Τα λατομεια των αρχαιων Αβδηρων στην Μανδρα Ξανθης

Αρχαία λατομεία

Συνήθως, όταν επισκεπτόμαστε μια αρχαία πόλη, εστιάζουμε στα μνημεία που βλέπουμε: τείχη, ναούς, κατοικίες, δρόμους, δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης…. Λίγες είναι οι φορές που θα αναρωτηθούμε: από πού προέρχονταν οι πρώτες ύλες για να κατασκευαστούν όλα αυτά;

Ακόμα και τότε όμως, δεν θα είναι εύκολο να εντοπίσουμε και να επισκεφθούμε τα λατομεία οικοδομικού λίθου. Και τούτο, διότι η έρευνα των αρχαίων λατομείων στην Ελλάδα ξεκίνησε σχετικά αργά, και, στην αρχή τουλάχιστον, ήταν εστιασμένη στα λατομεία μαρμάρου από τα οποία προήλθαν τα αριστουργήματα της αρχιτεκτονικής και γλυπτικής. Η έρευνα των λατομείων των λίθων που χρησιμοποιήθηκαν στις οικοδομές ήλθε αργότερα, και ακόμα αργότερα, η ανάδειξη και η απόδοσή τους στο κοινό.

Ήταν καιρός. Αρκεί να σας πω, ότι σε έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2014 υπάρχουν καταγραμμένα 1026 λατομεία στον ελλαδικό χώρο, αριθμός που ήδη έχει ξεπεραστεί κατά πολύ.

Λατομεία αρχαίων Αβδήρων

Τα λατομεία της αρχαίας πόλης των Αβδήρων βρίσκονται γύρω από τον σημερινό οικισμό της Μάνδρας. Οι πετρώδεις λόφοι πρόσφεραν αφειδώς το κατάλληλο πέτρωμα, το οποίο είναι ένας μαλακός ηφαιστειογενής λίθος, γκρίζος, κιτρινωπός ή κοκκινωπός, που σήμερα αποκαλείται «ψαμμίτης» ή «πωρόλιθος». Η περιοχή αυτή βρισκόταν σχετικά κοντά στην αρχαία πόλη, απείχε μόλις 7 χιλιόμετρα, και αυτός ήταν ένας από τους λόγους που προτιμήθηκε. 

Στα λατομεία της Μάνδρας τον τρόπο εξόρυξης υπαγόρευε η διαμόρφωση του εδάφους και η ποιότητα του πετρώματος. Σε γενικές γραμμές μπορούν να διακριθούν στα οριζόντια και στα κάθετα λατομεία, ενώ κάποιες φορές οι λατόμοι αναγκάστηκαν να προχωρήσουν κλιμακωτά. Σε αρκετά σώζονται ίχνη, τα οποία επιτρέπουν να διαπιστώσουμε τις τεχνικές εξόρυξης και τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν. Το κομμάτι που πρόκειται να αποσπαστεί ορίζεται άλλοτε με επιμήκη αυλάκια και άλλοτε με πυκνές κυκλικές οπές ανοιγμένες με βελόνι (η τεχνική αυτή λέγεται pointillé) ή με μεγαλύτερες που προορίζονται για ένθεση ξύλινων σφηνών. Η αναγνώριση των εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις, θεωρούμε όμως ότι αναγνωρίζονται ο τύκος (αρχαία σφύρα), το καλέμι ή βελόνι (αρχαίος κοπεύς) και οι σφήνες.

Πολλές είναι οι θέσεις λατόμησης και από αυτές θα αναφέρω μόνον τρεις: στο ύψωμα Πετρόλοφος, νότια του οικισμού της Μάνδρας και στην Πετρωτή.
Στον Πετρόλοφο τα λατομεία είναι εκτεταμένα και βρίσκονται κυρίως στην νοτιοδυτική πλαγιά. Εντύπωση προκαλεί το μεγάλο κάθετο μέτωπο, μήκους 50 μ., πλάτους 20 μ. και ύψους 4 μ. Γύρω του η εξόρυξη γινόταν επιφανειακά.

