Γιωργος Κουφακης*: «Δεν ειμαι ουτε ιστορικος, ουτε γλωσσολογος, ουτε καν φιλολογος. Ειμαι ενας απλος Μπογιαλικιωτης»

Όπως ξέρετε ήδη, δεν είμαι ούτε ιστορικός, ούτε γλωσσολόγος, ούτε καν φιλόλογος. Είμαι ένας απλός Μπογιαλικιώτης, λάτρης (όπως και κάθε άνθρωπος υποθέτω) της μητρικής του γλώσσας και παράδοσης. Αυτήν τη γλώσσα και παράδοση επιχειρώ να περιγράψω μέσα από αυτό το βιβλίο. Εδώ, θα προσπαθήσω να σας κάνω μια σύντομη ξενάγηση στη μορφή και στο περιεχόμενο του βιβλίου. Διαιρείται σε πέντε μέρη.

1^ο Μέρος

Στο πρώτο μέρος υπάρχει μια μερική και σύντομη ιστορία του Μεγάλου και του Μικρού Μπογιαλικίου και της αποικίας τους, Μουραντανλί (Δάσος του Μουράτ). Το όνομα Μπογιαλίκια, αυτών των χωριών, προέρχεται, όπως ξέρετε βέβαια, από τη λέξη μπογιά που έχει την ίδια προφορά και την ίδια σημασία και στις τρεις γλώσσες (ελληνική-τουρκική-βουλγαρική) και οφείλεται στο γεγονός ότι οι Μπογιαλικιώτες είχαν ως κύρια ασχολία τους την παρασκευή χρωμάτων από τους χυμούς των φύλλων των πολλών και ποικίλων φυτών που υπήρχαν στην περιοχή τους και, βέβαια, τη βαφή.

Κυρίαρχο ζήτημα για τα Μπογιαλίκια ήταν πάντοτε η προέλευση των Μπογιαλικιωτών. Υπάρχουν σοβαρά επιχειρήματα για την προέλευσή τους από την Ήπειρο. Την άποψη αυτή υποστηρίζει έντονα ο φιλόλογος Ιωάννης Παπαναστασίου, στηριζόμενος τόσο σε αρχαία παράδοση των γεροντότερων Μπογιαλικιωτών, όπως γράφει, όσο και στη διαπίστωσή του ότι τα ήθη και έθιμα, οι ενδυμασίες και το γλωσσικό ιδίωμα των Μπογιαλικιωτών μοιάζουν πολύ με αυτά των Ηπειρωτών.

Υπάρχει, βέβαια, και ο ισχυρισμός ότι οι Μπογιαλικιώτες κατάγονται από τη Κρήτη. Ένα επιχείρημα για αυτόν τον ισχυρισμό είναι ότι πολλά επώνυμα Μπογιαλικιωτών έχουν την κατάληξη -ακης. Αυτό το επιχείρημα δεν είναι  ισχυρό διότι φαίνεται ότι αυτή η κατάληξη -ακης προστέθηκε κατά την καταγραφή των Μπογιαλικιωτών από την Επιτροπή Υποδοχής των Προσφύγων, με την έλευσή τους στην Ελλάδα. Σημειωτέον ότι η Επιτροπή αυτή αποτελούνταν από Κρήτες.

Ωστόσο, πρέπει να αναφέρουμε ότι επώνυμα Ελλήνων με την κατάληξη -ακης υπήρχαν και στη Βουλγαρία πριν τον ερχομό τους στην Ελλάδα. Κατά τον Αναστάσιο Παπαναστασίου η κατάληξη -ακης προστίθεντο στα επώνυμα αυτά για να διακρίνεται το παιδί από τον γονιό.

Υπάρχει ακόμη και η υπόθεση ότι καταγόμαστε από τον Εύξεινο Πόντο, χωρίς κάποια επιχειρήματα όμως να στηρίζουν αυτή την υπόθεση. Φαίνεται ότι είμαστε σαν τον Όμηρο! Πολλοί τόποι διεκδικούν την καταγωγή μας.

Στην Ξυλαγανή ήρθαν, το 1924, με την ανταλλαγή των πληθυσμών 300 οικογένειες από το Μεγάλο Μπογιαλίκι, το Δογάνογλου, το Μικρό Μπογιαλίκι και το Μουραντανλί.

