Αι πνευματικαί κατευθύνσεις των νέων

Από τη χώρα μας δεν έλειπαν ποτέ οι πνευματικοί άνθρωποι. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το βιβλίο ενός τέτοιου ανθρώπου έπεσε ξανά στα χέρια μου πρόσφατα, ξεχασμένο στα πάνω ράφια μιας βιβλιοθήκης. Αποδείχτηκε ανάγνωσμα συναρπαστικό. Πρόκειται για το «Μελέται και Άρθρα» του Ιωάννου Συκουτρή, κορυφαίου φιλολόγου των αρχών του 20ου αι., γνωστού μεταξύ άλλων για τις εισαγωγές και τα σχόλιά του στο «Περί Ποιητικής» του Αριστοτέλη και στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα. Επειδή όμως η ανά-γνωση γίνεται πιο ενδιαφέρουσα ως συν-ανάγνωση, παραθέτω τα βασικά σημεία ενός κειμένου του, δημοσιευμένου στο περιοδικό «Μελέτη – Κριτική» το 1932, με την προσδοκία ότι ο αναγνώστης του σήμερα θα απολαύσει εξίσου τη διαύγεια του πνεύματος του Συκουτρή – και, γιατί όχι;, θα κερδίσει κάτι από αυτήν. Το περιοδικό είχε θέσει το ερώτημα «Ποίοι δρόμοι ανοίγονται σήμερον εις την νεότητα;», στο οποίο κλήθηκαν να απαντήσουν αντιπρόσωποι «διαφόρων φιλοσοφικών ρευμάτων».

Ο Συκουτρής θα εκθέσει εν είδει αφορισμών κάποιες από τις πεποιθήσεις του για το ζήτημα, αφού ξεκαθαρίσει κάτι εξαρχής: δεν είναι σημαντικό το νοητικό περιεχόμενο των διαφόρων ιδανικών. «Όχι το τι πιστεύεις, αλλά το πώς κατέληξες εις αυτήν την πίστιν, τι εσωτερικούς ή και εξωτερικούς αγώνας σου εστοίχισε, πώς διαμορφώνεις τώρα την ζωήν και τας πράξεις σου» αξίζουν κατά τον ίδιο. Γι’ αυτό οι δάσκαλοι δεν έχουν ούτε το δικαίωμα ούτε την υποχρέωση να επιβάλουν ή να υποβάλουν στους νέους να πιστεύουν σε ό,τι πιστεύουν κι οι ίδιοι. Οι όποιες αρχές των νέων πρέπει να είναι προσωπικό τους απόκτημα, μετά από αγώνες και με δική τους ευθύνη. Το μόνο που μπορούν να κάνουν οι δάσκαλοι, πέρα από τη μετάδοση επιστημονικών γνώσεων και μεθόδων, είναι να υποδείξουν στους νέους ορισμένες προϋποθέσεις, χωρίς τις οποίες οι κατευθύνσεις και οι πεποιθήσεις τους, όποιες κι αν είναι αυτές, δεν είναι δυνατόν να έχουν ούτε υποκειμενική ούτε αντικειμενική ηθική αξία. Οι υποδείξεις αυτές είναι οι εξής:

1. «Τα προβλήματα της ζωής μας είναι ως προβλήματα γονιμώτερα και αιωνιώτερα από οιανδήποτε λύσιν των.»

Όπως σχολιάζει ο ίδιος, οποιαδήποτε λύση, ακόμη και η πιο ορθή, χάνει την αξία της όταν παύσεις να αισθάνεσαι ανοιχτό μέσα σου το πρόβλημα που την επέβαλε. Διότι είναι οι ερωτήσεις, κι όχι οι αποκρίσεις, που κρατούν ζωντανό τον κόσμο του πνεύματος και άγρυπνη την ψυχή.

2. «Κανένα ιδανικόν δεν έχει αξίαν ή ορθότητα, που δεν στηρίζεται εις την πίστιν προς την υψηλήν αξιοπρέπειαν της ανθρωπίνης φύσεως.»

3. «Κανένα ιδανικόν δεν έχει εσωτερικήν αξίαν, όταν έχη καθαρώς αρνητικόν χαρακτήρα.»

4. «Καμμία απάντησις εις τα προβλήματα της ζωής δεν ημπορεί να είναι σωστή, αν είναι πολύ απλή και εύκολος.»

Η ζωή είναι πλούσια, γράφει ο Συκουτρής. Εκείνοι που βλέπουν τη ζωή μονόπλευρα, που αφήνονται να παρασυρθούν από μία κατεύθυνση, που κλείνουν τα μάτια προς τις αντιθέσεις και τις ποικιλίες της ζωής, μπορεί να απαλλάσσονται από κόπους και φροντίδες, να εφησυχάζουν ή και να κοιμούνται, διότι έλυσαν τα προβλήματα της ζωής. Αλλά αυτοί δεν ζουν τη ζωή τους. Τους ζει εκείνη. Και όσο ωραιότερο, όσο πλουσιότερο, όσο βαθύτερο είναι ένα πράγμα, τόσο περισσότερες δυσκολίες και κόπους προϋποθέτει.

5. «Καμμία θεωρητική αρχή δεν έχει αξίαν, όταν δεν ευρίσκεται εις άμεσον εξάρτησιν από το βαθύτερον κέντρον της προσωπικότητος, που αποτελεί την ενότητα και το ηθικόν έρμα όλων των επί μέρους ιδανικών».

