Μυθοι και αληθειες για την οικονομικη επιστημη*

Η οικονομική κρίση θέτει επιτακτικά την ανάγκη να απαντηθούν συγκεκριμένα ερωτήματα για το περιεχόμενο και την χρησιμότητα της οικονομικής επιστήμης. Σε τι αποσκοπεί η οικονομική επιστήμη και άρα τι πρέπει να περιμένουμε από τους οικονομολόγους; Η οικονομική επιστήμη επιχειρεί την σύζευξη τριών στόχων δηλαδή της οικονομικής αποτελεσματικότητας (πλήρης και βέλτιστη χρήση των συντελεστών της παραγωγής), της κοινωνικής δικαιοσύνης (αποτελεσματικοί μηχανισμοί διανομής του εθνικού εισοδήματος με έμφαση προς τους πραγματικά ασθενέστερους) και της μεγιστοποίησης της ατομικής οικονομικής ελευθερίας (όχι απλώς βελτίωση της ατομικής καμπύλης αδιαφορίας του καταναλωτή αλλά αυτό που ο A. Sen αποκαλεί πρόσβαση στα θεμελιώδη δημόσια αγαθά σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο). Ο αγώνας των οικονομολόγων είναι να βρεθεί το βέλτιστο σημείο ισορροπίας των τριών προαναφερθέντων στόχων και το αποτέλεσμα της προσπάθειας αυτής και δεν είναι ούτε στατικό, ούτε άχρονο ούτε βεβαίως μεθοδολογικά ουδέτερο.
 
Υπάρχουν νόμοι στην οικονομική επιστήμη; H απάντηση είναι θετική και ο πιο γνωστός είναι ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης. Πραγματικά ο νόμος εξηγεί γιατί πόλεις με πάνω από 10 εκατομμύρια κατοίκους όπως το Λονδίνο, το Τόκυο, η Νέα Υόρκη ανεφοδιάζονται καθημερινά σε όλα τα αγαθά χωρίς κεντρικό σχεδιασμό ενώ επίσης εξηγεί την παταγώδη αποτυχία του κεντρικού πλάνου διοικητικού καθορισμού των τιμών στην Σοβιετική ένωση έως το 1991. Ωστόσο η πλειοψηφία των εννοιών που χρησιμοποιεί η οικονομική επιστήμη ερμηνεύουν συχνά την τρέχουσα πραγματικότητα, είναι εγκιβωτισμένες στο πλαίσιο οργάνωσης και νοηματοδότησης της συγκεκριμένης οικονομικής και πολιτικής οργάνωσης. Τούτο σημαίνει ότι η έννοια του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος για παράδειγμα δεν είναι η ίδια στην βιομηχανική οικονομία του 19ου αιώνα, στη σημερινή μεταβιομηχανική κοινωνία και βεβαίως στην κοινωνία του μέλλοντος (μετά από 100 έτη) όταν η ρομποτική και η αυτοματοποίηση της παραγωγής θα έχει αλλάξει πλήρως το περιεχόμενο των παραγωγικών σχέσεων και βεβαίως όταν η πλήρης ηλεκτρονική καταγραφή των οικονομικών συναλλαγών θα μεταβάλει θεμελιωδώς το περιεχόμενο των διαπροσωπικών και εταιρικών οικονομικών συναλλαγών.
 