Το παλιό όνομα της Ξυλαγανής ήταν Κουσλανλί, ένα χωριό με τουρκικό βέβαια όνομα και Βούλγαρους κατοίκους. Στο βιβλίο αναφέρονται οι δύο εκδοχές για την ετυμολογία της  λέξης Κουσλανλί και η εκδοχή για τη μετέπειτα (1920) μετονομασία του σε Ξυλαγανή.

2^ο Μέρος

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου αναπτύσσεται με συντομία το γλωσσικό ιδίωμα των Μπογιαλικιωτών με πολλά γλωσσικά παραδείγματα, ενώ γίνεται αναφορά και για την αλληλεπίδραση αυτού του ιδιώματος με την τουρκική και τη βουλγαρική γλώσσα, με παράθεση πολλών γλωσσικών δανείων.

Στα γλωσσικά ιδιώματα δεν υπάρχει, όπως ίσως πολλοί υποθέτουν, μια άναρχη χρήση της γλώσσας. Τα ιδιώματα έχουν κανόνες που δημιούργησε στην πορεία της, όπως πάντα, η ίδια η γλώσσα. Και παρά τη διακωμώδηση και τον ευτελισμό που δέχονται, ιδίως από την τηλεόραση, αποτελούν σημαντικό γλωσσικό και πολιτιστικό πλούτο του κάθε τόπου. Νομίζω ότι κάθε ιδίωμα, όπως και κάθε γλώσσα, έχει τη δική του ομορφιά και απαιτεί τον σεβασμό στους ανθρώπους που το ομιλούν.

Από τα βασικά χαρακτηριστικά του ιδιώματος εδώ θα περιγράψω πολύ σύντομα μόνο δύο, τα οποία συναντάμε και σε πολλά άλλα βόρεια ιδιώματα.

1. Τροπή του άτονου ε σε ι και του άτονου ο σε ου, σε οποιαδήποτε θέση κι αν βρίσκονται μέσα στη λέξη.   Π.χ. σε ρωτάω > σι ρουτάου, αυτοκίνητο > αυτουκίνητου,   επίτηδες >  ιπίτηδις. Αυτή η τροπή έχει ευρεία χρήση σχεδόν σε όλη τη βόρεια Ελλάδα.

2. Αποβολή των άτονων ι και ου που βρίσκονται είτε στη μέση είτε στο τέλος της λέξης. Π.χ. απεικάζω > απκάζου= καταλαβαίνω, όπου > όπ’, σκυλί > σκλι,  στοιχειό > στχειό,  κουνούπι > κνούπ’,  πηγάδι > πχάδ’, αχμάκης > αχμάκς= βλάκας. Από το αχμάκς προκύπτει και η λέξη αχμακιό (= βλακεία):

Τ’ αχμακιό ούλ’ τ’ μέρα να του θιρίειζ του προυί πάλι ως του γόνα. Λέχτηκε από τον Ξυλαγανιώτη Γιάννο Παπαναστασίου παραμονές εκλογών στη δεκαετία του 1950, αλλά φαίνεται ότι έχει διαχρονική ισχύ. Και για να ευλογήσω τα γένια μας, ο  Γ.Π. ήταν ο παππούς μου από τη μητέρα μου.

Από τους αρχαϊσμούς του ιδιώματος (δηλαδή την παραγωγή λέξεων από αρχαίες λέξεις), αναφέρω εδώ έναν: σχοινίκιον > σνίκ’= μόδιος/μόδιον [κάδος ως μονάδα μέτρησης όγκου (Λέσβος 8-9 λίτρα, Κρήτη 600 λίτρα)]. Να μην το μπερδεύουμε με το σνι (= σουφράς, τουρκικό δάνειο).

Τη λέξη μόδιος τη συναντάμε και στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο: «Ου δύναται κρυβήναι πόλις επάνω όρους κειμένη ουδέ καίουσι τον λύχνον και τιθέασι αυτόν υπό τον μόδιον». Άντε τώρα να εξηγήσεις τη φράση: υπό τον μόδιον. Κάτω από το σνίκ’, όπως μας το εξήγησε ο Μπογιαλικιώτης θεολόγος καθηγητής μας!