Ο άνθρωπος, παρατηρεί εύστοχα, δεν είναι ερμάριο με ξεχωριστά ράφια και συρτάρια, στα οποία φυλάσσονται ανάλογα με την περίσταση οι διάφορες «ιδέες». Είναι ένας ζωντανός οργανισμός, που πρέπει να έχει πάντα άγρυπνη μέσα του τη συνείδηση του τι σημαίνει για το σύνολο της προσωπικότητάς του αυτή ή εκείνη η επιμέρους γνώμη.

6. «Κανένα ιδανικόν δεν έχει αξίαν ή ορθότητα, όταν δεν προϋποθέτη απόλυτον ανεξαρτησίαν πνεύματος από του εαυτού μας τα αδυναμίας, από τας προλήψεις του παρελθόντος, από τας πολύ ισχυροτέρας προλήψεις των συγχρόνων.»

Η μόνη εγγύηση και το μόνο τεκμήριο αληθινά ελεύθερης προσωπικότητας είναι, κατά τον Συκουτρή, η ελευθερία του πνεύματος. Για την ελεύθερη προσωπικότητα δεν υπάρχει η λογική των αριθμών: η αξία μιας ιδέας δεν μετράται από τον αριθμό εκείνων που την παραδέχονται. «Και είναι τόσον ολίγοι, όσοι ημπορούν και θέλουν να έχουν τοιαύτην προσωπικότητα! Είναι τόσο πολλοί, όσοι φιλοδοξούν ν’ ανήκουν εις ένα κοπάδι, δια να έχουν το αίσθημα της ασφαλείας που τους παρέχει ο μεγάλος αριθμός, και ν’ απαλλάσσωνται από τον κόπον και τας ευθύνας της προσωπικής διαγνώμης!»

7. «Καμμία ιδέα δεν έχει αξίαν, που δεν προέρχεται από βαθείαν κατανόησιν των πραγμάτων και δεν έχει διαύγειαν εσωτερικήν.»

Μόνο αυτός που καταλαβαίνει εις βάθος κάποιο φαινόμενο μπορεί να εκφέρει αξιολογική κρίση γι’ αυτό. Επιπλέον, πολύ συχνά παρουσιάζεται το φαινόμενο να συνηγορούν άνθρωποι υπέρ αντιλήψεων, των οποίων δεν έχουν σαφή και διαυγή επίγνωση.

8. «Η αξία μιας ιδέας είναι τόσον μεγαλυτέρα, όσον μας οδηγεί μάλλον εις το να καλλιεργήσωμεν τον εαυτόν μας, παρ’ όσον εις το να διορθώσωμεν την κοινωνίαν.»

Η κοινωνία, επισημαίνει, δύσκολα διορθώνεται. Μεγαλύτερη ευθύνη έχουμε για τον εαυτό μας. Είναι άνανδρο να ζητούμε να διορθώσουμε τους άλλους, προτού να έχουμε βάλει καν το χέρι πάνω μας.

9. «Μήτε εις τας πεποιθήσεις σου μήτε εις τα συζητήσεις να μη λησμονής τον κώδικα της τιμής κάθε πνευματικού ανθρώπου.»

Αυτός ο «κώδικας τιμής» περιλαμβάνει την καλή προαίρεση προς τους άλλους, την παραδοχή του ενδεχόμενου λάθους και σε μας, καθώς και την πίστη ότι ο φανατισμός και οι ύβρεις είναι δείγμα δικής μας τυφλώσεως και αδυναμίας. Η ύπαρξη ποικιλίας γνωμών είναι η μεγαλύτερη απόδειξη αληθινά ζωντανού πνευματικού βίου και μόνο στον Μεσαίωνα είχε επιτευχθεί απόλυτη ομοφωνία στα θεμελιώδη ζητήματα. «Αλλά θα επιθυμούσε κανείς να επανέλθωμεν εκεί;»

10. «Δεν πρέπει ν’ αφήνουν οι νέοι τον εαυτόν των να καταληφθή από τον ναρκισσισμόν της νεότητος.»

Πνευματικά ο νέος πρέπει να φιλοδοξεί να παύσει γρήγορα να είναι νέος. Πρέπει όμως να ζητά να μείνει πάντα νέος στην καρδιά, στην αγνότητα των προθέσεων, στη δύναμη του ενθουσιασμού, στη φλογερότητα της πίστης, στο άδολο αντίκρισμα κάθε ωραίου, υψηλού και αληθινού.

Ιωάννης Συκουτρής. Βαθιά κι αληθινά ανθρωπιστής. Κορυφαίος επιστήμονας. Εμπνευσμένος δάσκαλος. Φτωχός καθώς ήταν, σπούδασε με τον κόπο της δουλειάς του και με υποτροφίες που αξίως έλαβε. Τον παραδέχτηκαν ξένοι επιστήμονες με παγκόσμιο κύρος. Έμεινε πιστός στον παραπάνω «δεκάλογο» των πνευματικών ανθρώπων. Ίσως γι’ αυτό έμεινε τελικά νέος – στην ηλικία των 36, Σεπτέμβριος του 1937, τον οδήγησε στον θάνατο η πολεμική που δέχτηκε, επειδή ακριβώς έμεινε πιστός στις βαθιά ανθρωπιστικές αρχές του.