άνθρωπος δεν μπορεί να καταλάβει για παράδειγμα την αλλαγή στη διάρκεια της ημέρας. Είναι κάτι που δεν μπορεί να δικαιολογήσει.  Δεν γνωρίζει την ύπαρξη νοτίου και βορείου ημισφαιρίου. Η νύχτα για τον λαϊκό άνθρωπο-που δεν μπορεί να την ερμηνεύσει- είναι κάτι το φοβερό και τον τρομάζει. Πρέπει λοιπόν να λειτουργήσει με έναν μαγικό θρησκευτικό τρόπο και αυτός ο τρόπος είναι να γίνει και ο ίδιος αρκούδα ή να γίνει και ο ίδιος λύκος για να μπορέσει να κατανικήσει τα ζώα αυτά και με αυτόν τον τρόπο να εξοικειωθεί μαζί τους. Να τα ξορκίσει μέσα από μια ομοιοπαθητική τακτική.
 
Τα μέσα δε, τα υλικά που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι προκειμένου να τις κατασκευάσουν, είναι υλικά τα οποία έχουν στον τόπο τους.  Θα χρησιμοποιήσουν κολοκύθια, δέρματα, φασόλια, χαρούπια, κουκιά, ξηρούς καρπούς, κέρατα που έχουν στα ζώα τους, χαρτιά ή πανιά που υφαίνονται στους αργαλειούς και υπάρχουν στον τόπο τους. Δεν είναι υλικά που αγοράζονται αλλά επιλέγονται ανάλογα με το τι παράγει κάθε τόπος. Πρόκειται για ένα πολυσήμαντο στοιχείο γιατί οι μάσκες και γενικότερα τα δρώμενα αυτά, έχουν έναν ευγονικό χαρακτήρα. Γίνονται για την καλοχρονιά της γης, σε δυο περιόδους. Μια περίοδος είναι αυτή από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα, το λεγόμενο δωδεκαήμερο που πραγματοποιούνται τροπές του ήλιου, και η άλλη περίοδος είναι αυτή της αποκριάς, είναι η περίοδος του εξαγνισμού. Στην Αθήνα παλιά κατά την περίοδο αυτή, είχαμε τα ανθεστήρια, έθιμα που με τις μεταμφιέσεις και τις τελετές τους κορυφώνονταν και περνούσαν πια στον εξαγνισμό.
 

Μέρος του πλούτου των Θρακιώτικων εθίμων

 
ΠτΘ: Στο μουσείο φιλοξενείτε και θρακιώτικα εκθέματα;
Γ.Μ.:
Η Θράκη έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον από όλες τις απόψεις. Όταν μιλάμε για τη Θράκη, δεν εννοούμε τη σημερινή δυτική Θράκη όπως έχει διαμορφωθεί, αλλά εννοούμε τη μεγάλη Θράκη. Στη μεγάλη Θράκη συμπεριλαμβάνονται η Ανατολική Ρωμυλία και η Ανατολική Θράκη. Οι κάτοικοι που σήμερα ζουν στον ελλαδικό χώρο, έφεραν εξαιρετικά ήθη και έθιμα και φυσικά λαϊκά δρώμενα. Η ανατολική Ρωμυλία έχει τις Καμήλες και τους Ντιβιτζίδες, έθιμα που εκτυλίσσονται το δωδεκαήμερο. Στη σημερινή δυτική Θράκη της Βύσσας, των Πετρωτών, και των διαφόρων χωριών του Έβρου όπως το Τρίγωνο και ο Ερυθροπόταμος, γίνονται Καλόγεροι, Πιτεράδες, Σεϊμένιδες, Πουρπουριδες, όπως ακριβώς γίνονταν πάλαι ποτέ στην αλησμόνητη πατρίδα των ανθρώπων που ήρθαν ως πρόσφυγες. Οι άνθρωποι τα έφεραν από εκεί και τα διατηρούν με πολλή προσοχή και αγάπη σε κάθε χωριό και σε κάθε τόπο όπου αυτά υπήρχαν.
 
