Αθανασια Μαρκουλη: «Μεσα απο τον γραπτο λογο της Β. Παπαιωαννου-Βουτσα, εχω διακρινει κι αγαπησει τον ανθρωπο που λατρευει το Λαυριο, αλλα και την επιστημη της»

Είναι η δεύτερη φορά που συναντώ την κ. Βάντα Παπαϊωάννου-Βουτσά. Νιώθω όμως ότι την ξέρω πολύ καλά. Πρώτη φορά τη συνάντησα λίγα χρόνια πριν στην ίδια αίθουσα, όταν είχα την τιμή να παρουσιάσω ένα άλλο βιβλίο της «Τα Λουμινάκια».

Είναι μεγάλη μου χαρά να βρίσκομαι σ’ αυτό το πάνελ και να μιλάω για το πόνημά της, αλλά και για την ίδια. Μέσα από τον γραπτό της λόγο, έχω διακρίνει κι αγαπήσει τον άνθρωπο που λατρεύει το Λαύριο, αλλά και την επιστήμη της. Τον άνθρωπο που μιλάει με τόση λαχτάρα για τις σπουδές της, αλλά και για τους μαθητές της. Δεν σας κρύβω ότι τους ζηλεύω λίγο. Θα ήθελα πολύ να ήταν καθηγήτριά μου ή ακόμα καλύτερα, καθηγήτρια των παιδιών μου.

Κρατάμε στα χέρια μας ένα βιβλίο με διηγήματα, με «ιστορίες που μοσχοβολάνε θάλασσα, μενεξέδες και ζουμπούλια ή πούδρα Tokalon […]» σύμφωνα με το οπισθόφυλλο.

Ένα βιβλίο με έναν περίεργο τίτλο: «Με πούδρα Tokalon». Μου έκανε τρομερή εντύπωση ο τίτλος αυτός, δεν ήξερα αν υπήρχε στην πραγματικότητα τέτοιο προϊόν ή ήταν δημιούργημα της συγγραφέως. Οι περισσότεροι ξέρετε πως η πούδρα Tokalon υπήρχε. Άρα η συγγραφέας για κάποιον λόγο διάλεξε αυτόν τον τίτλο. Αρχικά σκέφτηκα να ρωτήσω την ίδια. Αποφάσισα τελικά να κάνω κάτι άλλο. Να διαβάσω το βιβλίο και να καταλήξω μόνη μου σε κάποιο συμπέρασμα.

Στα διηγήματα που ξεδιπλώνονται στο «Με πούδρα Tokalon» ερχόμαστε αντιμέτωποι με θέματα που πραγματεύεται η συγγραφέας, όπως:

• Αντιθέσεις: «Ο Γιώργης ο νταής», από τον τίτλο νομίζεις ότι θα διαβάσεις ένα διήγημα για έναν δυνατό άνθρωπο και είναι μια καταπληκτική τρυφερή ιστορία, λιτή, περιεκτική που καταλήγει με τη φράση: «μοναχικές ζωές»… Θα μπορούσε να είναι αυτός ο τίτλος, όμως όχι, αυτό είναι το τέλος του διηγήματος, που για όλους εμάς όμως είναι μια νέα αρχή. Η αρχή της ιστορίας της δικής μας «μοναχικής ζωής».

• Με εικόνες από το Λαύριο: Εικόνες από το Λαύριο, από τα αρχαία πλυντήρια, συνδυασμένες με ποίηση. Δυνατή περιγραφή που σε καθηλώνει. Το Λαύριο ιδωμένο από άλλη οπτική.

• «Φιλίας εγκώμιον»: Τα προσωπικά βιώματα της συγγραφέως κάνουν και πάλι την εμφάνισή τους, με την ΑΚΕΛ και τα κεραμικά της.

• «Εν Αθήναις καλοκαίρι»: Εικόνες από μια υπέροχη Αθήνα, η Αθήνα που όλοι αγαπάμε: Θησείο, Μοναστηράκι, Ερμού, Αέρηδες, και φυσικά το Κολωνάκι. Πόσο όμορφα παρουσιάζεται η αντίθεση, οι δύο κόσμοι, οι ζωές πίσω από τις κλειστές πόρτες, οι θυσίες και οι δυσκολίες της ζωής που μας κάνουν καλύτερους ανθρώπους.

