Γκραχαμ Γκρην «Ο ανθρωπινος παραγοντας»: Η ουμανιστικη δυναμη της κατασκοπευτικης λογοτεχνιας

Οι εκδόσεις «Πόλις» στηρίζουν έμπρακτα τη μετάφραση της αγγλικής πεζογραφίας και φέρνουν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό μοναδικά δημιουργήματα. Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκρην «Ο ανθρώπινος παράγοντας» (2020), το οποίο κυκλοφορεί σε μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη. Ο Γκράχαμ Γκρην είναι ένας μοναδικός μυθιστορηματικός συγγραφέας, ο οποίος συνδυάζει με τρόπο αξεπέραστο το γρήγορο κατασκοπευτικό θρίλερ με την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα του 20ού αιώνα, υπό το πρίσμα μιας σύγχρονης οπτικής της ηθικής. «Ο ανθρώπινος παράγοντας», εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1978 και η ελληνική ανά χείρας έκδοση αποτελείται συνολικά από 386 σελίδες. Θεωρείται το σημαντικότερο κείμενο της ύστερης περιόδου του, καθώς μπορεί να διακρίνει κανείς τον τρόπο που η κοινωνία απειλεί να καταστρέψει το ανθρώπινο ον και ό,τι το ορίζει.

Σε αναταραχή… οι μυστικές υπηρεσίες 

Συναγερμός στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες. Μια διαρροή πληροφοριών πυροδοτεί κλίμα καχυποψίας, διάχυτης ανησυχίας και έντασης, ενώ διεξάγονται συνεχείς έλεγχοι ασφαλείας. Τα πρόσωπα σιγά σιγά εμφανίζονται στη σκηνή: Ο Μορίς Κάσελ, ένας ήσυχος και διακριτικός πράκτορας που εγκατέλειψε το πεδίο δράσης του στην Αφρική για να αποσυρθεί στα κεντρικά γραφεία του Λονδίνου. Η γυναίκα του Σάρα, μαύρη, από τη Νότια Αφρική, που διέφυγε στη Βρετανία καταδιωκόμενη από το καθεστώς του απαρτχάιντ. Ο Ντέιβις, βοηθός του Κάσελ, που, για να ξεχάσει τους αποτυχημένους έρωτές του, βυθίζεται στο αλκοόλ και τον τζόγο. Ο κυνικός και επικίνδυνος Πέρσιβαλ, με το καλοκάγαθο παρουσιαστικό του οικογενειακού γιατρού. Ο Συνταγματάρχης Ντέιντρι, άνθρωπος αφοσιωμένος στο καθήκον, με αυστηρό προφίλ, μοναχικός, που παλεύει με τη συνείδησή του. Και ο C, ο επικεφαλής της υπηρεσίας, διχασμένος ανάμεσα στην αγάπη του για την Αφρική και την πίστη του στις συντηρητικές αξίες και την ταξική δομή της Μεγάλης Βρετανίας. Ο Γκρην επιστρέφει στον κόσμο των κατασκόπων και της προδοσίας, για να πλέξει το εγκώμιο της ανυπακοής και να δείξει με οξυδερκή και ευαίσθητο τρόπο σε ποια τραγωδία μπορεί να καταλήξει η αδιάλλακτη και άκαμπτη εφαρμογή της έννοιας του «εθνικού συμφέροντος»  που πολύ συχνά και εύκολα παραμερίζει τον ανθρώπινο παράγοντα.

Η διαχρονικότητα των συναισθημάτων

Από την πρώτη σελίδα του κειμένου μας αντιλαμβανόμαστε τα χαρακτηριστικά του πρωταγωνιστή μας, Μορίς Κάσελ, ο οποίος μοιάζει να είναι άνθρωπος της ρουτίνας που φροντίζει κάθε λεπτομέρεια της ζωής του: «Από τότε που ο Κάσελ είχε τοποθετηθεί στην υπηρεσία, νεαρός ακόμα, πριν από τριάντα τόσα χρόνια, έτρωγε το μεσημεριανό του σε μια παμπ πίσω απ' την οδό Σεντ Τζέιμς, κοντά στο γραφείο. Αν τον ρωτούσαν γιατί έτρωγε εκεί, θα έλεγε για την εξαιρετική ποιότητα των λουκάνικων· ίσως να προτιμούσε κάποια άλλη μπίρα αντί της Watney's, αλλά η ποιότητα των λουκάνικων υπερτερούσε. Ήταν πάντοτε έτοιμος να δώσει λογαριασμό για τις πράξεις του, ακόμα και για τις πιο αθώες, κι ήταν πάντα ακριβής στην ώρα του». Ο Γκρην σκιαγραφώντας το προφίλ ενός πάντα πρόθυμου, απολογητικού και ακριβούς ήρωα επιθυμεί να εντείνει το απροσδόκητο των εξελίξεων.