Υπάρχει δυνατότητα πρόβλεψης στην οικονομική επιστήμη; Η θετική απάντηση στηρίζεται σε μία νευτώνεια αντίληψη της οικονομίας δηλαδή στην λειτουργία του οικονομικού συστήματος ως μία μηχανή. Δυστυχώς όμως η συμπεριφορά των ανθρώπων δεν είναι πάντα ορθολογική κάτι που φαίνεται άλλωστε από το γεγονός ότι μπορεί ένας εξαιρετικά μορφωμένος άνθρωπος κάτοχος διδακτορικού διπλώματος να χάνει συνεχώς τα χρήματά του σε τυχερά παίγνια γνωρίζοντας ότι το πάθος του κυριαρχεί της λογικής, οδηγώντας τον τελικά στην καταστροφή. Και οι αγορές όμως δεν υπακούουν σε αυτό που νεοκλασικός οικονομολόγος L.Walras ονόμαζε μακρο-οικονομική ισορροπία διαμέσου της ισορροπίας των επιμέρους αγορών προϊόντων που την συνθέτουν. Τούτο συμβαίνει γιατί η ασυμμετρία των οικονομικών διαταραχών και το απρόβλεπτο των οικονομικών και κοινωνικών γεγονότων ανατρέπουν συχνά την προεξοφλημένη ισορροπία και μάλιστα με άγνωστο εύρος και προσανατολισμό. Γιατί όμως ζητούν κάποιοι από την οικονομική επιστήμη κάτι που και άλλες επιστήμες δεν έχουν πετύχει πλήρως; Μήπως οι μεταλλάξεις των γονιδίων στην βιολογία είναι απόλυτα προβλέψιμες ή μήπως μπορούμε να προβλέψουμε με απόλυτη ακρίβεια την κατεύθυνση ενός φωτονίου; Οι άνθρωποι ζητούν από τους οικονομολόγους προφητική ενόραση ενώ μπορούμε να παρέχουμε ανάλυση τάσεων και προβολή τους στο μέλλον ή ανάλυση επιλογών με συγκεκριμένα οικονομικά εργαλεία και αναμενόμενες επιπτώσεις. Σαφώς λοιπόν μπορούμε να υποδείξουμε με βάση τα υπάρχοντα μέσα τι σημαίνει κανείς να επιλέξει το Α και όχι το Β.
 
Ακόμη όμως και εάν υποκύπταμε στον συλλογικό καταναγκασμό που θέλει τους οικονομολόγους «αστρολόγους» θα μπορούσαμε να επιτύχουμε βραχυπρόθεσμη πρόβλεψη; Ένας πολύ σημαντικός οικονομολόγος του μεσοπόλεμου, ο Irving Fischer είχε «προβλέψει» λίγες μόνον ημέρες πριν την κατάρρευση του χρηματιστηριακού δείκτη στις ΗΠΑ τον Οκτώβριο του 1929 ότι οι τιμές των μετοχών είναι σε χαμηλά επίπεδα και άρα θα διαμορφώνονταν ανοδικά και όμως τα γεγονότα τον διέψευσαν απόλυτα με τραγικές επιπτώσεις και στην προσωπική του περιουσία. Εάν έθετε κάποιος το 2008 σε έναν έλληνα οικονομολόγο το ερώτημα «πότε θα γίνει χρεωκοπία/στάση πληρωμών στην ελληνική οικονομία» η απάντηση πέραν των τεχνικών της λεπτομερειών ομοιάζει στην συλλογιστική της με την απάντηση που δίνει ένας καλός καρδιοχειρουργός στον ασθενή του. Εάν δεν διακόψεις το κάπνισμα (στην περίπτωση της ελληνικής οικονομίας δανεικά για κατανάλωση εισαγόμενων ειδών) λαμβάνοντας υπόψη το οικογενειακό ιστορικό σου (στην περίπτωση της Ελλάδας στρεβλές και μη ανταγωνιστικές παραγωγικές δομές, μεταπρατική οικονομία και εστίαση στον μη εξαγωγικό τομέα) και τα ειδικά χαρακτηριστικά σου (πελατειακό σύστημα λειτουργίας του κράτους και θεσμικές στρεβλώσεις) και με βάση την ανάλυση ασθενών παρομοίου προφίλ (άλλες χώρες με περίπου τα ίδια γνωρίσματα) θα υποστείς έμφραγμα μετά από μία πενταετία (χρεωκοπία). Η πενταετία παρέρχεται, ο ασθενής (οικονομία) συνεχίζει να ζει και μονολογεί «απαράδεκτος ο ιατρός, κάνω καταχρήσεις αλλά αισθάνομαι περίφημα». Για κακή του τύχη ωστόσο τέσσερις μήνες μετά υφίσταται έμφραγμα και πεθαίνει. Οι φίλοι του (πολίτες στην περίπτωση μας) αντί να αποδεχθούν την επιστημοσύνη και αξιοσύνη του γιατρού (οικονομολόγου) μονολογούν και αυτοί «απαράδεκτος ο γιατρός, δεν πρόβλεψε την ακριβή ημερομηνία και ώρα του θανάτου του φίλου μας». Οι οικονομολόγοι λοιπόν όταν δεν είμαστε στρατευμένοι και εφόσον αναλύουμε με ειλικρίνεια τα οικονομικά γεγονότα μπορούμε στην καλύτερη των περιπτώσεων να παρέχουμε επιλογές και λύσεις με συγκεκριμένο κόστος και όχι οικονομικά θαύματα «αβρόχοις ποσί». Οι οικονομολόγοι ασχολούμαστε με τις δυνατότητες και τους περιορισμούς κάθε οικονομικής πράξης σε μίκρο και σε μάκρο επίπεδο αναζητώντας βέλτιστα σημεία εξισορρόπησης και υποδεικνύοντας επιλογές τηρουμένων των συνθηκών και τούτο μπορεί να το διαπιστώσει κανείς σε όλα τα συγγράμματα από τις αρχές της πολιτικής οικονομίας και φορολογίας του D.Ricardo έως την θεωρία του τόκου της απασχόλησης και του χρήματος του J.M.Keynes αλλά και την οικονομική του P.Samuelson.
 