• «Κληρονομημένα»: Ένα διήγημα βιωματικό, γεμάτο εικόνες από το παρελθόν. Από τη ζωή της γενέτειρας πόλης της συγγραφέως. Το Λαύριο δεν θα μπορούσε να λείπει. «Οι πικροδάφνες και ο Αγιανδρέας» είναι δικά μας. Είναι το Λαύριό μας όπως και η θάλασσα για την οποία η συγγραφέας λέει: «μόνο μια θάλασσα δεν μπόρεσα να κουβαλήσω».

Μια «περιδιάβαση» στα διηγήματα της συλλογής

Εικόνες από τη φοιτητική ζωή: Όμορφη και νοσταλγική η περιγραφή της φοιτητικής ζωής στα διηγήματα «Της Εύας» και «Roof Garden». Στιγμές που όλοι μας έχουμε ζήσει και διαβάζοντάς τες, αναπολούμε τις δικές μας ζωές και θαυμάζουμε τη συγγραφέα που αποτύπωσε στο χαρτί, με τόση ευστοχία, και τις δικές μας ζωές. 

Φοιτητικές ιστορίες, σύντομες αλλά γεμάτες, αλήθειες και στιγμές που σε όλους κάτι θυμίζουν: ο καθηγητής σοβαρός κι απόμακρος καθισμένος στην «υπεροψία της δερμάτινης πολυθρόνας». Τι όμορφη φράση, μεστή και περιεκτική, αποπνέει μια πραγματικότητα μέσα από το σχήμα της μεταφοράς, που συνδυάζεται με την εικόνα της δερμάτινης πολυθρόνας που όλοι έχουμε στο μυαλό μας.

Σημαντικοί οι προβληματισμοί με τους οποίους έρχεται αντιμέτωπη η συγγραφέας, αλλά είναι και δικοί μας προβληματισμοί. Φαίνεται ότι την απασχολεί ο «ρόλος» που έχει ο καθένας σε αυτή τη ζωή. Με την αναζήτηση του ρόλου ξεκινάει το βιβλίο της, με το καταπληκτικό ποίημα «πρόκληση/πρόσκληση» και το ερώτημα που την απασχολεί: «πότε διαλέγεις ρόλο και πότε σου λαχαίνει».

Σημαντικοί οι προβληματισμοί με τους οποίους έρχεται αντιμέτωπη η συγγραφέας, αλλά είναι και δικοί μας προβληματισμοί. Φαίνεται ότι την απασχολεί ο “ρόλος” που έχει ο καθένας σε αυτή τη ζωή. Με την αναζήτηση του ρόλου ξεκινάει το βιβλίο της, με το καταπληκτικό ποίημα “πρόκληση/πρόσκληση” και το ερώτημα που την απασχολεί: “πότε διαλέγεις ρόλο και πότε σου λαχαίνει”

Ο ρόλος της μάνας, θα προσθέσω εγώ, διαβάζοντας το βιβλίο, αλλά ακόμα και της καλαμιάς στην αγκαλιά του βουνού, ρόλος πρωτεύων και ρόλος δευτερεύων, «η πρωτεύουσα σε ρόλο κομπάρσου διαλογής».

«Παίζει ρόλο και ο χώρος, χρόνος, η εικόνα» (σ. 47) για να συνεχίσει στο ποίημα «Μετατροπές» να βασανίζεται και αν τελικά «θα μπορούσε κάποιος να διαλέξει πρωτεύοντα ή δευτερεύοντα ρόλο». Την απασχολεί και η «μοίρα». Τελικά «τη μοίρα τη φτιάχνεις;» αναρωτιέται στο ποίημα: «δραματική ποίηση»(σ.81).

