Η μνημη των ανθρωπων ειναι οι ανθρωποι η ενα kaddish για τη Λουνα
Η Ρίκα Μπενβενίστε, καθηγήτρια Μεσαιωνικής Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, υπογράφει τη «Λούνα», που κυκλοφόρησε το 2017 από τις εκδόσεις «Πόλις» και έλαβε το Βραβείο Νίκου Θέμελη στα Λογοτεχνικά Βραβεία του Αναγνώστη 2018. Ένα δοκίμιο ιστορικής βιογραφίας, όπως χαρακτηριστικά το αποκαλεί η ίδια, που φέρει το όνομα της πολύπαθης ελληνοεβραίας πρωταγωνίστριάς του, μίας αφανούς ηρωίδας της σκληρής καθημερινής βιοπάλης, της οποίας η οδύσσεια θα χανόταν ανεπιστρεπτί στη λήθη της ιστορίας, αν η συγγραφέας δεν την αποτύπωνε ανεξίτηλα με τη δική της βαρύνουσα φωνή στις σελίδες αυτού του δοκιμίου ιστορικής βιογραφίας.
Για τη συγγραφέα, η Λούνα ήταν ένα υπαρκτό πρόσωπο στη ζωή της, μία μακρινή θεία της παιδικής και εφηβικής της ηλικίας, που ερχόταν στο σπίτι για επίσκεψη στις γιορτές. Ένας «μεγάλος», όπως όλοι εκείνοι που δεν προφτάσαμε ποτέ να τους εκφράσουμε τις απορίες μας, γιατί τα ερωτήματα τα διαμορφώσαμε όταν πλέον φτάσαμε κοντά στη δική τους ώριμη ηλικία. Η Ρίκα Μπενβενίστε, με όσα τεκμήρια είχε στη διάθεσή της, επιχείρησε να ανασυγκροτήσει την πολυτάραχη ζωής τής σιωπηλής Λούνας, συνθέτοντας διάσπαρτες πληροφορίες, οπτικοακουστικές ή δημοσιευμένες μαρτυρίες, μελέτες, αρχεία, και καταφέρνει, εν τέλει, να την αναπαραστήσει κατά τρόπο εξόχως γλαφυρό και αριστοτεχνικό, εισάγοντας τον αναγνώστη σε ζοφερές και αποσιωπημένες πτυχές της τότε εβραϊκής πραγματικότητας.
Τα νεανικά χρόνια και η αρχή του πογκρόμ
Γενέτειρα της ηρωίδας Λούνας Ασσαέλ υπήρξε η Θεσσαλονίκη, η οποία, τότε, στα 1910, βρισκόταν ακόμη υπό οθωμανική κατοχή. Ήταν ένα από τα έξι παιδιά μίας φτωχής εβραϊκής οικογένειας που διέμενε στον συνοικισμό «151» και είχε ως βασική γλώσσα επικοινωνίας τα ισπανοεβραϊκά. Από πολύ νεαρή ηλικία, έμαθε την τέχνη της μοδίστρας, με την οποία πορεύτηκε ως τη δύση της ζωής της. Εκείνη την εποχή στην πόλη, οι Εβραίοι ήσαν σημαντική πληθυσμιακή συνιστώσα, αφού, σύμφωνα με την απογραφή που διεξήχθη το 1913, ανέρχονταν στο 1/3 του συνολικού πληθυσμού. Εξ αυτών, οι περισσότεροι ήταν άνθρωποι του μεροκάματου και η τροφή τους εξασφαλιζόταν, εν πολλοίς, από τα πραγματοποιούμενα συσσίτια.
