Επικουρεια φιλοσοφια: φιλοσοφικο απολιθωμα η διαχρονικος «οδοδεικτης»;
Δημήτρης Δημητριάδης, «Η επικούρεια έννοια της ανάγκης ως επιταχυντής κοινωνικών εξελίξεων», εκδ. Επικοινωνία ΑΕ, Κομοτηνή 2023, σ. 238
Ο Εβρίτης Δημήτρης Δημητριάδης, συνταξιούχος εκπαιδευτικός,έχει αφοσιωθεί τα τελευταία χρόνια στη μελέτη του Επίκουρου και των φιλοσοφικών του αρχών, με βασικό σκοπό να αποδείξει πως η επικούρεια φιλοσοφία και τα διδάγματά της δεν ανήκουν μόνο στην εποχή που τα γέννησε, αλλά παραμένουν επίκαιρα μέχρι και σήμερα.
Σε συνέχεια λοιπόν των συγγραφικών του έργων: «Η επικούρεια φιλοσοφία στο σήμερα» (εκδ. Βερέττας, 2018) και «Το γέλιο του ήλιου» (εκδ. Βερέττας, 2018), επέστρεψε το 2023 για να εμπλουτίσει τοcorpus των φιλοσοφικών μελετών με το νέο του δοκίμιο «Η επικούρεια έννοια της ανάγκης ως επιταχυντής κοινωνικών εξελίξεων», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Επικοινωνία ΑΕ.
Η νέα του έκδοση είναι υποβλητική από την πρώτη κιόλας εικόνα. Το έντονο φλογερό κόκκινο του εξωφύλλου σε συνδυασμό με τον περίτεχνο και πολύσημο πίνακα τούεπίσης Εβρίτη εικαστικού Αθηνόδωρου Ταρσούδη δημιουργούν στον αναγνώστη αίσθημα αδημονίας, να πάρει στα χέρια του τη μελέτη και να βυθιστεί στις σελίδες του.
Δημήτρης Δημητριάδης, «Η αναφορά στην επικούρεια έννοια της ανάγκης εξηγεί και δίνει απαντήσεις στο σημερινό κοινωνικό γίγνεσθαι, που τόσο μας αγχώνει»
Το νέο δοκίμιο του κ. Δημητριάδη ξεκινά με ένα ιδιαίτερα κατατοπιστικό εισαγωγικό σημείωμα, στο οποίο ο ίδιος διευκρινίζει τις ρίζες της ανθρώπινης πράξης και ερμηνεύει τις εξελικτικές διαδικασίες που συντελούνται στις μέρες μας. Ενδεικτικά αναφέρει:
«Κατά πώς φαίνεται επαληθεύεται αυτός, ο τόσο συκοφαντημένος αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος, ο Επίκουρος, που λέει ότι οι ρίζες της ανθρώπινης πράξης είναι: “Η βούληση, η πιθανότητα και η ανάγκη”. Δεν μας ξεκαθαρίζει όμως αν αυτές οι τρεις έννοιες επηρεάζουν τις πράξεις του ανθρώπου ως άτομο ή ως συλλογικό Ον, αν δηλαδή επηρεάζουν τις πράξεις μεμονωμένων ατόμων ή αποτελούν σημείο συγχρονισμένης εκκίνησης ολόκληρων κοινωνιών. Αν δηλαδή η ανάγκη όταν γίνεται συλλογική, κάνει ολόκληρη την κοινωνία να συμπεριφέρεται με έναν συγκεκριμένο τρόπο, ή επικρατεί το “Ο σώζων εαυτόν σωθείτω”[…].