Φράσεις, απόσταγμα ζωής

Ζωές και αλήθειες που χώρεσαν σε λίγες γραμμές. Φράσεις μικρές και λιτές, φράσεις απλές και καθημερινές, ειπωμένες με έναν τέτοιο τρόπο που προκαλούν συγκίνηση. Το κορίτσι του διηγήματος «όνειρο απατηλό» ήθελε να φύγει, να σπουδάσει στο εξωτερικό. «Τα μάτια της μάνας πνιγμένα μέσα σ’ ένα πελώριο δάκρυ, έδωσαν τέλος στο όνειρο[…]γιατί όνειρα πάμπολλα, μάνα μία».

Κάποιες άλλες φράσεις που σημείωσα διαβάζοντας…

• «με την αξία σου να κερδίζεις τ’ όνειρο» (σ. 88)
• «είναι οι μικροί παράδεισοι που σε κρατάνε στη γη και δεν ανοίγεις τα φτερά σου να ψάξεις σ’ άλλους Γαλαξίες» (σ.88)
• «Είμαστε πλούσιοι, αόρατος ο πλούτος των αναμνήσεων» (σ.100)
• «Τι να τους κάνουμε τους αγροφύλακες να προστατεύουν τα καρπούζια… τον άνθρωπο φοβάται ο άνθρωπος, αυτόν τον απελπισμένο που κουβαλά το βιος του σ’ έναν σάκο (σ.105).

Το κάθε διήγημα έχει ένα ξεχωριστό τέλος που σε καθηλώνει. Το κάθε διήγημα τελειώνει με μια φράση που βάζει τον αναγνώστη σε σκέψεις. Αντί να γυρίσεις σελίδα και να ξεκινήσεις το επόμενο, μένεις εκεί, διαβάζοντας ξανά και ξανά την τελευταία φράση που θέλει σκέψη, ανάλυση και επεξεργασία:

• «Σπουδές στο Πανεπιστήμιο και στη ζωή» (σ. 36)
• «Δεσμοί κρυφοί, δεσμοί φανεροί. Βαδίζουν οι αιώνες» (σ.27)
• «Το διαπίστωσα πια, πάντα έτσι θα βαδίζουν οι γενιές, με ένα χάσμα ανάμεσά τους» (σ. 39).

Σ’ αυτές τις ιστορίες η καθημερινότητα της συγγραφέως περιπλέκεται με τα γεγονότα που βλέπει να εξελίσσονται γύρω της. Η προσπάθειά της να εξηγήσει στους μαθητές της τη διαφορά του λιμού με -ι- από τον λοιμό με -οι-, έρχεται και συμπληρώνεται από την εικόνα του «κοριτσιού στη Μαύρη Ήπειρο, του αποστεωμένου» (σ. 121).

Σ’ αυτές τις σύντομες ιστορίες οι ήρωες είναι πολλοί και διαφορετικοί. Οι ζωές τους περνούν από μπροστά μας σαν ταινίες μικρού μήκους. Τα διηγήματα μικρά, σύντομα, γραμμένα με λιτή γλώσσα, αλλά στιβαρή και με πυκνό λόγο μιλούν για τη Μάριον, που η αγάπη της για την ιστορία και τη φύση στάθηκε αρκετή για να χάσει τη ζωή της από μια αγέλη άγριων ζώων.

Εκεί κάπου εμφανίζεται και η Βγενιώ, με το νοσταλγικό της τραγούδι που δεν στάθηκε αρκετό να φέρει τον καλό της.

Λίγο παραπέρα βλέπουμε και την καθηγήτρια που ετοιμάζει το μάθημα τής επόμενης μέρας σε συνεργασία με το έμβρυο που έφερε μέσα της.

Το παζλ αυτό των διαφορετικών ανθρώπων συμπληρώνεται από την παρουσία μιας ολόκληρης γειτονιάς με άτομα διαφορετικά, άλλα φοβισμένα, άρρωστα, παραδομένα στην τύχη, στη θλίψη, στη μιζέρια, άλλα έτοιμα να επιβληθούν, να επικρατήσουν. Σε δύο μόλις σελίδες η παρουσίαση όχι απλά μιας γειτονιάς, αλλά της κοινωνίας ολόκληρης. Δύο μανάδες που η μία δίνει κουράγιο στην άλλη, δύο μανάδες που από τη θέση τους στηρίζουν τα παιδιά η μία της άλλης.