—Τουρκικά δάνεια

Τα περισσότερα από τα τουρκικά δάνεια αναφέρονται σε λέξεις της καθημερινής ζωής. Και σε αυτά εφαρμόζονται οι φωνητικοί κανόνες του ιδιώματος. Π.χ. duvar > ντουβάρι > ντβάρ’  (πουκάνσι, λέ’, του κιφάλ’ τ’ στου ντβάρ’ κι έβγαλι έναν τζιόφου μπαμπάτσκου… να!), tufek > τουφέκι > τφέκ’, kafasız > καφασı’ιζ=  ανεγκέφαλος/βλάκας, givredıyorym > γκιβριντίζου= ξεροψήνω (ποιος από τους παλιούς Ξυλαγανιώτες ξεχνά τη φράση:  γκιβριτζμέν’ φλέντζα αλειμμέν’ μι μπαλίσιου βούτρου;, düzenlıyoruyn > ντουζντίζουμι= στολίζομαι  (Μπουγιαλικιώτισσα μάνα προς την κόρη της: Για που ντουζτίστκις μαρή πάλι προυΐ προυΐ;)

—Βουλγαρικά δάνεια

Τα περισσότερα δάνεια από τη βουλγαρική αναφέρονται σε λέξεις που δηλώνουν βαθμό συγγένειας ή αντικείμενα σπιτιού. Π.χ. μπούλκα > μπούλκα= νύφη, φιλέντζα > φλέντζα= φέτα ψωμιού, πριστίλκα= ποδιά, κ’αρτίτσα > γκαρνταβίτσα= κρεατοελιά.

Δεν ξεχνώ αυτήν τη λέξη! Μια κρεατοελιά που έχω στο κεφάλι μου μού κόστισε στο Δημοτικό Σχολείο το παρατσούκλι «γκαρνταβίτσα»!

Καράιαλίτκ’ μπούλκα= Νύφη δυνατή σαν μαύρο άλογο. Ένα πραγματικό γεγονός:  Ξυλαγανιώτης γέρος περιγράφει, στη δεκαετία του 1950, τη νύφη του σε άλλον γέροντα στο ΚΤΕΛ Κομοτηνής:

Καράιατλίτκ’ μπούλκα α! Τομ σκουθεί του προυΐ καβραντά’ του σουμόν’ κόφτ’
μια φλέντζα πέρα σπίρου, καπτά’ κι ένα σβόλ’ τυρί, νι τρώ’ κι απέ κόμα μια! Καράιατλίτκ’μπούλκα έι!

Είναι ενδιαφέρον ότι στη φράση αυτή –καράιατλίτκ’ μπούλκα– έχουμε συνάντηση τριών γλωσσών (τουρκική-ελληνική-βουλγαρική).

3^ο Μέρος

Στο τρίτο μέρος του βιβλίου υπάρχει ένα ανθολόγιο με ιστορίες διατυπωμένες στα μπογιαλικιώτικα. Κάποιες από αυτές είναι ιστορίες που προσαρμόστηκαν στα μπογιαλικιώτικα από εμένα, ενώ άλλες προέρχονται από το διαδίκτυο που τις δανείστηκα, με την άδειά τους βέβαια, και με αναφορά της πατρότητάς τους, από τους (κατά αλφαβητική σειρά): Γιώργο Βαφειάδη, «Θρακιώτ’», Αλέξανδρο Καραδέδο, Τριαντάφυλλο Παπαδάκη και Πέτρο Πουλαράκη, τους οποίους ευχαριστώ και πάλι. Θα σας διαβάσω δύο τέτοιες  σύντομες ιστορίες χωρίς να αναφέρω εδώ την πατρότητά τους για να μην αδικήσω κάποιους.

—Παραθετικά Ξυλαγανιώτικης μάνας, περιγράφοντας το παιδί της, στη δεκαετία του 1950

Χαμνό κζαν’! (παιδί)

Κόμα χαμνό δεν έχ’! (πιο κακό… συγκριτικός βαθμός)

Του λο χαμνό! (το πιο κακό… υπερθετικός βαθμός)

Σκλι μαύρου! (ατίθασο και άγριο)

Ίδιους πατέρας τ’!  (απωθημένη οργή)

—Ψάχνοντας για τη λέξη αδύνατος

Ξυλαγανιώτης εξηγεί σε μια ξένη την κατάσταση ενός άλλου Ξυλαγανιώτη μεγάλου  φαγά και πότη, ο οποίος, όμως, είναι πολύ αδύνατος.

Ξυλ.: Σα ζβανάς!

Ξεν.: Δηλαδή τι θα πει ζβανάς;

Ξυλ.:  Ζαμπούνκους!

