Μια συγχρονη προσπαθεια αποτυπωσης της λαογραφικης οψης του ελληνικου πολιτισμου, δια χειρος Μανολη Γ. Βαρβουνη
Ο Μανόλης Γ. Βαρβούνης, Καθηγητής Λαογραφίας και Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, αεικίνητος και συνεπής στα ακαδημαϊκά του ενδιαφέροντα, επανήλθε λίγο πριν το νέο ακαδημαϊκό έτος με το νέο του επιστημονικό σύγγραμμα που τιτλοφορείται «Ήθη, Έθιμα και Τελετουργίες. Λόγοι, Πράξεις, Ιδεολογίες, Νοοτροπίες και Συμπεριφορές». Το βιβλίο εκδόθηκε μόλις, τον Σεπτέμβριο, από τον οίκο Κ. & Μ. Αντ. Σταμούλη, απαριθμεί 574 σελίδες και διαρθρώνεται σε πέντε μέρη. Με μία σύγχρονη ματιά, ο συγγραφέας, όπως σημειώνεται χαρακτηριστικά στο προλογικό σημείωμα, επιδιώκει να αφήσει το συγκεκριμένο πόνημα ως μελλοντική παρακαταθήκη στους ερευνητές τού μέλλοντος, ώστε να αποτελέσει ερέθισμα και βάση για περαιτέρω έρευνα –αφιερώνονται τουλάχιστον πενήντα σελίδες στις βιβλιογραφικές αναφορές–, και μελέτη.
Η τάση για επιστροφή στις ρίζες ως στήριγμα της σύγχρονης επιφανειακής ζωής
Στο σύγγραμμα δεν αποτυπώνονται μόνο παραδοσιακά λαογραφικά ζητήματα. Ο λαϊκός πολιτισμός και συγκεκριμένα η θρησκευτική λαογραφία εξετάζεται από μία διεπιστημονική και πολυπολιτισμική οπτική, με αποτέλεσμα να έρχονται στο προσκήνιο σύγχρονες όψεις τους. Το αντικείμενο μελέτης αν και απότοκο του παρελθόντος δεν έχει ως στόχο να περιοριστεί εκεί. Ακολουθεί τη σύγχρονη τάση της τελευταίας δεκαετίας, της επιστροφής τού λαού κοντά στα έθιμα και στις παραδόσεις, μία τάση επιστροφής στις ρίζες που στόχο έχει την εξεύρεση ενός «στηρίγματος τελετουργικού σε μία κοινωνική ζωή επιφανειακή και ανερμάτιστη».
Οι παλαιότερες παραδοσιακές μορφές πολιτισμού δεν θα πρέπει να αφεθούν στη λήθη, αλλά η διαχείρισή τους είναι ιδιαίτερης σημασίας για τη φυσιογνωμία και το περιεχόμενο του σύγχρονού μας πολιτισμού. Η παράδοση, δεν παύει να υπάρχει, είναι μία διαδικασία εν κινήσει, στα πλαίσια της οποίας παλαιότερα στοιχεία επιβιώνουν ή μετασχηματίζονται και άλλα προστίθενται, σχηματίζοντας μία συνεχή ροή πολιτισμού, η οποία και προσδιορίζει την καθημερινότητά μας, αλλά και νοηματοδοτεί την πολιτισμική μας ταυτότητα.
Τοπικά τελετουργικά και εθιμικά στην περιοχή της Θράκης
Όπως τονίζει ο συγγραφέας, η εξέταση των θρακικών τελετουργικών δεν γίνεται με βάση διαχρονικές αλλά συγχρονικές προσεγγίσεις, καθώς ελάχιστα είναι γνωστά για τον σύγχρονο νεωτερικό πολιτισμό της περιοχής. Αναλυτικότερα, η Θράκη, έχοντας ως υπόβαθρο την πλούσια θρακική λαϊκή παράδοση, δέχθηκε τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. πολλούς προσφυγικούς πληθυσμούς, όχι μόνο από τη μείζονα Θράκη αλλά και από μικρασιατικές περιοχές, και εκεί μπορούμε να εντοπίσουμε την απαρχή της διαμόρφωσης του σύγχρονου λαϊκού της πολιτισμού. Επίσης, η Θράκη διατήρησε τις μουσουλμανικές της μειονότητες, τους Εβραίους στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, αλλά και τους επαναπατρισθέντες Ελληνοπόντιους, διαμορφώνοντας έτσι μία πολυπολιτισμική πραγματικότητα, που αποτελεί και το κύριο γνώρισμα της παράδοσής της.