Εκεί κάπου συναντάει ο αναγνώστης και την κυρα-Παναγιούλα, τη γυναίκα, τη μάνα, τη σύζυγο, την εργαζόμενη, τη νοικοκυρά, εκείνης της εποχής. Μήπως όμως, όχι μόνο εκείνης της εποχής, αλλά κάθε εποχής;

Τα λογοπαίγνια αποτυπώνουν τη δύναμη τής συγγραφέως

Η χρήση της γλώσσας μάς μαγνητίζει. Τα λογοπαίγνια αποτυπώνουν τη δύναμη τής συγγραφέως, τις γνώσεις της, τον τρόπο που χειρίζεται την ελληνική γλώσσα. Διαβάζοντας, ξεχώρισα τη φράση «για σε ειμί» στο διήγημα «Με ανοικτό χάρτη – Τολό»,  που τη συνδυάζει λίγο πιο κάτω με το «γιασεμί» κι έτσι απλά συνδέει αισθήματα, χρώματα κι αρώματα.

Το ύφος του κειμένου είναι γλαφυρό και ποιητικό και ο λόγος της εικονοπλαστικός. Σε όλα τα κείμενα γίνεται επίκληση στο συναίσθημα. Η συγγραφέας δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει πολλά εκφραστικά μέσα με κυρίαρχο το ασύνδετο σχήμα. Το χρησιμοποιεί για να δώσει στο ύφος και στον τόνο χαρακτήρα λιτό, αλλά ταυτόχρονα γοργό και κοφτό. Πολλοί προσδιορισμοί χαρακτηρίζουν το ίδιο ουσιαστικό, δίνοντας μια σύντομη αλλά γεμάτη ένταση κι ακρίβεια περιγραφή

Το ύφος του κειμένου είναι γλαφυρό και ποιητικό και ο λόγος της εικονοπλαστικός. Σε όλα τα κείμενα γίνεται επίκληση στο συναίσθημα. Η συγγραφέας δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει πολλά εκφραστικά μέσα με κυρίαρχο το ασύνδετο σχήμα.Το χρησιμοποιεί για να δώσει στο ύφος και στον τόνο χαρακτήρα λιτό, αλλά ταυτόχρονα γοργό και κοφτό. Πολλοί προσδιορισμοί χαρακτηρίζουν το ίδιο ουσιαστικό, δίνοντας μια σύντομη αλλά γεμάτη ένταση κι ακρίβεια περιγραφή. «Το δάσος ήταν πυκνό, υγρό, βαθυπράσινο, προκλητικό με καστανιές, βελανιδιές στα χαμηλά, έλατα και ρόμπολα ψηλότερα». Σε τρεις γραμμές ξεδιπλώνεται στα μάτια μας ένα ολόκληρο δάσος με όλα τα στοιχεία που το κάνουν μοναδικό!

Ένα βιβλίο δομημένο σε αντιθέσεις

Όμορφη μίξη ζωής, βιωμάτων, ονείρων, σπουδών, τόπων, ταξιδιών.

Διηγήματα, φαινομενικά, χωρίς σύνδεση μεταξύ τους. Το καθένα πραγματεύεται και κάτι διαφορετικό. Κι όμως, όχι. Τεράστια η σύνδεση, το ένα συμπληρώνει το άλλο, το ένα είναι συνέχεια του άλλου. Ένα βιβλίο δομημένο σε αντιθέσεις: στη φύση και στις ομορφιές της αλλά και στους κινδύνους της, σε τόπους οικείους αλλά ταυτόχρονα μακρινούς, στον βορά και στον νότο, στο φευγιό και στην παραμονή σ’ έναν τόπο.