Ξεν.: Και τι θα πει ζαμπούνκους;

Ξυλ.: Ζαΐφκους

Ξεν.: Και ζαΐφκους τι είναι πάλι;

Ξυλ.: Γκαγκατσιάρς μα κι συ, πώς του λέν’;

4^ο Μέρος

Στο τέταρτο μέρος του βιβλίου περιγράφονται ήθη και έθιμα των Μπογιαλικιωτών. Με τη λαογραφία των Μπογιαλικιωτών ασχολήθηκε πρώτη, και με εξαιρετική επιτυχία νομίζω, η Σουλτάνα Πολιτσάκη-Παπαδημητρίου στη λαογραφική μελέτη της «Από το Μεγάλο Μπογιαλίκι της Ανατολικής Ρωμυλίας στην Ξυλαγανή της Δυτικής Θράκης (1974-1982)». Και φτάσαμε πέρυσι στα αντίστοιχα πονήματα, πλούσια σε τέτοιες πληροφορίες της Αναστασίας Τζελαρά, «Η ζωή στο χωριό μου τους 12 μήνες του χρόνου» και του Αποστόλη Μουζαλιώτη, «Όσα είδα και όσα άκουσα στο χωριό μου, την Ξυλαγανή Ροδόπης».

Κυρίαρχο ζήτημα για τα Μπογιαλίκια ήταν πάντοτε η προέλευση των Μπογιαλικιωτών. Υπάρχουν σοβαρά επιχειρήματα για την προέλευσή τους από την Ήπειρο. Την άποψη αυτή υποστηρίζει έντονα ο φιλόλογος Ιωάννης Παπαναστασίου, στηριζόμενος τόσο σε αρχαία παράδοση των γεροντότερων Μπογιαλικιωτών, όπως γράφει, όσο και στη διαπίστωσή του ότι τα ήθη και έθιμα, οι ενδυμασίες και το γλωσσικό ιδίωμα των Μπογιαλικιωτών μοιάζουν πολύ με αυτά των Ηπειρωτών

Έρχεται τώρα και η δική μου εργασία να συνεισφέρει στην περιγραφή ηθών και εθίμων των Μπογιαλικιωτών. Σε αυτό το μέρος έχω εντάξει και την μπογιαλικιώτικη φορεσιά καθώς και το μπογιαλικιώτικο τραγούδι. Θα σταθώ εδώ σε δύο από τα δώδεκα έθιμα που περιγράφονται στο βιβλίο:

—Τράχωμα

Αρχικά ο θεσμός της προίκας στους Μπογιαλικιώτες ήταν αντεστραμμένος. Ο γαμπρός έδινε στη νύφη το μπαμπά χακ –δικαίωμα του πατέρα–, που ήταν 18 λίρες για την καλύτερη νύφη. Αργότερα θεσπίστηκε ο θεσμός της προίκας της νύφης, το τράχωμα. (Τραχώνω= προικίζω με τραχύ, δηλαδή με ασημένιο νόμισμα, προίκα που δίνεται σε μετρητά και με διαστολή της έννοιας σε κάθε περιουσιακό στοιχείο). Πήρι, λέ’,  τράχουμα 40 στρέμματα χουράφ’.

—Αποκριές και σχουρμένα (συγχωρεμένα)

Οι αποκριές, πλην των άλλων, ήταν και γιορτή της συγχώρεσης και της συμφιλίωσης. Κατά τη συνάντησή τους, τις αποκριές, οι κάτοικοι αγκαλιάζονταν και ψιθύριζαν τη λέξη «σχουρμένα». Ειδικά οι νεότεροι περνούσαν από τα σπίτια του χωριού και, σφίγγοντας το χέρι των μεγαλύτερων και λέγοντας τη λέξη σχουρμένα, ζητούσαν κατά κάποιον τρόπο συγχώρεση για τις όποιες κακές πράξεις που υποτίθεται ότι είχαν κάνει ή τα όποια άσχημα λόγια υποτίθεται ότι είχαν πει για αυτούς. Ήταν μια συμβολική πράξη συμφιλίωσης, που ομόρφαινε τη ζωή  του χωριού. Οι άνθρωποι αυτοί φαίνεται ότι γνώριζαν καλύτερα από εμάς τόσο την ουσία όσο και τη δύναμη της συγχώρεσης.

Τα μπογιαλικιώτικα αυτά έθιμα διατηρήθηκαν για πολλά χρόνια και στην Ξυλαγανή. Όμως, η αφομοίωση των τοπικών πληθυσμών και, κυρίως, η όποια εξέλιξη έσβησαν πολλά από αυτά. Ευτυχώς υπάρχουν οι πολιτιστικοί φορείς του χωριού που εργάζονται ακόμη με πάθος για τη διάσωση όσων από αυτά τα έθιμα απέμειναν.

Τους οφείλουμε σεβασμό και συμπαράσταση!