Η Θράκη είναι ένας εμβληματικός τόπος και η χαρά του λαογράφου και του ερευνητή. Εγώ τουλάχιστον, που επισκέπτομαι επί δεκαετίες τη Θράκη, έχοντας κάνει πάρα πολλές καταγραφές, ανακαλύπτω ότι πολλά έχουν μείνει απ’ έξω και επιδίδομαι πια σε νέες καταγραφές. Η Θράκη και η Μακεδονία νομίζω ότι είναι δύο χώροι που μπορούν να δώσουν όχι μόνο απαντήσεις στην καταγωγή και εξέλιξη των εθίμων αλλά και να εμπλουτίσουν πέρα από τα στενά όρια της καταγραφής και της λαογραφίας, να εμπλουτίσουν ακόμα και την κοινωνική ανθρωπολογία, όπως αυτή διαμορφώνεται κατά τόπους.
 
Γενικότερα, η μουσική, ο χορός, το τραγούδι, τα ήθη και τα έθιμα ούτε χωριό έχουν ούτε νοικοκύρη.  Αυτό σημαίνει ότι είναι πέρα από σύνορα. Κι αν σε κάποια φάση στην νεότερη ιστορία μπήκαν κάποια σύνορα, να μην ξεχνάμε ότι πέρα από τη σημερινή Θράκη, ας πούμε στη Βουλγαρία, υπάρχουν Έλληνες οι οποίοι μιλούν και τραγουδούν θαυμάσια ελληνικά. Οι περιοχές της Μαύρης Θάλασσας είναι επίσης πολύ σημαντικές. Το Σλίβεν για παράδειγμα είναι μια περιοχή που έχει πολλούς Σαρακατσάνους. Η Θράκη και η Μακεδονία είναι δύο ευλογημένοι τόποι, πολυσήμαντοι, ταλαιπωρημένοι  και θα έλεγα πως οι τόποι αυτοί, ενταγμένοι πια σε έναν Βαλκανικό χώρο, έχουν έναν υπέροχο δαίμονα, τον λεγόμενο Βαλκάνιο. Είναι μοναδικός και καταγράφεται με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον από τους πολύ μεγάλους λαογράφους και ανθρωπολόγους και είναι ένας τόπος που όσο και να μελετηθεί δεν θα εξαντληθεί γιατί οι Θρακιώτες και οι Μακεδόνες περνούν την παράδοση από γενιά σε γενιά έχοντας μια φλόγα στη χούφτα τους η οποία μεταλαμπαδεύεται. Εγώ νιώθω πολύ χαρούμενος που είμαι Μακεδόνας και έχω μεγαλώσει μέσα σε Θρακιώτες και κάθε φορά ανακαλύπτω διάφορα ενδιαφέροντα πράγματα τα οποία όχι μόνο εμπλουτίζουν τα αρχεία μου αλλά κυρίως εμπλουτίζουν την ψυχή μου και τη διάθεσή μου.
 

«Ο τρόπος, η οργάνωση και οι επιτελέσεις που γίνονται στα χωριά, παίρνουν και χαρακτήρα πάνδημο»

