Ενα νεο επιστημονικο συγγραμμα για τα νεωτερικα θρησκευτικα εθιμα, απο τον ειδικο του ειδους Μανολη Γ. Βαρβουνη

Το 2018, ήρθε ακόμη ένα λαογραφικό πόνημα –καρπός βαθιάς επιστημονικής έρευνας–, να προστεθεί στον κατάλογο των συγγραφικών έργων του Προέδρου και Καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου, Μανόλη Γ. Βαρβούνη. Πρόκειται για το βιβλίο με τίτλο «Traditional and Popular Religiosity in Greece: Customs and Rituals. Studies and Aspects on Social and Religious Folkloristics», που εκδόθηκε από το «Institute of Ethnography – Serbian Academy of Sciences and Arts / Етнографски институт САНУ», και  τη σύμπραξη-επιμέλεια των εκδόσεων «Πορεία».
 
Το βιβλίο αυτό καλύπτει ένα μεγάλο εύρος αιώνων, καθώς όχι μόνο αναφέρεται στην εδραίωση του χριστιανισμού, στον Μέγα Κωνσταντίνο, αλλά αγγίζει και το σήμερα, τον 21^ο αι. Παράλληλα, σε μεγάλο μέρος του ασχολείται με νεωτερικές μορφές και εκδηλώσεις της ελληνικής λαϊκής θρησκευτικότητας, σε μία σειρά επιμέρους κεφαλαίων στην αγγλική γλώσσα, ενώ σε επίμετρο δημοσιεύονται τρεις ακόμη μελέτες, δύο σε γερμανική και μία σε ιταλική γλώσσα. 

Οι Αναστενάρηδες και τα Κωνσταντινάτα ως μέρος των ελληνικών θρησκευτικών τελετουργιών 

Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Α΄, γνωστός και ως Μέγας Κωνσταντίνος (272-337 μ.Χ.), ο οποίος ασπάστηκε τον χριστιανισμό λίγο πριν τον θάνατό του, υπήρξε ένας από του πιο δημοφιλείς αγίους της ελληνικής θρησκευτικής παράδοσης. Όμως, ο ίδιος και η μητέρα του αγία Ελένη, έχουν συνδεθεί κυρίως με το έθιμο «Αναστενάρια» –κύριο χαρακτηριστικό τους η πυροβασία και η εκστατικότητα–, που έχει αρχαία προέλευση. Αν και αρχικά τελούνταν μόνο στην ανατολική Θράκη, όμως στη συνέχεια, εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα και σε άλλες βαλκανικές χώρες. Κατά τον συγγραφέα και την κρατούσα άποψη, το τελετουργικό αυτό διαθέτει παγανιστικά ψήγματα, γι’ αυτόν τον λόγο και η ορθόδοξη εκκλησία το έχει καταδικάσει, με στόχο να το εξαλείψει από τη συλλογική θρησκευτική μνήμη. Ωστόσο, το συγκεκριμένο έθιμο συνεχίζει να τελείται και σήμερα, αν και σε μικρότερο βαθμό.
 

Οι Αναστενάρηδες τελούσαν την πυροβασία και τον εκστατικό χορό ως αποκορύφωμα ενός τριήμερου, παλαιότερα, τελετουργικού, σε δημόσιο χώρο, υπό τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Πίστευαν και πιστεύουν ότι πατώντας στη φωτιά, «πατούν» το κακό, τις ασθένειες και την κακοτυχία, και γενικότερα συμβάλλουν στην προστασία ολόκληρης της κοινότητας. Η διάσωση του εθίμου μέχρι και τις μέρες μας, μελέτες έχουν αποδείξει, πως ίσως συνδέεται με τους συναισθηματικούς δεσμούς που υπάρχουν ανάμεσα στον ελληνικό λαό και τη βυζαντινή τους κληρονομιά.
 