Αν, όμως, η ατομική ανάγκη μετατρέπεται σε συλλογική και οι ανθρώπινες κοινωνίες λειτουργούν συλλογικά, σαν ένα συλλογικό Ον, τότε με κάποια βεβαιότητα θα μπορούσαμε να πούμε πως ολόκληρο το φαινόμενο της εξέλιξης, όχι μόνο του ανθρώπινου είδους, αλλά και κάθε έμβιου είδους, είναι αποτέλεσμα της ανάγκης. Αυτό βέβαια το έχει πει ο σπουδαίος Δαρβίνος και τόσοι άλλοι μεγάλοι επιστήμονες μετά από αυτόν. Και, όταν το λέμε εμείς, είναι σαν να παραβιάζουμε ανοιχτές πόρτες. Ωστόσο, η αναφορά μας στην επικούρεια έννοια της ανάγκης εμπεριέχει βέβαια και τη σύνδεση με το φυσικό φαινόμενο της εξέλιξης, κυρίως όμως μας εξηγεί και δίνει απαντήσεις στο σημερινό κοινωνικό γίγνεσθαι, που τόσο μας αγχώνει. Γιατί έτσι είναι η ανθρώπινη φύση. Να αναζητά απάντηση. Και όταν δεν μπορεί να τη βρει μέσα από τη γνώση, τότε η απάντηση έρχεται από την ίδια τη ζωή, σαν έλκος, σαν καρδιακό επεισόδιο, σαν εγκεφαλικό. Η σεβάσμια ανάγκη είναι, λοιπόν, αυτή που μας σπρώχνει να “πετάξουμε”, κατά πώς θα ’λεγε και ο Γκιγιώμ Απολλιναίρ, και μας βοηθάει να καταλάβουμε πως στις μέρες μας αυτό που γίνεται δίπλα μας είναι αποτέλεσμα κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών, γεωπολιτικών, γενικών και ειδικών μεταρρυθμίσεων, μεταβολών, ανακατατάξεων, αναπροσαρμογών κλπ., που μας παρασέρνουν σε άγνωστα μέχρι χθες μονοπάτια σκέψεων, συμπεριφορών, αντιδράσεων, που τελικά μας τρομάζουν, μας αγχώνουν και γεμίζουν τα ντιβάνια των ψυχοθεραπευτών. Αυτό το ακατανόητο, λοιπόν, που γίνεται δίπλα μας, είναι μέρος μιας τεράστιας διαδικασίας εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών.
Ο σύγχρονος άνθρωπος, αντί να τρομάζει με όσα ακούει και με όσα βλέπει να συμβαίνουν γύρω του, θα πρέπει να θεωρεί τον εαυτό του πολύ τυχερό. Και αυτό γιατί μπορεί να δει τον εαυτό του στο κέντρο πρωτόγνωρων εξελικτικών διαδικασιών. Να θεωρεί τον εαυτό του τυχερό, γιατί η ταχύτητα των εξελικτικών μεταβολών είναι τόσο ιλιγγιώδης, ώστε ο άνθρωπος, στη διάρκεια της βραχύβιας ζωής του, μπορεί να “σταματήσει” τον εξελικτικό χρόνο και να παρακολουθήσει τα εξελικτικά βήματα από “πρώτο χέρι”, που λένε. […]».
Η διάρθρωση της μελέτης
Οι προσπάθειες του συγγραφέα να καταστήσει και πάλι τον Επίκουρο και τη φιλοσοφία του επίκαιρα δεν γίνεται μέσα από ένα εξεζητημένο επιστημονικό πρίσμα, που ενδεχομένως θα απευθυνόταν σε ένα πιο περίκλειστο και περιορισμένο κοινό. Απεναντίας, με μια γλώσσα καθημερινή και χειμαρρώδης, με χιούμορ, καυστικότητα και έντονη υπαινικτικότατα, χρησιμοποιεί τη σκοπιά ενός απλού ανθρώπου που προσπαθεί να βρει απαντήσεις, μετατρέποντας τη διορατικότητα σε προνοητικότητα. Γι’ αυτόν τον λόγο λοιπόν παίρνει τον αναγνώστη από το χέρι και βήμα βήμα προχωρούν στον χρόνο, από τη Γεωργική Επανάσταση μέχρι και σήμερα, εξετάζοντας τις ανθρώπινες ανάγκες. Η χρονική και ιστορική αυτή περιδιάβαση ξετυλίγεται σε οκτώ ενότητες.