Όσον αφορά τους τρόπους διαχείρισης της παράδοσης στη Θράκη, και όχι μόνο, εντοπίζονται ως κυρίαρχοι οι εξής: ο φολκλορισμός και η θεατρική-σκηνική αναπαράσταση παλαιών εθίμων και μορφών της καθημερινότητας που έχουν εκλείψει, διότι η εικόνα που έχει ο μέσος άνθρωπος για το πολιτισμικό του παρελθόν στηρίζεται σε φολκλοριστικού τύπου αναπαραστάσεις του παρελθόντος. Στις «λαογραφικές» παραστάσεις του θρακικού χώρου, κυριαρχούν τα γονιμικά λαϊκά δρώμενα, οι προαισθητικές μορφές λαϊκού θεάτρου και ο παραδοσιακός χορός. Είναι εκεί που τα μέλη των συλλόγων ντυμένα με τις «παραδοσιακές» ενδυμασίες αναπαριστάνουν, με βάση μία θεατρικού τύπου σκηνοθεσία, εκδηλώσεις του πολιτισμικού παρελθόντος των προγόνων τους. Μάλιστα, συνήθως ονομάζουν τις φορεσιές τους «στολές», κάτι που δείχνει ότι δεν συμμετέχουν βιωματικά, αλλά αναπαριστάνουν εκτελώντας μία αποστολή.
Συμβολοποίηση της παράδοσης και μυθοποίηση του παρελθόντος. Ποιος ο ρόλος τους στις πολιτισμικές πρακτικές;
Πρωτεύονται ρόλο, κατά τον Μανόλη Γ. Βαρβούνη, στις πολιτισμικές πρακτικές παίζουν δύο έννοιες: η συμβολοποίηση της παράδοσης, καθώς οι εκδηλώσεις ανάγονται σε σύμβολα των παλαιότερων μορφών ζωής, των «πατρίδων», και η μυθοποίηση του παρελθόντος, τρόπος με τον οποίο ο λαϊκός άνθρωπος εξιδανικεύει το παρελθόν και το περιβάλλει με την αχλή του «ένδοξου παρελθόντος». Η τάση, όμως, αυτή ελλοχεύει τον κίνδυνο παρερμηνειών.
Σχετικά με τους φορείς διαχείρισης της παράδοσης, επισημαίνονται ως βασικοί οι σύλλογοι, διότι καθίστανται ο συνεκτικός κρίκος μεταξύ των μελών τους, και η Εκκλησία, που ωστόσο, περιορίζεται, στα σχετικά δεδομένα των χριστιανών της εποχής. Ένας ακόμη φορέας διαχείρισης είναι οι τοπικές πολιτικές αρχές και εξουσίες της δημοτικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης, που συνήθως πίσω από τα λαογραφικά τους ενδιαφέρονται υποβόσκουν πολιτικά κίνητρα.
Οι λαογραφικές ανησυχίες στους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού
Το πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο του συγγράμματος αφιερώνεται στους παλαιότερους ερευνητές και μελετητές του λαϊκού πολιτισμού, οι προσεγγίσεις των οποίων αποτέλεσαν τη βάση για τις σύγχρονες λαογραφικές σπουδές. Δύο τάσεις κυριαρχούσαν στα χρόνια πριν την επανάσταση του 1821, αυτή του αρχαϊσμού, της προσπάθειας αναβίωσης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, και η δεύτερη που επέτρεπε στον ελληνικό λαό να διατηρήσει την πολιτισμική του ιδιοπροσωπία. Στο επίκεντρο όμως της εξέτασης τίθενται οι υποστηρικτές της δεύτερης κατηγορίας, όσοι δηλαδή λόγιοι συνηγορούν υπέρ μίας λαϊκής παιδείας που στρέφει το βλέμμα προς το ζωντανό πολιτισμικό παρόν της εποχής τους, για παράδειγμα οι: Δημητράκης Καταρτζής, Δανιήλ Φιλιππίδης, Γρηγόριος Κωνσταντάς κ.ά.
Εκτενέστερα, οι Δημητριείς, Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς, ακολουθώντας τις διδαχές του δασκάλου τους Δημητράκη Καταρτζή, εξέδωσαν τη «Νεωτερική Γεωγραφία» (Βιέννη 1791), ένα έργο πατριδογνωσίας, το πρώτο χρονικά αλλά και κορυφαίο ποιοτικά, κατά την Αικατερίνη Κουμαριανού, που αποδεικνύει τη στροφή των λογίων προς τον λαϊκό πολιτισμό. Η έκδοση του συγκεκριμένου έργου απέβλεπε στην πνευματική ωφέλεια των πολλών, γι’ αυτό είναι γραμμένο και στην κοινή γλώσσα, αλλά και για να δώσουν στους συνανθρώπους τους «τη δυνατότητα να ξαναβρούν τον φυσικό τους χώρο, να οικειωθούν την ιστορία τους». Ο Κ. Θ. Δημαράς θεωρεί το έργο καινοτόμο, ενώ τονίζεται πως οι τοπικές σπουδές στην Ελλάδα, στα πλαίσια των οποίων αναπτύχθηκαν τόσο η ιστορία όσο και η λαογραφία, έχουν τις ρίζες τους στη «Νεωτερική Γεωγραφία», και στο υπόδειγμα αποτύπωσης της καθημερινότητας και μελέτης των κατοίκων ενός τόπου που εισηγήθηκαν οι Δημητριείς.