Υπάρχει μήπως τέλεια πληροφόρηση όλων των ανθρώπων (στην οικονομία τους αποκαλούμε δρώντες) για τις επιλογές τους; Έχει ο αγρότης μίας μικρής επαρχιακής πόλης την ίδια πληροφόρηση με τον G.Soros; Σαφώς και όχι. Ακόμη όμως και εάν είχε, η οικονομική του δράση δεν είναι δράση Ροβινσώνα Κρούσου σε ένα απομονωνόμενο νησί αλλά διαμορφώνεται εντός της κοινωνίας, είναι λοιπόν στην υλοποίηση και στις επιπτώσεις της, η κατάληξη της διάδρασης (συχνά απρόβλεπτης) με άλλους ανθρώπους καθώς και της επιρροής πολύπλοκων θεσμικών και ιστορικών διαδικασιών. Σε αυτή την δυναμική και απρόβλεπτη διάδραση οι οικονομολόγοι παρεμβαλλόμαστε ανάμεσα στο άτομο και στα αποτελέσματα των δράσεών του και εάν έχουμε ειλικρινή και ανυπόκριτα επιστημονικά κίνητρα βοηθούμε τόσο στις επιλογές όσο και στην αποτίμηση των επιλογών ενώ εάν έχουμε σκοπιμότητα φροντίζουμε να διαστρεβλώσουμε τόσο το περιεχόμενο των εναλλακτικών επιλογών όσο και το περιεχόμενο της δράσης. Οι πολίτες λοιπόν μπορούν και πρέπει να επιλέγουν την ενημέρωσή τους όχι με βάση τις ιδεοληψίες ή τις θεωρίες συνομωσίας κάποιων blogs αλλά με βάση τις πραγματικές οικονομικές συνθήκες και δυνατότητες αναλαμβάνοντας το κόστος των επιλογών τους και όχι βεβαίως μεταφέροντας το σε επόμενες γενιές.
 