Στην πρώτη ενότηταμε τίτλο «Η επικούρεια έννοια της ανάγκης», ο κ. Δημητριάδης εστιάζει στον φιλοσοφικό λόγο του Επίκουρου περί ανάγκης, καθώς και στη στενή σχέση μεταξύ κοινωνικού παιχνιδιού και ανθρώπινης ευδαιμονίας, ηθικών κανόνων και αίσθησης ελευθερίας, αλλά και στην αντιπαράθεση της επιθυμίας με την ανάγκη: «Αν δεν μπορούμε να παραβγούμε με την ανάγκη, μπορούμε να ελέγξουμε την επιθυμία που δημιουργεί την ανάγκη». Στο κεφάλαιο αυτό «ταξιδεύουμε» από τη Γεωργική Επανάσταση «που έφερε τα πάνω κάτω στον άνθρωπο» μέχρι τη Βιομηχανική και τον ρόλο των αισθήσεων και τη δέουσα θέση τους στην επιστήμη, που ήδη, εδώ και πολλούς αιώνες, είχε θίξει ο Επίκουρος. Στην ενότητα αυτή μνημονεύεται και η ανάγκη των νέων αγορών, η μηχανοποίηση του πολέμου, ο κομβικός ρόλος του Τύπου κ.ά.
Στη δεύτερη ενότητα, «Οι νέες ανάγκες των ανθρώπινων κοινωνιών», γινόμαστε θεατές της νέας εποχής που ξεπροβάλλει, όταν νέα κράτη δημιουργούνται, ανεξαρτητοποιούνται και προκαλούν τεράστιες πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές. Γίνονται επίσης διακριτές ανάγκες των ανθρώπων της εποχής, που αφορούν την πολιτική και ατομική ελευθερία, την καλύτερη ποιότητα ζωής καθώς και την εξέλιξη της ανθρώπινης έκφρασης. Όλοι αυτοί οι σταθμοί της ανθρώπινης ιστορίας δεν κατονομάζονται απλώς, αλλά αναλύονται. Για παράδειγμα, στην ανθρώπινη έκφραση, σχολιάζονται οι αλλαγές στην ποίηση, με το κύμα του υπερρεαλισμού, τα καλλιτεχνικά ρεύματα στον Μεσοπόλεμο κ.ά.
Η τρίτη ενότητα, «Επίλογος της πρώτης και δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα και ο εξελικτικός βηματισμός», φωτίζει τις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα, καταλήγοντας σε πολιτικά και κοινωνικά συμπεράσματα, όπως στην εμφάνιση νέων συστημάτων πολιτικής διοίκησης και νέων θεσμών, στην παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού και το νέο κυνήγι ικανοποίησης αναγκών. Μετά και το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο άνθρωπος «είχε ανάγκη από παιδεία για να αναπτύξει μια ηθική, όχι βγαλμένη από κάποια μυαλά ανθρώπων […], αλλά που θα προέρχεται από τη φύση και που οι κύριες συνιστώσες της θα είναι η αμοιβαιότητα, η εμπιστοσύνη, η κατανόηση και η ειλικρίνεια». Στην ίδια ενότητα εξετάζεται επίσης ο ναζισμός και η γερμανική κοινωνία του Μεσοπολέμου, το Μεγάλο Κραχ του 1929 κ.ά.
«Στις μέρες μας συντελείται μια περίεργη καταστροφή· πρόκειται για την προσπάθεια κατάργησης της γλωσσικής ποικιλομορφίας»
Η τέταρτη ενότητα αφιερώνεται στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου παρατίθεται ένα σύντομο χρονολόγιο και οι συνέπειες του πολέμου: «Συμπερασματικά, θα λέγαμε πως η ανάγκη για αναγνώριση της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας, όπως μετατράπηκε σε χωρίς τέλος κυνήγι για άνεση, οδήγησε σε θανάτους από πείνα, ευτελισμό της ανθρώπινης ζωής, σε στέρηση κάθε αξιοπρέπειας».
Η πέμπτη ενότητα επιχειρεί να σκιαγραφήσει τις ανάγκες της σύγχρονης εποχής στους τομείς: της πολιτικής, των τεχνών, της οικονομίας, της τεχνολογίας, της ιατρικής, των ΜΜΕ, του κοινωνικού τομέα, της καθημερινότητας, αλλά και της γλωσσικής ποικιλομορφίας. Χαρακτηριστικά, ο συγγραφέας τονίζει για το τελευταίο ζήτημα: «Στις μέρες μας συντελείται μια περίεργη καταστροφή. Πρόκειται για την προσπάθεια κατάργησης της γλωσσικής ποικιλομορφίας και, κατά συνέπεια, κατάργησης του διαφορετικού τρόπου σκέψης των ανθρώπινων όντων. Πρόκειται ασφαλώς για τη χειραγώγηση της ανθρώπινης σκέψης και την ακύρωση της ανθρώπινης λογικής». Η έκτη ενότητα, ως συνέχεια της πέμπτης, παρουσιάζει συμπερασματικές σκέψεις πάνω στη σύγχρονη εποχή.