Ο Κάσελ, κατά τη διάρκεια της πλοκής, βρίσκεται εντός ενός κόσμου παράνοιας και καχυποψίας και δεν αργεί να καταλάβει ότι είναι πιόνι πολιτικών συμφερόντων. Όμως, είναι ένας χαρακτήρας «ζωντανός», γεμάτος ιδανικά και συνειδησιακά πρότυπα. Κι αυτό το ανθρώπινο κομμάτι του είναι που προβάλλεται συνεχώς, καθώς η συμπόνια και η αξιοπρέπεια είναι πέρα από κάθε ιδεολογικό σκοπό. Η Σάρα στο τέλος του μυθιστορήματος παροτρύνει τον Κάσελ λέγοντας «σε παρακαλώ, μην σταματάς να ελπίζεις» κι αυτό θεωρώ πως είναι και το νόημα της ιστορίας ή το νόημα της ανθρωπότητας ολόκληρης. Κι οι ελπίδες μας ας μην σβήνουν ποτέ.

Tζένη Μανάκη  «“Ο ανθρώπινος παράγοντας” είναι ένα μυθιστόρημα που διαβάζεται πραγματικά με κομμένη την ανάσα»

Η Τζένη Μανάκη στο περιοδικό “Fractal” κάνει λόγο για τα υλικά της ιστορίας του Γκρην αλλά και για την αυτοβιογραφική του σχέση με τις μυστικές υπηρεσίες. Συγκεκριμένα αναφέρει:

«Πολιτική, Ιδεολογίες, Αποικιοκρατία, Απαρχάιντ, Θρησκεία, Ιατρική, ηθική αλλά και Λογοτεχνία είναι τα υλικά της πολύ ενδιαφέρουσας ιστορίας που μας αφηγείται ο Γκράχαμ Γκρην, με την ιδιαίτερη γνώση που διαθέτει για τον κόσμο των μυστικών υπηρεσιών, που του επιτρέπει λεπτομερείς αναφορές και λεπτούς χειρισμούς στη διαχείριση του μύθου. Η θητεία του ως  πράκτορα των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών κατά τη διάρκεια του Β΄  Παγκοσμίου Πολέμου, η εμπειρία του ως ανταποκριτή έγκυρων βρετανικών εφημερίδων στο εξωτερικό, η ενασχόλησή του ως στελέχους εκδοτικών οίκων, ως κριτικού λογοτεχνίας και θεάτρου καθώς και οι σπουδές του ως Ιστορικού,  συμβάλλουν στη δημιουργία όχι μόνο αληθοφανούς, αλλά αληθινής ατμόσφαιρας στα έργα του.

“Ο ανθρώπινος παράγοντας” είναι ένα μυθιστόρημα που διαβάζεται πραγματικά με κομμένη την ανάσα, ακριβώς εξαιτίας της ικανότητας του συγγραφέα να δημιουργεί αληθινή ατμόσφαιρα, στην οποία συμβάλλει τόσο η ανάμειξη πραγματικών προσώπων του χώρου της κατασκοπείας στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, όσο και η ουδέτερη στάση του αφηγητή που δίνει μια αντικειμενικότητα στο έργο όσον αφορά προθέσεις και ιδεολογικές τοποθετήσεις των ηρώων του».

Αιμίλιος Χαρμπής «Σημαντικά  –και πολύ επίκαιρα– είναι τα σχόλια περί ρατσισμού»

Ο Αιμίλιος Χαρμπής στην κριτική που υπογράφει στην εφημερίδα «Καθημερινή» τονίζει πως το σημαντικό στοιχείο της γραφής του Γκρην στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα είναι η ενδοσκόπηση των χαρακτήρων του καθώς παλεύουν μεταξύ συνειδητότητας και αξιοπρέπειας:

