Η Θρακη ως πεδιο ιστορικης ερευνας και εκπαιδευσης: συγχρονες τασεις, νεες προκλησεις

Το πρωί της 14 Μαΐου του 1921 στην Κομοτηνή γιορτάστηκε η πρώτη επέτειος από την ενσωμάτωση της Θράκης στην ελληνική επικράτεια. Παρέλασαν περίπου 20 μικροί πρόσκοποι ντυμένοι τσολιάδες, ο πρώτος σημαιοφόρος και οι υπόλοιποι με μικρές ελληνικές σημαίες. Ήταν μια σύντομη εκδήλωση σε μια βροχερή μέρα στην άκρη της σημερινής πλατείας Ελευθερίας, που τότε ονομαζόταν πλατεία Βουλγαροκτόνου. Παρατηρώντας προσεκτικά το συγκεντρωμένο πλήθος, διαπιστώνουμε ότι ένα ανθρωπολογικό μωσαϊκό πλαισιώνει το κεντρικό γεγονός. Στη δεξιά πλευρά στέκονται Έλληνες αξιωματικοί και στρατιώτες με το όπλο παρά πόδα ή στον ώμο με γυμνή λόγχη, καθώς και πολίτες, άνδρες και γυναίκες, με ευρωπαϊκές ενδυμασίες. Στην αριστερή πλευρά και σε χαμηλότερο επίπεδο συνωστίζονται ντόπιοι –πιθανότατα μουσουλμάνοι με τοπικές ενδυμασίες. Πίσω από την ομάδα της παρέλασης ακολουθούν γυναίκες, ίσως οι μητέρες των παιδιών. Ένα ξυπόλητο παιδί με φέσι στέκεται στην πρώτη γραμμή ανάμεσα στους στρατιώτες και παρατηρεί με περιέργεια τη μικρή πομπή.

Παρά τον πανηγυρικό τόνο, μια αδιόρατη ανησυχία φαίνεται να πλανάται στην ατμόσφαιρα. Βρισκόμαστε στην άνοιξη του 1922. Λίγους μήνες πριν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο αρχιτέκτονας της Μεγάλης Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, έχασε τις εκλογές, ενώ με δημοψήφισμα επέστρεψε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος δίνοντας στους συμμάχους την αφορμή να άρουν την εμπιστοσύνη τους από την Ελλάδα. Η απροσδόκητη αυτή πολιτική αλλαγή σε μια κρίσιμη εθνική και διεθνή συγκυρία επιφέρει πολλαπλές συνέπειες. Σαρωτικές αλλαγές γίνονται στο στράτευμα και στη δημόσια διοίκηση με απολύσεις βενιζελικών και διορισμούς αντιβενιζελικών στρατιωτικών και δημόσιων λειτουργών.

Δημαρχείο Κομοτηνής 14 Μαΐου 1920 Η Διασυμμαχική παραδίδει τη διοίκηση της Θράκης στην Ελλάδα

Στον πρωθυπουργικό θώκο της Ελλάδας βρίσκεται πλέον ο Δημήτριος Γούναρης –ένας από τους οκτώ που ενάμιση χρόνο μετά, τον Νοέμβριο του 1922, θα παραπεμφθεί σε δίκη, θα καταδικαστεί σε θάνατο και θα εκτελεστεί ως πρωταίτιος της Μικρασιατικής Καταστροφής. Στην Ανατολία ο ελληνικός στρατός διευρύνει διαρκώς το πολεμικό μέτωπο, ενώ νέες κλάσεις εφέδρων επιστρατεύονται. Στο διπλωματικό πεδίο ο Κεμάλ, ο ηγέτης του τουρκικού απελευθερωτικού κινήματος, όπως αποκαλείται, έχει ήδη κερδίσει την υποστήριξη της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ προσκαλείται πλέον επίσημα από τις δυνάμεις της Αντάντ στις διαπραγματεύσεις για το μέλλον της περιοχής.