5^ο Μέρος

Στο πέμπτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζεται η παλιά Ξυλαγανή (Καθημερινή ζωή – Γεωργικές εργασίες – Επαγγέλματα) μέσα από φωτογραφίες. Oι περισσότερες από αυτές τις φωτογραφίες προέρχονται από τη διαρκή έκθεση φωτογραφιών του Δημήτρη Δουμπουλάκη στο Πολιτιστικό Κέντρο Ξυλαγανής, με την τεχνική υποστήριξη του Τριαντάφυλλου Παπαδάκη. Τους ευχαριστώ και πάλι και τους δύο.

Πρώτες στη σειρά η φωτογραφία με το ντουρβάν’ (Ντουρβανίζου= βγάζω βούτυρο χτυπώντας το γάλα μέσα στο ντουρβάνι) για την παρασκευή βουτύρου και τον πέτρινο μύλο για την παρασκευή πλιγουριού και μετά ο αργαλειός για την ύφανση.

Νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικές οι φωτογραφίες με το Κοινοτικό Συμβούλιο Ξυλαγανής στα έτη 1934, 1936 και 1954. Ξεχωρίζουν, επίσης, η φωτογραφία με το χορευτικό συγκρότημα Ξυλαγανιωτισσών νεανίδων στη ΔΕΘ του 1954 και η φωτογραφία με την εκταφή των λειψάνων των εκτελεσθέντων αντιστασιακών Ξυλαγανιωτών την 9/4/1944 από τα βουλγαρικά τάγματα κατοχής (1941-1944). Κάτω από αυτή τη φωτογραφία υπάρχει και ένα σύντομο ιστορικό.

Στο τέλος του  βιβλίου υπάρχει ένα γλωσσάρι με τη μετάφραση μπογιαλικιώτικων λέξεων.

Επιτρέψτε μου να κλείσω αυτήν την παρουσίαση με μια ανάμνησή μου από τα μαθητικά μου χρόνια –Γυμνάσιο Αρρένων Κομοτηνής–, το 1959.

Ο εξαιρετικός και αγαπημένος θεολόγος καθηγητής μας, Ξυλαγανιώτης –και Μπογιαλικιώτης–, φιλικός και χαμογελαστός πάντα, αλλά και απότομα αυστηρός όταν έπρεπε, πολλές φορές έδινε χρώμα στις παραδόσεις του, χρησιμοποιώντας
–αυθόρμητα– κάποιες μπογιαλικιώτικες λέξεις. Το μάθημα ήταν η συντέλεια του κόσμου. Στον διάλογο που ακολουθεί έγιναν κάποιες επεμβάσεις για την πληρότητα των μπογιαλικιώτικων:

Μαθ.: Πώς α γέν’  η συντέλεια τ’ κόσμου, πώς α καταστραφεί  κόσμους κύριι;

Καθ.: Α τιρλαθεί κάνας τιρλός, α πατήσ’ κάνα κουμπί, α σκάσ’ καμιά μπόμπα,
α κουπεί κάνα κουμάτ’ που τ’ν υδρόγειου, να πώς καταστρέφιτι κόσμους.

Μαθ.: Κίριι, σια πού α πά’ του κουμάτ’ απ’ θα κουπεί που τ’ν υδρόγειου;

Καθ. (αγριεμένος τώρα): Φίλε, κείνου του κουμάτ’ α πά’ στουν προυουρισμό τ’.
Σε να δγιούμι σι’ απού α πας άμα έρθου γω σιακεί!

Και το μάθημα συνεχίστηκε χωρίς άλλη διακοπή!    

Κλείνοντας,  ευχαριστώ  τον Παρατηρητή της Θράκης για την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου προχωρώντας στην έκδοση αυτού του βιβλίου.

*Ο Γιώργος Κουφάκης είναι συνταξιούχος φυσικός και συγγραφέας. Το κείμενο είναι η ομιλία του στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του, «Μπογιαλίκια Ανατολικής Ρωμυλίας» (εκδ. Παρατηρητής της Θράκης, Κομοτηνή 2022), που διοργανώθηκε την Κυριακή 21 Αυγούστου 2022, στο προαύλιο της Παιδικής και Εφηβικής Βιβλιοθήκης Ξυλαγανής, από το Σύλλογο Γυναικών Ξυλαγανής και τις Εκδόσεις Παρατηρητής της Θράκης.

Μπορείτε να βρείτε το ρεπορτάζ της παρουσίασης εδώ

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.