 
ΠτΘ: Είναι κτήμα μας η λαϊκή παράδοση;
Γ.Μ.
: Εάν επικαλεστώ ότι η λαϊκή παράδοση είναι λαϊκό μέσο και ότι εμείς οι απλοί άνθρωποι συγκροτούμε τον λαό και είμαστε οι δημιουργοί αυτής της παράδοσης, βεβαίως και είναι κτήμα μας. Με τη διαφορά όμως ότι είναι πολλά τα κτήματα αυτά. Έχουμε δηλαδή πολλές παραδόσεις σε όλη την Ελλάδα και τον κόσμο. Ο τρόπος, η οργάνωση και οι επιτελέσεις που γίνονται στα χωριά, όταν γίνονται τα δρώμενα αυτά, παίρνουν και χαρακτήρα πάνδημο. Δηλαδή δεν βγαίνουν τρείς άνθρωποι στον δρόμο. Βγαίνει όλο το χωριό και αν δεν βγει όλο το χωριό και δεν ντυθούν για να κάνουν το δρώμενο, οπωσδήποτε οι περισσότεροι που μένουν στα σπίτια τους θα βγουν με ένα τραπέζι, μεζέδες και ποτά στις αυλές και θα φιλοξενήσουν και κεράσουν τον κόσμο, ανταλλάσσοντας ευχές. Υπάρχει δηλαδή μια αμφίδρομη σχέση. Δεν είναι μόνο οι τελεστές, γιατί ένας τελεστής αν δεν έχει ανταπόκριση δεν έχει νόημα. Μαζεύονται στην πλατεία που αποτελεί σημείο αναφοράς και εκεί πια συγκροτείται ο θίασος που από εκεί σιγά σιγά, αρχίζει και μπαίνει στα σπίτια. Κακά τα ψέματα όλοι περιμένουν να πάει ο θίασος για να πει τα δικά του, να σταυρώσει την πόρτα ή να ρίξει η νοικοκυρά τα πολυσπόρια και να τα ανακατέψει με την μπατανόβουρτσα για να καρπίσει η γη. Το κρασί και το τσίπουρο είναι πάντα μέρος της ιεροτελεστίας. Τα κρέατα δε, είναι από τα σφάγια που τρέφονται στα σπίτια και ακολουθούν τις λεγόμενες ολόκληρες γουρ’νοχαρές. Όλα είναι ένας κύκλος. Με αυτή τη λογική είναι πράγματι δικά μας.
 

«Τα εκθέματα του μουσείου, είναι συλλογές μοναδικές που δεν συναντά κανείς ούτε στα Βαλκάνια αλλά ούτε και στην Ευρώπη»

 
ΠτΘ: «Εθνογραφικό Κέντρο Έρευνας Γιώργης Μελίκης». Τι θα συναντήσει κάποιος επισκεπτόμενος το Κέντρο;
Γ.Μ.:
Το Κέντρο μας εδώ χωρίζεται σε δύο κατηγορίες. Η μια περιλαμβάνει τεκμήρια της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και η άλλη υλικά. Στα άυλα, περιλαμβάνονται κάποιες χιλιάδες δημοτικά τραγούδια, περισσότερες από 400 ώρες τηλεοπτικό υλικό, το αρχείο του λαϊκού χειμώνα που επί 30 χρόνια γινόταν στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από το οποίο πέρασαν 6.000 οργανοπαίκτες, τραγουδιστές και χορευτές, βρίσκονται πολλές χιλιάδες φωτογραφίες εθνογραφικού περιεχομένου και οτιδήποτε έχει σχέση με την υλική πολιτιστική κληρονομιά. Προσπαθούμε πρώτα να δείχνουμε τα έθιμα του τόπου μας, και στη συνέχεια αφού δείξουμε αυτά, μεταφερόμαστε σε δύο συλλογές οι οποίες αποτελούν σημείο αναφοράς όχι μόνο για το κέντρο μας αλλά είναι συλλογές που δεν συναντά κανείς ούτε στα Βαλκάνια αλλά ούτε και στην Ευρώπη.
 