Είναι φανερό ότι ο ιστορικός χρόνος γίνεται πυκνός και οι μεταβολές δραματικές.

Μόλις έναν χρόνο πριν, στις 14 Μαΐου 1920, όλα έμοιαζαν τελείως διαφορετικά. Στο σημαιοστολισμένο Δημαρχείο της Κομοτηνής με την ελληνική πλέον επιγραφή να αντικαθιστά τη βουλγαρική, ο έλεγχος της Θράκης παραδιδόταν από την διασυμμαχική διοίκηση στο ελληνικό κράτος. Ντόπιοι άρχοντες, στρατιωτικοί και διπλωμάτες, μετά την υπογραφή παράδοσης βγήκαν στο μπαλκόνι για να χαιρετίσουν τον συγκεντρωμένο κόσμο. Ανάμεσά τους διακρίνει κανείς στη φωτογραφία τον Οθωμανό δήμαρχο Κομοτηναίων Αλή Γκαλήπ, τον επικεφαλής της Διασυμμαχικής Διοίκησης της Θράκης, Γάλλο στρατηγό Αντουάν Σαρπί, τον Έλληνα αντιστράτηγο Επαμεινώνδα Ζυμβρακάκη και τον Αρχιερατικό Επίτροπο Μιχαήλ Κωνσταντινίδη. Στις σκιές της φωτογραφίας, στο παρασκήνιο της πανηγυρικής ατμόσφαιρας, στεκόταν ο Χαρίσιος Βαμβακάς, ο άνθρωπος που σχεδίασε και υλοποίησε το εγχείρημα, ένας από τους πιο έμπιστους συνεργάτες του Βενιζέλου.

Ωστόσο, ούτε η πανηγυρική ατμόσφαιρα αυτής της φωτογραφίας δεν πρέπει να μας παραπλανά. Μπορεί σήμερα να κρίνουμε τα γεγονότα του παρελθόντος με το προνόμιο της αναδρομικής γνώσης του ιστορικού, τα πράγματα όμως τότε δεν ήταν καθόλου απλά και η ελληνική κυριαρχία στη Θράκη κάθε άλλο παρά βέβαιη.

Ο Χαρίσιος Βαμβακάς στο αυτοκίνητο του Γάλλου στρατηγού χαιρετά

Η Βουλγαρία, παρά την ήττα της στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα στην εξαετία που προηγήθηκε (1913-1919)  είχε φροντίσει να βάλει γερά θεμέλια στην περιοχή της Θράκης (μια περιοχή ζωτικής σημασίας για τον βουλγαρικό μεγαλοϊδεατισμό) σε πολλά επίπεδα:

  • Μετέβαλε την εθνολογική σύσταση και τη δημογραφία του πληθυσμού προς όφελος των βουλγαρόφωνων με τις εξής μεθόδους: (α) τρομοκρατία και μαζικές διώξεις των ελληνορθόδοξων και των τουρκόφωνων μουσουλμανικών πληθυσμών. Χιλιάδες από αυτούς προσφυγοποιήθηκαν καταλήγοντας οι μεν στις ελεύθερες περιοχές κυρίως της κεντρικής Μακεδονίας και οι δε στην Ανατολία, (β) ενίσχυση των ντόπιων βουλγαρόφωνων εξαρχικών χριστιανών και βίαιος εκβουλγαρισμός των ελληνόφωνων, (γ) εκβουλγαρισμός των ορεινών πομακικών πληθυσμών (στις απογραφές τους χαρακτήριζαν «Βούλγαρους μουσουλμάνους») και (δ) μετακίνηση και εγκατάσταση Βούλγαρων εποίκων στα σπίτια των εκτοπισμένων ντόπιων.
  • Απόλυτος έλεγχος της δημόσιας διοίκησης με διορισμούς χιλιάδων Βούλγαρων δημόσιων υπαλλήλων.
  • Έλεγχος των πλουτοπαραγωγικών πηγών και των επιχειρήσεων (καπνεργοστάσια, βιομηχανίες, αλυκές, αλιεία)
  • Εγκατάσταση βουλγαρικών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων (παράρτημα της Βουλγαρικής Εθνικής Τράπεζας) και καθιέρωση του λέβα ως επίσημου νομίσματος κυκλοφορίας.
  • Έλεγχος των θρησκευτικών θεσμών (διώξεις πατριαρχικών ιερέων και διορισμοί εξαρχικών)
  • Έλεγχος της εκπαίδευσης (διώξεις Ελλήνων εκπαιδευτικών, διορισμοί Βουλγάρων και επιτάξεις εκπαιδευτηρίων)
  • Καθιέρωση της βουλγαρικής ως επίσημης ομιλούσας και γραφόμενης γλώσσας.