Ένα βιβλίο βασισμένο στα όνειρα και τις επιθυμίες, που άλλοτε πραγματοποιούνται κι άλλοτε όχι. Ένα βιβλίο αφιερωμένο στην προσπάθεια να ενταχθούμε σε νέες κοινωνίες, να αγαπήσουμε και να ανακαλύψουμε νέους τόπους, να αγαπηθούμε, να στεριώσουμε κάπου διατηρώντας ζωντανές τις μνήμες. Η γενέτειρά μας μάς ακολουθεί, μας χαρακτηρίζει, είναι μέσα μας και ελευθερώνεται σε κάθε λέξη, σε κάθε στίχο. Μπορεί κάποια στοιχεία, κάποια τοπωνύμια, κάποιες αναμνήσεις να περνάνε απαρατήρητα σε μερικούς αναγνώστες, χωρίς βέβαια αυτό να μειώνει στο ελάχιστο την αξία των κειμένων αυτών. Από την άλλη πλευρά βέβαια, είμαστε κι εμείς, οι λαυρεώτες, αυτοί που σε κάθε αναφορά στην ΑΚΕΛ, στα μεταλλεία, στο Σούνιο και τις Καβοκολώνες αναγνωρίζουμε τον τόπο μας και ευφραίνεται η ψυχή μας κι ευχαριστούμε από καρδιάς τη συγγραφέα κ. Βάντα Παπαϊωάννου-Βουτσά, που τη νιώθουμε δική μας συγγραφέα.

Ένα βιβλίο βασισμένο στα όνειρα και τις επιθυμίες, που άλλοτε πραγματοποιούνται κι άλλοτε όχι. Ένα βιβλίο αφιερωμένο στην προσπάθεια να ενταχθούμε σε νέες κοινωνίες, να αγαπήσουμε και να ανακαλύψουμε νέους τόπους, να αγαπηθούμε, να στεριώσουμε κάπου διατηρώντας ζωντανές τις μνήμες. Η γενέτειρά μας μάς ακολουθεί, μας χαρακτηρίζει, είναι μέσα μας και ελευθερώνεται σε κάθε λέξη, σε κάθε στίχο

Τελειώνοντας, θα ήθελα να ξαναγυρίσω από εκεί από όπου ξεκίνησα. Από τον τίτλο. Δεν είχα ακούσει στο παρελθόν την «πούδραTokalon». Έψαξα λοιπόν στο ίντερνετ και ανακάλυψα ότι όντως υπήρχε ένα τέτοιο προϊόν. Σκέφτηκα πολύ γιατί το βιβλίο αυτό να έχει αυτόν τον τίτλο. Σκέφτηκα λοιπόν ότι η συγγραφέας επανεμφανίζει ένα καλλυντικό ρετρό. Ίσως το ίδιο να θέλει να κάνει και με ιδέες, συμπεριφορές, εικόνες, ήχους, συναισθήματα, χρώματα κι αρώματα που είχαν ξεχαστεί και θεωρούσε ότι ανήκαν στο παρελθόν. Να τα φέρει όλα στο φως, στην επιφάνεια, να ξαναθυμηθεί κι εκείνη κι εμείς.

Αυτή είναι η δική μου οπτική.

*Η Αθανασία Μαρκουλή είναι Δρ. Ιστορίας ΕΜΠ και στέλεχος της Εθνικής Τράπεζας. Το κείμενο είναι η ομιλία της στην εκδήλωση παρουσίασης της συλλογής διηγημάτων της Βάντας Παπαϊωάννου-Βουτσά, «Με πούδρα Tokalon» (εκδ. Παρατηρητής της Θράκης, Κομοτηνή 2022), το Σάββατο 26 Νοεμβρίου 2022, που διοργανώθηκε από τον Σύλλογο Φίλων Βιβλιοθήκης Λαυρίου και Ιστορικών Αρχείων Λαυρεωτικής «Λαύρα» και τις εκδόσεις Παρατηρητής της Θράκης, στο Παλιό Μηχανουργείο της Ελληνικής Εταιρείας στο Λαύριο. Οι μεσότιτλοι προστέθηκανγια διευκόλυνση της ανάγνωσης. Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το κείμενο είναι του Φώτη Τσιρίδη.

Μπορείτε να βρείτε το ρεπορτάζ της παρουσίασης εδώ.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.