Το 1917, η πόλη δοκιμάστηκε από μία καταστροφική πυρκαγιά, που επέφερε ριζικές αλλαγές στην εβραϊκή κοινότητα και την εξανάγκασε σε μετοικεσίες και ανακατατάξεις. Το 1931, η Λούνα παντρεύτηκε τον λιμενεργάτη Σαμ Γκατένιο, οπότε και πήρε το επώνυμό του. Στη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας, βίωσε την αντισημιτική υστερία ως απότοκο της γενικότερης εθνικιστικής έξαρσης, όπως και τον εμπρησμό του πογκρόμ του Κάμπελ, όπου είχε καταφύγει ένα μεγάλο μέρος εβραϊκών οικογενειών μετά το ξέσπασμα της αναφερθείσας πυρκαγιάς. Τα βίαια επεισόδια που έλαβαν χώρα εκεί, υποδαυλίστηκαν από τη βενιζελική εφημερίδα «Μακεδονία», καθώς και από διάφορες εθνικιστικές οργανώσεις που είχαν ιδρυθεί και ανέπτυξαν δράση εκείνη την περίοδο, όπως οι «Χαλυβδόκρανοι». Συν τοις άλλοις, η εποχή εκείνη βρήκε τη Θεσσαλονίκη παραδομένη στη φυματίωση, στον τύφο και στην ασιτία, κατάσταση η οποία πυροδότησε ένα μεγάλο κύμα μετανάστευσης τόσο προς την Ευρώπη όσο και προς άλλα μέρη του κόσμου.
Το τρένο του «θανάτου»
Στις 27 Μαρτίου του 1943, με την επέλαση των Ναζί και την πέμπτη αποστολή από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου της Πολωνίας, η Λούνα εξαναγκάστηκε σε επιβίβαση στο τρένο του «θανάτου» μαζί με τον σύζυγό της, ο οποίος, άμα τη αφίξει στον προορισμό, οδηγήθηκε κατευθείαν στους θαλάμους αερίων. Αυτή τη φρικαλέα κατάληξη είχε η συντριπτική πλειονότητα των αφιχθέντων –ένα ογδόντα και πλέον τοις εκατό οδηγείτο με συνοπτικές διαδικασίες στον θάνατο. Ορισμένοι κρατούνταν ζωντανοί προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως δούλοι ή πειραματόζωα. Σε αυτήν την κατηγορία κατέληξε και η Λούνα, καθότι μεταφέρθηκε στο διαβόητο «μπλοκ 10», ένα οικοδόμημα από κόκκινα τούβλα, όπου διενεργούνταν ιατρικά πειράματα στους ανθρώπους, για την εξεύρεση φτηνών μεθόδων στείρωσης και άλλα πολλά αποτρόπαια. Συμφώνως προς τους υπολογισμούς, γύρω στις 800 γυναίκες υπέστησαν εκεί τέτοιου είδους μεταχείριση, ενώ καθίσταται ανέφικτο να προσδιοριστεί με ακρίβεια ο συνολικός αριθμός των νεκρών από τα εν λόγω πειράματα.
Η δεκαοκτάμηνη παραμονή της σε αυτό το κολαστήριο τής προξένησε χρόνια προβλήματα υγείας, τα οποία της άφησαν ανεξάλειπτα ψυχικά και σωματικά σημάδια, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγεται και ένα γαλάζιο τατουάζ που αποτύπωνε το νούμερο 40077. Η Λούνα ασθένησε πολλές φορές βαριά, με υψηλό πυρετό και οδυνηρή συμπτωματολογία, προσβλήθηκε από τύφο, υπέφερε φριχτά, όμως κατάφερε να επιβιώσει. H γνώση της ραπτικής λειτούργησε για εκείνη σωτήρια, καθώς της επέτρεψε να εργάζεται σε εσωτερικό χώρο και να προστατεύεται από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες του βορειοευρωπαϊκού χειμώνα.