Σύμφωνα με την απογραφή που διενήργησε η βουλγαρική αντιπροσωπεία το φθινόπωρο του 1919, οι βουλγαρόφωνοι πληθυσμοί στη Δυτική Θράκη συνιστούσαν το 46,2%, οι τουρκόφωνοι το 35,24 και οι ελληνόφωνοι μόλις το 14,77.  Λίγους μήνες μετά, στην απογραφή που έκανε η Διασυμμαχική Διοίκηση, η δημογραφία είχε αλλάξει, όχι όμως σε βαθμό που να στοιχειοθετείται η παράδοση της Δυτικής Θράκης στο ελληνικό κράτος. Στο μεταξύ πολλοί Βούλγαροι  έποικοι είχαν αναχωρήσει για τη Βουλγαρία και Έλληνες πρόσφυγες είχαν επιστρέψει στη Θράκη. Ωστόσο, το ελληνικό στοιχείο μειοψηφούσε στην περιοχή, τόσο έναντι των τουρκόφωνων όσο και των βουλγαρόφωνων εξαρχικών. Πολλοί δυτικο-Θρακιώτες, που είχαν εγκαταλείψει την πατρίδα έξι χρόνια πριν, φαίνονταν απρόθυμοι να γυρίσουν, και μάλιστα μέσα στον χειμώνα. Είχαν ήδη αρχίσει μια νέα ζωή αλλού, ενώ γνώριζαν ότι επιστρέφοντας θα έβρισκαν τα σπίτια τους κατειλημμένα ή κατεστραμμένα και τις περιουσίες τους λεηλατημένες. Μάλιστα, ο βουλγαρικός στρατός, πριν αποχωρήσει, προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές σε χιλιάδες ελληνικά σπίτια (υπολογίστηκαν σε 4.000), ώστε να αποτρέψει την επιστροφή των προσφύγων.  Με άλλα λόγια, η Ελλάδα μπορεί να κέρδισε τον πόλεμο των όπλων, έχανε όμως τον πόλεμο των αριθμών.

Η γαλλική διοίκηση, η οποία είχε ουσιαστικά την ευθύνη της περιοχής, έβλεπε την κατάσταση διαφορετικά:

  1. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε προ πολλού τελειώσει και η Γαλλία επιδίωκε την ταχύτερη δυνατή αποδέσμευση του στρατού της από την περιοχή. Εξάλλου, η Θράκη δεν την ενδιέφερε ιδιαίτερα, σε σύγκριση με τις ανατολικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου είχε ζωτικά συμφέροντα. Μετά από σχεδόν πέντε χρόνια πολέμου οι Γάλλοι έφεδροι είχαν απολυθεί και στα γαλλικά συντάγματα της Διασυμμαχικής Θράκης υπηρετούσαν αποικιακοί στρατιώτες –κυρίως Σενεγαλέζοι, Μαροκινοί και Αλγερινοί.
  2. Ο έλεγχος της περιοχής θα δινόταν σε εκείνους που θα μπορούσαν να εγγυηθούν τον σεβασμό των δικαιωμάτων και την ειρηνική συμβίωση όλων των εθνικών, εθνοτικών και θρησκευτικών κοινοτήτων της Θράκης.
  3. Η Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι ανήκε στη συμμαχία των νικητών του πολέμου, είχε χάσει την εμπιστοσύνη της Αντάντ, εξαιτίας των βιαιοτήτων που σημειώθηκαν σε βάρος του τουρκικού πληθυσμού της Σμύρνης μετά την αποβίβαση του ελληνικού στρατού τον Μάιο του 1919.