Εν συμπεράσματι
Κλείνοντας τη σύντομη βιβλιογραφική αναφορά μας, θεωρούμε ότι ο Μανόλης Γ. Βαρβούνης, επιλέγει την έκδοση ενός νέου έργου, όχι για να αναμοχλεύσει πεπερασμένες απόψεις, αλλά για να καλύψει σύγχρονες ανάγκες, αποδεικνύοντας για μία ακόμη φορά την αεικινησία της παράδοσης. Ο λαϊκός πολιτισμός και οι γνώσεις μας γι’ αυτόν συνεχώς εμπλουτίζονται, επομένως κρίνεται αναγκαία η αδιάκοπη μελέτη του. Αξιοσημείωτη αποτελεί τέλος, και η αγγλική περίληψη που έχει συμπεριλάβει, στην οποία αποτυπώνονται βασικά σημεία του έργου. Σαν άλλος Διαφωτιστής, δίνει τη δυνατότητα σε ένα ακόμη πιο ευρύ αναγνωστικό κοινό να καρπωθεί τις γνώσεις του. Ευχόμαστε το έργο να εκπληρώσει στο μέγιστο τους στόχους του συγγραφέα, και να αποτελέσει ένα εγχειρίδιο για όλους τους ερευνητές και όχι μόνο.
Λίγα λόγια περί του Συγγραφέα Μανόλη Γ. Βαρβούνη
Ο κ. Βαρβούνης γεννήθηκε το 1966 στη Σάμο. Σπούδασε στο Ιστορικό και Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής (1983-1988) και στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διδάκτωρ Λαογραφίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών (1991). Ακολούθως, πραγματοποίησε μεταδιδακτορικές ερευνητικές σπουδές στο Universite Catholique de Louvain (Louvain-la-Neuve) στο Βέλγιο (1996-1997). Από το 1992 μέχρι και σήμερα είναι Καθηγητής Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας, της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, ενώ από το 2015 και εξής είναι Πρόεδρός του. Είναι μέλος πολλών επιστημονικών εταιρειών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Έχει δημοσιεύσει 130 αυτοτελείς μελέτες, και πολλά επιστημονικά άρθρα και μελετήματα σε επιστημονικά περιοδικά και σύμμικτους τόμους. Επίσης, έχει επιμεληθεί 29 συλλογικούς τόμους. Για το ερευνητικό, συγγραφικό, εκπαιδευτικό και κοινωνικό του έργο έχει τιμηθεί με πολλά κρατικά και εκκλησιαστικά παράσημα, τιμητικές πλακέτες και διάφορες συναφείς διακρίσεις στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο.
Η παράδοση δίαυλος επικοινωνίας λαών
«Το διακύβευμα για το μέλλον είναι ότι χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί η παράδοση ως γέφυρα στον χρόνο και στον τόπο, ως δίαυλος επικοινωνίας λαών και πολιτισμικών παραδόσεων, και όχι ως διαχωριστικό όριο, όπως εν μέρει γίνεται μέχρι σήμερα. Αποτελεί ανάγκη η δημιουργία ευδιάκριτων διαπολιτισμικών στρατηγικών διαχείρισης».
Η άρρηκτη σύνδεση της Ορθοδοξίας με τις πολιτισμικές εκδηλώσεις
«Ο ελληνικός λαός υπήρξε ανέκαθεν τόσο δεμένος με την ορθοδοξία, ώστε όλες τις κοινωνικές και πολιτισμικές εκδηλώσεις του τις συναρτούσε με στιγμές τής ορθόδοξης λειτουργικής και λατρευτικής ζωής, αλλά και του ορθόδοξου εορτολογίου. Την ιδιαίτερη πατρίδα, που νοσταλγεί, ο αστός έχει συνδέσει άρρηκτα με την τιμή των αγίων και των θαυματουργών της εικόνων, ακριβώς όπως ο Έλληνας μετανάστης του εξωτερικού συναρτά άμεσα στην κοινωνική του ζωή και την επαφή του με τους ομοεθνείς και ομογενείς του με την ορθόδοξη Εκκλησία και τις εκδηλώσεις της».
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