Εικόνα 1 Μάνδρα. Πετρόλοφος. Άποψη του λατομείου από τα νότια. Λήψη 2019

Εικόνα 2 Μάνδρα. Πετρόλοφος. Άποψη της δυτικής γωνίας του κάθετου λατομείου στη νότια πλευρά του υψώματος. Λήψη 2008

Σχέδιο 1 Μάνδρα. Πετρόλοφος. Σχέδιο του λατομείου από τον Ράλλη Κοψίδη. Πηγή: Κοψίδης 1964, 174

  
Εικόνα 3 Μάνδρα. Πετρόλοφος. Λεπτομέρειες εξόρυξης κίονα και μυλόλιθου. Λήψη 1985

Εικόνα 4 Μάνδρα. Πετρόλοφος. Επιφανειακή εξόρυξη. Διακρίνοται αύλακες και οπές για ένθεση σφηνών

Νότια του οικισμού της Μάνδρας υπάρχει μια από τις από τις πιο εκτεταμένες περιοχές λατόμησης. Το λατομείο είναι επιφανειακό και στο μεγαλύτερο τμήμα του οριζόντιο. Το περισσότερο υλικό αποσπάστηκε σε τετράπλευρους ογκόλιθους, υπάρχουν όμως ίχνη και κυκλικού σχήματος λαξεύσεων. Η σχετικά επίπεδη επιφάνεια του εδάφους επέτρεψε την κατασκευή αμαξήλατης οδού με λαξευτές στο βραχώδες έδαφος αρματροχιές. Η πορεία της είναι ελαφρώς καμπύλη και η γενική της κατεύθυνση Β–Ν. Η οδός χρησιμοποιήθηκε για να μεταφερθούν οι αποσπασμένοι ογκόλιθοι έξω από το λατομείο και πρέπει να οδηγούσε στο σημείο φόρτωσης.

Εικόνα 5 Τμήμα του λατομείου νότια της Μάνδρας. Διακρίνεται η αμαξήλατη οδός και σημεία λατόμησης

Εικόνα 6 Μάνδρα. Αρχαία λατομεία νότια του οικισμού πριν από τις εργασίες καθαρισμού. Διακρίνεται τμήμα της αμαξήλατης οδού και σημεία λατόμησης

Εικόνα 7 Μάνδρα. Αρχαία λατομεία νότια του οικισμού. Λεπτομέρεια λάξευσης

Στην Πετρωτή το λατομείο έχει τη μορφή ανοιχτού επιφανειακού ορύγματος με κάθετα τοιχώματα. Στο εσωτερικό του διακρίνονται πολύ καθαρά τα σημεία απόσπασης κυλινδρικών όγκων υλικού, πιθανόν για λάξευση κιόνων, και τα ίχνη των εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν.

Εικόνα 8 Μάνδρα. Πετρωτή. Το εσωτερικό του λατομείου. Λεπτομέρεια. Λήψη 2008

Επεμβάσεις – έρευνα – ανάδειξη

Τα λατομεία των αρχαίων Αβδήρων έχουν τύχει μακράς, αλλά όχι συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας. Την τελευταία δεκαετία, όμως, γίνεται προσπάθεια να αλλάξει η εικόνα αυτή.