Με άλλα λόγια, τίποτα δεν ήταν δεδομένο για τη Δυτική Θράκη. Η Ελλάδα, για να αποκτήσει τη Θράκη, θα έπρεπε αφενός να κερδίσει την εμπιστοσύνη της Διασυμμαχικής Διοίκησης και αφετέρου να αντιμετωπίσει τη συστηματική υπονόμευση της βουλγαρικής πλευράς. Ο χρόνος πάντως δεν ήταν σύμμαχος. Το ελληνικό πολιτικό και στρατιωτικό προσωπικό έπρεπε να μεριμνήσει άμεσα για την επιστροφή και εγκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων, να εξασφαλίσει και να περιφρουρήσει την ισότητα και ισοτιμία όλων των πληθυσμών στο διοικητικό σχήμα και ταυτόχρονα να αποκτήσει τον έλεγχο των νευραλγικών τομέων που αναφέραμε (δημόσια διοίκηση, οικονομία, παιδεία, θρησκεία). Κι όλα αυτά, όσο είναι εφικτό, χωρίς βία.

Την επιτυχία όλου αυτού του σύνθετου εγχειρήματος η Δυτική Θράκη την οφείλει κυρίως σε έναν ιδιοφυή διπλωμάτη, τον Χαρίσιο Βαμβακά. Κάνοντας ταυτόχρονες επαφές με τον Γάλλο διοικητή, τις ελληνικές υπηρεσίες και τον στρατό, καθώς και με τους ηγέτες των τοπικών κοινοτήτων, κυρίως των χριστιανικών και μουσουλμανικών, ο Βαμβακάς και η ελληνική πλευρά πετυχαίνει σε μια σειρά κρίσιμων ζητημάτων:

  • Εξασφαλίζει την οικονομική και θεσμική στήριξη των παλιννοστούντων προσφύγων, αστών και αγροτών, σε όλα τα στάδια: από τη μεταφορά τους από την Ελλάδα ως την εγκατάστασή τους στη Θράκη και την επαγγελματική τους αποκατάσταση (τους δίνεται ακόμη και επίδομα οικιακού εξοπλισμού και καυσόξυλων για να αντικαταστήσουν τα κλεμμένα ή κατεστραμμένα τους έπιπλα και να βγάλουν τον χειμώνα).
  • Φροντίζει για τη μεταφορά και εγκατάσταση στη Θράκη ομογενών από τις Νέες Χώρες, τη Μικρά Ασία και τη Μαύρη Θάλασσα.
  • Πείθει τη γαλλική διοίκηση να απομακρύνει χιλιάδες Βούλγαρους δημόσιους υπαλλήλους και διαμηνύει στην ελληνική κυβέρνηση να μεταθέσει άμεσα Έλληνες υπαλλήλους από το κέντρο.
  • Ενισχύει τους ντόπιους καπνοπαραγωγούς και τους καπνεργάτες, ενώ δίνει κίνητρα σε άλλους για να μετακινηθούν στη Θράκη από την Καβάλα και τη Δράμα.
  • Εκ μέρους του ελληνικού κράτους παρέχει επιδόματα σίτισης και στέγασης όχι μόνο στους προερχόμενους από την ελληνική επικράτεια πρόσφυγες αλλά και στους λεγόμενους «αλλοεθνείς» αγροτικούς πληθυσμούς –με σκοπό να πάρει με το μέρος του, κυρίως τους μουσουλμάνους.
  • Στην Γκιουμουλτζίνα νοικιάζει (δεν καταλαμβάνει) μουσουλμανικά σπίτια για να στεγάσει Έλληνες πρόσφυγες.
  • Ιδρύει ορφανοτροφείο.
  • Αντικαθιστά το λέβα με τη δραχμή και τις βουλγαρικές τράπεζες με ελληνικές. Τη θέση της Εθνικής Τράπεζας Βουλγαρίας παίρνει η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος.
  • Χρηματοδοτεί χωρίς διακρίσεις τις ομογενειακές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται ή θέλουν να εγκατασταθούν στην περιοχή και κινητοποιεί τους Έλληνες να οργανωθούν σε επαγγελματικά σωματεία σε περιοχές με ισχυρούς βουλγαρόφωνους πληθυσμούς.
  • Φροντίζει να αγοραστεί το βουλγαρικό τυπογραφείο, με σκοπό να εκδίδονται μια ελληνική, μια τουρκική και μια δεκαπενθήμερη γαλλόφωνη εφημερίδα.