«Ο Γκρην εισάγει δεξιοτεχνικά τα πρόσωπα της ιστορίας του, πλάθοντας τους λεπτούς αρμούς που τα συνδέουν· άλλα βρίσκονται διαρκώς στο προσκήνιο, είναι προσβάσιμα και αμέσως κατανοητά και άλλα κινούνται στις σκιές, τυλιγμένα στο μυστήριο και απειλητικά. Και όπως συνήθως συμβαίνει στα βιβλία του, τα πράγματα τελικά δεν είναι καθόλου όπως δείχνουν στην αρχή. Όσο για τον “ανθρώπινο παράγοντα” του τίτλου, αυτός έχει να κάνει ακριβώς με την ανθρωπιά και το συναίσθημα, το οποίο όσο και να καταπνίγεται λόγω συνθηκών, επανέρχεται στην επιφάνεια κόντρα σε όλους και σε όλα.

Φυσικά, το πιο ενδιαφέρον στοιχείο και σε αυτό το μυθιστόρημα του Γκρην έχει να κάνει με την ενδοσκόπηση των χαρακτήρων. Όλοι τους σχεδόν, εκτός από κάποιους πραγματικά αδίστακτους, παλεύουν με τη συνείδηση ή με τις αξίες που έχουν διδαχθεί. Πόσο σημαντική είναι η αγάπη προς την πατρίδα απέναντι στην προσωπική γαλήνη; Τι αξία έχει ένας πατριωτισμός που πηγαίνει κόντρα στην ανθρώπινη ζωή και αξιοπρέπεια; Τι σημαίνει καθήκον και προς ποια κατεύθυνση διοχετεύεται; Όλα αυτά τα ερωτήματα αναδύονται μέσα από το τρυφερό, χιουμοριστικό κείμενο του Γκρην, το οποίο κατά τα άλλα διαβάζεται και ως γνήσιο κατασκοπικό μυθιστόρημα, δίχως πάντως την “εμμονή” με το σασπένς που θα συναντήσει κανείς στα πιο χαρακτηριστικά δείγματα του είδους.

Σημαντικά, τέλος, –και πολύ επίκαιρα– είναι τα σχόλια περί ρατσισμού καθώς και εκείνα που αφορούν τη σκοτεινή ιστορία της αφρικανικής ηπείρου. Γράφοντας το 1978, ο Γκράχαμ Γκρην παρατηρεί με καθαρό και σύγχρονο βλέμμα τη στρέβλωση τόσο του ρατσισμού όσο και της αποικιοκρατίας, καταγράφοντάς τη με τον δικό του, πικρά ειρωνικό τρόπο».

Ο παράγοντας Γκράχαμ Γκρην

Ο Γκράχαμ Γκρην είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της λογοτεχνίας του 20ου αιώνα. Γεννήθηκε το 1904 στο Berkhamsted του Hertfordshire, στην Αγγλία. Σπούδασε στην Οξφόρδη και στα πρώτα του επαγγελματικά βήματα ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία. Το πρώτο του έργο το έγραψε το 1929 σε ηλικία 25 ετών, με τίτλο “The Man Within”. Το «Όριαν Εξπρές», όμως, που έγραψε τρία χρόνια αργότερα ήταν αυτό που γνώρισε τεράστια επιτυχία και του πρόσφερε την αναγνώριση. Ακολούθησαν τα έργα : «Πεδίο μάχης», «Η Αγγλία με έκανε», «Ένα όπλο για πούλημα», «Ο βράχος του Μπράιτον», «Η δύναμη και η δόξα», «Η καρδιά του ζητήματος» και «Το τέλος μιας σχέσης». Κατά την διάρκεια της συγγραφικής του καριέρας έγραψε και πολλά κατασκοπευτικά μυθιστορήματα. Κυριότερα είναι: «Εμπιστευτικός πράκτορας», «Το υπουργείο του φόβου», «Ο τρίτος άνθρωπος». Άλλα έργα του: «Ο χαμένος τα παίρνει όλα», «Ο άνθρωπος μας στην Αβάνα», «Ο επίτιμος πρόξενος», «Ο ήσυχος Αμερικανός», «Ο ανθρώπινος παράγοντας» και ο «Μονσινιόρ Κιχώτης». Πολλά από τα έργα του διασκευάστηκαν στη συνέχεια για τον κινηματογράφο και έγιναν επιτυχημένες ταινίες. Πέθανε το 1991 στο Vevey της Ελβετίας, σε ηλικία 86 ετών.

*Η Γεωργία Ντεμίρη είναι φιλόλογος και διδακτορική φοιτήτρια στο ΤΕΦ/ΔΠΘ.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.