Πέρα όμως από τους Αναστενάρηδες, ένα ακόμη θρησκευτικό έθιμο που συνδέεται με τον Μέγα Κωνσταντίνο είναι τα Κωνσταντινάτα –χρυσό βυζαντινό νόμισμα με αγιογραφία του ιδίου και της μητέρας του–, και η χρήση τους εξαιτίας των θεραπευτικών τους ιδιοτήτων. Συγκεκριμένα, κατά τον F. Hasluck, οι χριστιανοί πίστευαν ότι τα Κωνσταντινάτα θεραπεύουν ασθένειες όπως επιληψία, πυρετό, ακόμη χρησιμοποιούνταν και ως φυλακτό από τις έγκυες γυναίκες για προστασία. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, αυτές οι θαυματουργικές και υπερφυσικές ιδιότητες των Κωνσταντινάτων συνδέονται με την πεποίθηση πως στο εσωτερικό τους περιέχουν πριονίδια από τον Τίμιο Σταυρό, τα οποία έχουν τοποθετηθεί από την αγία Ελένη. 

Η σύγχρονη αστική θρησκευτικότητα και οι μεταβολές στις εθιμοταξίες 

Από την άλλη, όσον αφορά τη συγχρονία, ο κ. Βαρβούνης διαπιστώνει πως στις αστικές ενορίες της εποχής μας δημιουργούνται μία σειρά από νεωτερικά θρησκευτικά έθιμα, τα οποία και προσδιορίζουν τη σύγχρονη αστική θρησκευτικότητα. Ορισμένες από τις πλέον χαρακτηριστικές μορφές των νεοπαγών αυτών εθίμων που σχετίζονται με τις πανηγύρεις και τις εκδρομές των αστικών ενοριών εξετάζονται εκτενέστατα με παραδείγματα. Η επισήμανση και μελέτη τους, εκτός από τις πολιτισμικές παρουσιάζει και ποιμαντικές διαστάσεις, δεδομένου ότι αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθιμοταξιών και τελετουργιών που καθημερινά αντιμετωπίζουν οι ιερείς, οι οποίοι κάποτε συμβάλλουν καθοριστικά στον σχηματισμό και στην καθιέρωσή τους. Παράλληλα, υπάρχει ένα γενικευμένο κοινωνικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον, δεδομένου ότι αποτελούν σύγχρονες εκφράσεις παλαιών ανθρώπινων συναισθημάτων και επιδιώξεων, εμπλουτισμένες όμως με μορφές της νεωτερικής καθημερινότητας.
 
Οι παραπάνω συγχρονικές μεταβολές στα θρησκευτικά έθιμα, απαντούν, όπως επισημαίνεται στο έργο, από τις τελευταίες δεκαετίες του 20^ού αιώνα μέχρι και τις μέρες μας, σε όλα σχεδόν τα πεδία της ελληνικής θρησκευτικής λαογραφίας, πρώτα στα μεγάλα αστικά κέντρα, κατόπιν δε στους επαρχιακούς αστικούς δήμους και, τελευταία, και στα πλέον μικρά χωριά. Για την εξάπλωση των νεωτερικών μορφών τελετουργιών ευθύνη επιρρίπτεται στην τηλεόραση, αλλά και στα ηλεκτρονικά μέσα άμεσης και ταχύτατης επικοινωνίας, με τα οποία οι τεχνολογίες αιχμής έχουν προμηθεύσει τον σύγχρονο άνθρωπο. Πρόκειται, επομένως, για ένα ιδιαιτέρως σημαντικό και ενδιαφέρον λαογραφικό φαινόμενο, μέσω του οποίου ανανεώνεται από τελετουργική άποψη η εκδήλωση της παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς του λαού.
 
Εν κατακλείδι, στο συγκεκριμένο σύγγραμμα μελετώνται διαχρονικά εθιμικά ζητήματα αλλά και νεωτερικές μορφές, που άπτονται τόσο της θρησκευτικής, όσο και της κοινωνικής λαογραφίας –μία διεπιστημονικότητα που στόχο έχει την πολυπρισματική προσέγγιση του λαϊκού πολιτισμού–, με βάση επιτόπια και βιβλιογραφική έρευνα, και με μια σειρά παραδειγμάτων από τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό. Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύεται η ελληνική λαϊκή θρησκευτικότητα στη διαχρονική της πορεία, και οριοθετούνται οι νέες κατευθύνσεις της ελληνικής λαογραφικής έρευνας, που στην πραγματικότητα ανανεώνουν την επιστήμη της λαογραφίας.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.