Έτσι, μέσα από μια συστηματική και πολυεπίπεδη προσπάθεια η ελληνική πλευρά κέρδισε την εμπιστοσύνη και την υποστήριξη της μουσουλμανικής, της εβραϊκής και της αρμενικής κοινότητας, ενώ ταυτόχρονα έπεισε τη γαλλική διοίκηση ότι θα σεβαστεί και θα προστατεύσει τις μειονότητες της Δυτικής Θράκης. Παράλληλα, με τον μεθοδικό εποικισμό και την κατάληψη των νευραλγικών θέσεων στη διοίκηση, την οικονομία, τον πολιτισμό, τη θρησκεία και την εκπαίδευση η ελληνική κοινότητα έγινε σιγά σιγά η κυρίαρχη στην περιοχή.

Για να αντιληφθούμε τον βαθμό επιτυχίας του σχεδίου του Βαμβακά, αρκεί να σημειώσω ότι  πολλές χριστιανικές οικογένειες που είχαν προσχωρήσει στη βουλγαρική εξαρχική εκκλησία δήλωσαν πρόθυμες να επιστρέψουν στο Πατριαρχείο.

Δυόμιση χρόνια μετά, η Μικρασιατική Καταστροφή και η υποχρεωτική Ανταλλαγή Πληθυσμών θα γύρει οριστικά την εθνολογική πλάστιγγα προς την ελληνική πλευρά. Στη Δυτική Θράκη θα εγκατασταθούν πάνω από 100.000 πρόσφυγες, στην πλειονότητά τους προερχόμενοι από την ανατολική και τη βόρεια Θράκη. Ο μέχρι πρότινος ακμαίος ελληνισμός της Αδριανούπολης, των Σαράντα Εκκλησιών, της Ραιδεστού, της Καλλίπολης, των Γανοχώρων, της Φιλιππούπολης και της Στενήμαχου θα καταφτάσει με κάθε μέσο στην ελληνική επικράτεια της Θράκης μετασχηματίζοντας σταδιακά και εμπλουτίζοντας εντυπωσιακά την κοινωνία, την οικονομία και την πολιτισμική φυσιογνωμία της.

Ο Χαρίσιος Βαμβακάς πέθανε πλήρης ημερών το 1952, η συμβολή του όμως στην ελευθερία της Θράκης μάλλον υποτιμήθηκε, αν λάβουμε υπόψη ότι ο τύπος τότε του αφιέρωσε ένα μονόστηλο ανάμεσα σε διαφημίσεις και οδοντιατρικές συμβουλές.

*Ο Άγγελος Παληκίδης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διδακτικής της Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας & Εθνολογίας ΔΠΘ. Το άρθρο αποτελεί απόσπασμα της επίσημης ομιλίας για την επέτειο της ενσωμάτωσης της Θράκης στον εθνικό κορμό στις 13 Μαΐου 2022

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.