Δυστυχώς, τα συγκεκριμένα μνημεία προσέλκυσαν και άλλου είδους … ερευνητές: διάφορους αχαρακτήριστους που βλέπουν παντού σημάδια απόκρυψης θησαυρών και σαν τέτοια θεώρησαν τα αποτυπώματα των αρχαίων εργαλείων. Ακόμα, κάποια από αυτά χρησιμοποιήθηκαν ως περιστασιακοί ή οργανωμένοι σκουπιδότοποι.
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ξάνθης επιθυμώντας να αναδείξει τις σημαντικές αυτές αρχαιολογικές θέσεις και να προβάλει αυτή την απαραίτητη, αλλά αφανή δραστηριότητα των αρχαίων, περιέλαβε τα δύο πρώτα σε δίκτυο αρχαιολογικών διαδρομών που εντάσσεται σε πρόγραμμα ΕΣΠΑ το οποίο υλοποιείται αυτή την περίοδο. Η υπογράφουσα με τις συναδέλφους της Μαρία Χρυσάφη και Δέσποινα Σκουλαρίκη και ένα επιτελείο συνεργατών που περιλαμβάνει αρχαιολόγους, τοπογράφους, αρχιτέκτονες, γεωλόγους, εργατοτεχνίτες, συντηρητές και διοικητικούς υπαλλήλους, καταβάλει προσπάθειες για τον καθαρισμό από τη βλάστηση, την έρευνα, την προστασία και την ανάδειξή τους. Όπως ήδη αναφέραμε, στην Ελλάδα οι αναδεδειγμένοι αρχαιολογικοί χώροι που περιλαμβάνουν λατομεία είναι περιορισμένοι. Από την άποψη αυτή η προσπάθειά μας μπορεί να θεωρηθεί πρωτοποριακή.

Η συνεργασία της Εφορείας με τον Δήμο Αβδήρων και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Μάνδρας για την απομάκρυνση των απορριμμάτων έχει αποδώσει καρπούς. Με τον τελευταίο μάλιστα είχαμε προγραμματίσει για το 2020 ημερίδα για το κοινό που θα περιλάμβανε παρουσίαση με προβολή εικόνων και επίσκεψη στον χώρο. Δυστυχώς, η πανδημία ακύρωσε την πρωτοβουλία αυτή, όχι όμως και την επιθυμία μας. Όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν, θα ήταν χαρά μας να δείξουμε τα ιδιαίτερα αυτά μνημεία σε όποιον το επιθυμεί.

Βιβλιογραφία

Γεωργισούδης, Π., “Γεωλογική και πετρολογική μελέτη των πυριγενών πετρωμάτων της ευρύτερης περιοχής των Αβδήρων”, Διατριβή ειδίκευσης, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στη Γεωλογία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006.

Καλλιντζή Κ. Στ., “Η χώρα των Αβδήρων. Συμβολή στην αρχαιολογία και ιστορική τοπογραφία του νότιου τμήματος του Νομού Ξάνθης”, Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Σχολή Επιστημών του Ανθρώπου, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Βόλος, 22.12.2011 (online δικτυακός τόπος: http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/31737#page/1/mode/2up).

Καλλιντζή, Κ., «Οργάνωση της λατομικής δραστηριότητας και χρήσεις του λίθου στη χώρα και το άστυ των Αβδήρων», στο: «Άργιλος, 25 χρόνια έρευνας. Οργάνωση πόλης και χώρας στις αποικίες του βορείου Αιγαίου, 8ος – 3ος αι. π.Χ.», Θεσσαλονίκη 25 – 27 Μαΐου 2017 (υπό έκδοση).

Κοκκορού-Αλευρά, Γ.,  Ε. Πουπάκη και Α. Ευσταθόπουλος, “Αρχαία Ελληνικά Λατομεία. Οργάνωση χώρου και εργασίας, τεχνικές λατόμησης και λάξευσης, τρόποι μεταφοράς, κόστος, διασπορά και χρήση λίθων”, Αθήνα 2010.

Κοκκορού-Αλευρά, Γ., Ε. Πουπάκη, Α. Ευσταθόπουλος και Α. Χατζηκωνσταντίνου. “2014. Corpus αρχαίων λατομείων: Λατομεία του ελλαδικού χώρου από τους προϊστορικούς έως τους μεσαιωνικούς χρόνους”, Αθήνα 2014.

Κουκουβού, Α., “Λίθον λατομείν. Από τα λατομεία των Ασωμάτων Βέροιας στα οικοδομήματα των Μακεδόνων βασιλέων”, Θεσσαλονίκη 2012.

Πίκουλας, Γ. Α., “Οδικό δίκτυο και άμυνα. Από την Κόρινθο στο Άργος και την Αρκαδία”, Αθήνα 1995.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.