Το μουσείο μας χωρίζεται σε τρία επίπεδα και έναν μεγάλο αύλειο χώρο. Στο ισόγειο είναι τα γραφεία και αυτά που στεγάζουν την άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Υπάρχει ένας χώρος όπου γίνονται διάφορες περιοδικές εκθέσεις σημαντικών εικαστικών. Αυτή τη περίοδο έχουμε μια έκθεση στον χώρο αυτών των περιοδικών εκθέσεων, με θέμα «το παιδί στην παράδοση» η οποία συγκεντρώνει πολύ κόσμο. Έρχονται σχολεία από όλη την Ελλάδα. Υπάρχει εποπτικό υλικό όπου τα παιδιά βλέπουν πως έπαιζαν τα παλιά συνομήλικά τους πριν από τριάντα, σαράντα, πενήντα χρόνια. Οι υπόλοιποι τρείς χώροι του ισογείου, είναι οι χώροι όπου φιλοξενούμε τις υπόλοιπες εκθέσεις όπου προσπαθούμε να δείξουμε τα τοπικά έθιμα μέσα από βιτρίνες.
 
Στον πρώτο όροφο, ένας χώρος γύρω στα 250 τ.μ. είναι ο χώρος όπου είναι αφιερωμένος στα Αναστενάρια. Εκεί υπάρχουν εικόνες και τάματα. Με αφορμή τις εικόνες αυτές, που έχουν επάνω εκατοντάδες τάματα, συγκροτήσαμε μια συλλογή από 2.500 τάματα λαϊκής λατρείας από όλη την Ελλάδα και όλον τον ορθόδοξο κόσμο. Είναι μια μοναδική συλλογή και δεν μπορεί να φανταστεί ο επισκέπτης τι τάματα -πέρα από τα καθιερωμένα- μπορεί να συναντήσει.
 
Η άλλη συλλογή μας -που είναι και η attraction του μουσείου μας- βρίσκεται στον δεύτερο όροφο του κτηρίου, όπου φιλοξενείται η συλλογή με τις μάσκες. Πρόκειται για μια εθνική συλλογή από 110 μάσκες από όλη την Ελλάδα, από την Κρήτη μέχρι την Καππαδοκία, τον Πόντο και την Θράκη. Όπου υπάρχουν λαϊκά δρώμενα και όπου χρησιμοποιούνται οι μάσκες ως πρόσωπα επιτελεστικά του εκάστοτε δρώμενου.
 
Το μουσείο βρίσκεται στη Μελίκη Ημαθίας που είναι ένα χωριό με ντόπιους κατοίκους. Το 1914 μας ήρθαν πρόσφυγες από το Κοστί της Ανατολικής Θράκης και έφεραν δύο πολύ σημαντικά έθιμα. Το ένα είναι με τα Αναστενάρια και το άλλο είναι το έθιμο του Καλόγερου. Το κάναμε την περασμένη Δευτέρα όπου συγκροτείται ένας θίασος και γίνεται αυτό το ευγονικό δρώμενο του Καλόγερου που γυρνά ο θίασος στα σπίτια του χωριού και γίνεται για να συμβάλλει στην αναπαραγωγή και στον εμπλουτισμό. Στην ενθάρρυνση των δυνάμεων της φύσης που πια βρίσκονται σε χειμερία νάρκη λόγω του χειμώνα. Οι προθήκες που έχουμε ουσιαστικά, είναι προθήκες οι οποίες έχουν έναν παιδευτικό χαρακτήρα και είναι κυρίως εποπτικό υλικό. Οι επισκέπτες που έρχονται για να δουν τα διάφορα ήθη και έθιμα της περιοχής, έρχονται πρώτα από εδώ, ενημερώνονται, ξέρουν ακριβώς περί τίνος πρόκειται και αφού πια μάθουν και έχουν τις πληροφορίες για τις οποίες ενδιαφέρονται, τότε βγαίνουν στα χωριά, και στη Μελίκη ειδικότερα που είναι και το Κέντρο, και παρακολουθούν το έθιμο, χωρίς να αναρωτιούνται ποιος είναι ο θίασος και ποια τα πρόσωπα που γυρνάνε από πόρτα σε πόρτα και από αυλή σε αυλή μέσα στους δρόμους του χωριού.
 
(σ.σ. Το φωτογραφικό υλικό προέρχεται από τη σελίδα στο facebook: https://www.facebook.com/GeorgeMelikisMuseum/ )

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.