Απελευθέρωση και επανάκαμψη στη γενέτειρα
Μετά την εκκένωση του στρατοπέδου, στις αρχές του 1945, ακολούθησε μία βασανιστική πορεία θανάτου 850 χιλιομέτρων μέσα στο χιόνι, από το Άουσβιτς στο Ράβενσμπουργκ, κι από ’κει στο Μπέργκεν-Μπέλσεν. Έχοντας υποφέρει τα πάνδεινα η ηρωίδα, απελευθερώθηκε από τον βρετανικό στρατό στις 15 Απριλίου του 1945. Λίγους μήνες αργότερα, το φθινόπωρο του 1945, η Λούνα έφθασε αεροπορικώς στην Αθήνα, ερχόμενη από Βρυξέλλες, όπου είχε οδηγηθεί με ευθύνη των Συμμάχων. Έπειτα από λίγες μέρες, ανέβηκε σιδηροδρομικώς στη γενέτειρά της, τη Θεσσαλονίκη. Εκεί, δεν διεκδίκησε κάποιο χαμένο σπίτι, γιατί δεν είχε ποτέ κάτι τέτοιο. Έφυγε πάμφτωχη και γύρισε άπορη, ταλαιπωρημένη και άρρωστη. Κατά την απογραφή, στο ατομικό της δελτίο υπ’ αριθμόν 277 ανεγράφησαν τα ακόλουθα: «Παρέλαβε μία κουβέρτα την ημέρα που έφτασε, ένα κρεβάτι, και μία ακόμη κουβέρτα ενάμιση μήνα αργότερα, λίγα χρήματα και ιματισμό τον Φεβρουάριο του 1946».
Το νέο ξεκίνημα στη ζωή της σηματοδότησε μοναχικότητα και συντροφικότητα συγχρόνως, αφού είχε δίπλα της ομοιοπαθείς –συντρόφισσες, κατά κύριο λόγο– από τα στρατόπεδα, με τις οποίες διένυε μία κοινή διαδρομή, ανεξίτηλα στιγματισμένη από τα τραύματα του παρελθόντος. Η ικανότητά της στο ράψιμο, κυρίως στα καλύμματα των επίπλων, θα την καταστήσει ξακουστή «καλυμματού» στη Θεσσαλονίκη του ’60 και του ’70 και θα της εξασφαλίσει αξιοπρέπεια στο υπόλοιπο του σεμνού της βίου. Έκτοτε, με εξαίρεση τρία ταξίδια στο Ισραήλ στις αρχές της δεκαετίας του ’80, έμεινε σταθερά στην πόλη.
Ο τραγικός απολογισμός
Η Λούνα ήταν από τους λιγοστούς επιζήσαντες του ολοκαυτώματος –κάπου 2.000 από τους 50.000 Εβραίους της πόλης. Αν η Γερμανία δεν έχανε τον πόλεμο, η τραγική κατάληξη θα ήταν προδιαγεγραμμένη για την εβραϊκή κοινότητα συλλήβδην. Για τους επιζήσαντες, ο μετέπειτα βίος δεν ήταν εύκολος και γαλήνιος. Η Λούνα συνέχισε μόνη, χωρίς σύντροφο στο πλευρό της, ως χήρα, επιζήσασα των στρατοπέδων, μία ταυτότητα εξαιρετικά δύσκολη στη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία. Εντούτοις, κατέβαλε αξιέπαινη προσπάθεια προκειμένου να επουλώσει τα βαθιά τραύματα των τραγικών βιωμάτων, να ξαναβρεί τον εαυτό της και να ανακτήσει τη χαμένη ζωή της.
Η συγγραφέας Ρίκα Μπενβενίστε
Η Ρίκα Μπενβενίστε γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1959. Σπούδασε Ιστορία στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και έκανε το διδακτορικό της στη μεσαιωνική ιστορία στη Σορβόννη (Ρaris, Ρantheon-Sorbonne). Δίδαξε στο τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου και στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Σήμερα είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας της Μεσαιωνικής Ευρώπης στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Μελέτες της για τα δικαστικά αρχεία της μεσαιωνικής Γαλλίας, την ιστορική ανθρωπολογία και τις σχέσεις εβραίων και χριστιανών στη μεσαιωνική Δύση έχουν δημοσιευθεί σε ελληνικά και ξένα περιοδικά. Στα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται επίσης η εβραϊκή ιστοριογραφία και η ιστορία του Ολοκαυτώματος.
Το 2015 τιμήθηκε με το «Κρατικό ειδικό βραβείο σε λογοτέχνη του οποίου το βιβλίο προάγει σημαντικά το διάλογο πάνω σε ευαίσθητα κοινωνικά ζητήματα» για το έργο της «Αυτοί που επέζησαν. Αντίσταση, εκτόπιση, επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940», εκδόσεις Πόλις.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