Μπορεί η οικονομική πολιτική να ωφεληθεί από τέτοιου είδους συνδρομή της οικονομικής επιστήμης; Δυστυχώς στην χώρα μας η σχέση οικονομολόγων και πολιτικών είναι αρκετά συχνά σχέση υποκρισίας. Οι μεν οικονομολόγοι επιθυμούν να δουν την υλοποίηση των πορισμάτων των διατριβών και της έρευνάς τους όχι σε συνθήκες εργαστηρίου αλλά σε πραγματικές συνθήκες (και άρα αδιαφορούν για τις επιπτώσεις ή τις θεωρούν παράπλευρες απώλειες) οι δε πολιτικοί χρησιμοποιούν κατά το δοκούν τα πορίσματα των οικονομολόγων (ή ακόμη χειρότερα αποσπάσματά τους) για να νομιμοποιήσουν τις επιλογές τους και να δικαιολογήσουν τις οβιδιακές μεταμορφώσεις των πράξεών τους. Πότε οι πολίτες τείνουν ευήκοον ους προς τους μη στρατευμένους και ανεξάρτητους οικονομολόγους; Δυστυχώς όταν τα πορίσματα και οι προτάσεις τους μεγιστοποιούν ανεξαρτήτως συλλογικού οικονομικού κόστους την ατομική καμπύλη ευημερίας τους. Αντί λοιπόν να προσδοκούν από τους οικονομολόγους να είναι αυτό που ο μέγιστος Σωκράτης ονόμαζε αλογόμυγα αφύπνισης του νωθρού αλόγου (αρχαία αθηναϊκή κοινωνία), επιθυμούν οικονομολόγους απολογητές και μπαλωματήδες ενός συντεχνιακού και πελατειακά διαρθρωμένου κράτους όπου οι προσοδοθήρες ζουν εις βάρος όλων των υπολοίπων. Αντί οι πολίτες να ζητούν την ρεαλιστική παλέτα των οικονομικών επιλογών τους έχοντας κατά νου την ρήση του καθηγητή L. Robbins ότι έχουμε απεριόριστους στόχους αλλά περιορισμένα μέσα στην οικονομία (και άρα πρέπει να προβούμε σε ιεράρχηση των επιλογών και των εναλλακτικών χρήσεών τους) ζητούν όπως είχα γράψει σε αυτήν την εφημερίδα δύο έτη πριν «χρήματα από το ελικόπτερο» ασχέτως εάν αυτά είναι εις βάρος των μελλοντικών γενεών που χωρίς να ερωτηθούν θα κληθούν (όπως δυστυχώς και η δική μου η γενιά) να καταβάλλουν το κόστος με περιορισμένη οικονομική ελευθερία.
 
Η εποχή της αδιαμφισβήτητης αβεβαιότητας στην οικονομία τελείωσε αλλά μαζί τέλειωσε και η εποχή της παιδικής άγνοιας καθώς όλοι τώρα γνωρίζουν και άρα πρέπει να επιλέξουμε την ερμηνεία και όχι την αδιέξοδη σκέψη των οικονομικών στερεοτύπων και των κάθε υφής συνομωσιών. Σήμερα η ελληνική οικονομία χρειάζεται περισσότερο παρά ποτέ την συντονισμένη και μακροπρόθεσμη δέσμευση των συντελεστών της παραγωγής σε παραγωγικές και εξωστρεφείς δράσεις χωρίς επιδοτήσεις και γι αυτό πρέπει να αρθούν όλες οι θεσμικές και αγοραίες στρεβλώσεις που εμποδίζουν αυτή την στρατηγική. Δε χρειαζόμαστε γενικά και αόριστα ζήτηση, ούτε γενικά και χωρίς στόχο εθνική παραγωγή αλλά χρειαζόμαστε διεθνώς ανταγωνιστικά προϊόντα-υπηρεσίες και ολοκλήρωση των εθνικών παραγωγικών δικτύων σε διεθνή παραγωγικά και εμπορικά δίκτυα.
 
Έχουμε αναλύσει και τεκμηριώσει όλες τις επιμέρους λύσεις. Αυτό που λείπει τώρα είναι ενεργοί και χωρίς ιδεοληψίες πολίτες που θα τολμήσουν την υλοποίηση των απαραίτητων διαρθρωτικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων.
 
*Απόσπασμα από την ομιλία του καθηγητή στην παρουσίαση του βιβλίου του Π. Γκόγκα με τίτλο «Οικονομικά για μη ειδικούς» που πραγματοποιήθηκε στην Θεσσαλονίκη στις 26 Μαΐου 2016
** Ο Κωνσταντίνος Ι. Χαζάκης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο τμήμα Οικονομικών Επιστημών του ΔΠΘ.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.