«Η ανάγκη ισορροπίας αντιφάσεων» είναι ο τίτλος της έβδομης ενότητας, που θέτει προβληματισμούς γύρω από το μέλλον του ανθρώπου και τις αξίες του ευρωπαϊκού ανθρωπισμού, την κυριαρχία του καπιταλισμού, τις προκλήσεις της θεσμοθετημένης εκπαίδευσης, τις εξελίξεις στον σύγχρονο τρόπο ζωής και εργασίας, π.χ. τηλεργασία, τη θέση της πίστης και του θείου στη ζωή κλπ.
Η μετακίνηση της δύναμης από το πορτοφόλι του καπιταλιστή προς τη γνώση
Η όγδοη και τελευταία ενότητα, «Η τρίτη χιλιετία – Τρίτο κύμα», μπορεί να κατακλύζεται από απαισιοδοξία: «Πώς να μην είναι απαισιόδοξος ο κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος, όταν σύμφωνα με τη UNICEF, 15.000 παιδιά κάτω των 5 ετών πεθαίνουν κάθε μέρα […]. Πώς να μην είναι απαισιόδοξος ο κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος όταν η τεχνολογία “αφυδατώνεται” από κάθε είδους ηθική αρχή». Πλάι όμως στο σκοτάδι βρίσκεται και η φωτεινή ελπίδα. Τονίζεται πως αρχίζει να διαφαίνεται μια αλλαγή, «η μετακίνηση της δύναμης από το πορτοφόλι του καπιταλιστή προς τη γνώση», μια μετατόπιση που αργεί να γίνει ορατή, αλλά συντελείται –ή τουλάχιστον έτσι ευχόμαστε.
Και τι κενό θα έρθει να καλύψει το τρίτο αυτό κύμα: «όταν αναφερόμαστε στο πολιτικό και οικονομικό κατεστημένο εννοούμε την καπιταλιστική λαιμαργία που φυτεύει στα ανθρώπινα μυαλά “ψεύτικες ανάγκες”, δίκην περιστρόφου, στο όνομα μιας παρά φύση άνεσης, το κυνήγι της οποίας αφαιρεί τον χρόνο σκέψης και ελευθερίας από τον άνθρωπο. Με τον τρόπο αυτό […], ο άνθρωπος οδηγείται σε πόλεμο ή εκτελείται, όταν αρνείται να πολεμήσει “για την πατρίδα και τα ιδανικά της”. Αυτό ακριβώς το έλλειμμα της ανθρώπινης αξίας θεωρούμε πως θα καλύψει το “τρίτο εξελικτικό κύμα”». Η μελέτη ολοκληρώνεται με τον επίλογο και εκτενείς βοηθητικές σημειώσεις.
O Εβρίτης μελετητής του Επίκουρου, Δημήτρης Δημητριάδης
Ο Δημήτρης Δημητριάδης είναι εκπαιδευτικός και οι συγκυρίες τον έστρεψαν προς τη φιλοσοφία, αναζητώντας «τα γιατί» στις ερωτήσεις που του έφερνε η ζωή. Στην επικούρεια φιλοσοφία βρήκε τις απαντήσεις και δεν τις κράτησε μόνο για τον εαυτό του.
Έχει λάβει μέρος πολλές φορές σε πανελλήνια συνέδρια επικούρειας φιλοσοφίας και έχει κάνει δεκάδες ομιλίες σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, προσκεκλημένος από διάφορους φορείς. Έχει δημοσιεύσει πλήθος από άρθρα σχετικά με την επικούρεια φιλοσοφία, την οποία και θεωρεί ως τον σπουδαιότερο «οδοδείκτη» στην επίλυση των προβλημάτων της καθημερινότητας του απλού αγωνιζόμενου ανθρώπου.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
