Η σημειωτικη της Ανατολικης Μεσογειου

Toυ Αλέξανδρου Κολαΐτη*

Με αφορμή τον απόηχο των τελευταίων ημερών, παραμένει αξιοσημείωτο πώς οι ημερομηνίες τίθενται στην υπηρεσία της σημειωτικής εργαλειοποίησης ή και ανάλυσης.

Την Παρασκευή 24 Ιουλίου το κτίσμα του Ναού της του Θεού Σοφίας στην πόλη της Κωνσταντινουπόλεως άλλαξε για τρίτη φορά χρήση στην Ιστορία του. Μετά τα θυρανοίξιά του (27η Δεκεμβρίου 537 μ.Χ.) –στην ίδια θέση με τον προγενέστερο ομώνυμό του– ξεκίνησε να λειτουργεί ως χριστιανικός Ναός. Επρόκειτο πράγματι για ένα θαύμα της μηχανικής, εφόσον οι αρχιτέκτονές του και γεωμέτρες, Ανθέμιος από τις Τράλλεις (Αϊδίνιο/νυν Güzelhisar) και Ισίδωρος εκ της Μιλήτου, μπόρεσαν να εξαντλήσουν όλες τις έως τότε γνώσεις των μαθηματικών, προκειμένου να θεμελιώσουν τον –μεγάλων διαστάσεων– τρούλο του Ναού σε τέσσερα (4) ίσα τόξα, διαγράφοντας παράλληλα και τέσσερα αντίστοιχα σφαιρικά τρίγωνα (λοφία), εκτονώνοντας τις πιέσεις του βάρους. Ο Ναός θα γίνει το σημείο αναφοράς της βασιλείας του Ιουστινιανού (527-565 μ.Χ.) που τον θεμελίωσε, του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και φυσικά ολόκληρης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ακολουθώντας πιστά την ιστορική της πορεία.

Έτσι, την 29η Μαΐου 1453, θα επέλθει και η πρώτη αλλαγή της χρήσης του κτίσματος, από χριστιανικό (και ορθόδοξο πλέον) Ναό σε ισλαμικό Τέμενος, με τη Β΄ Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Οθωμανούς Τούρκους και τον Μωάμεθ Β΄ Πορθητή. Η ιδιότητά του ως τοπόσημο για την πόλη και το νέο κράτος που εγκαθιδρύθηκε σε αυτή θα παραμείνει αναλλοίωτη. Ακόμη και μετά τη δεύτερη αλλαγή της χρήσης του. Ήταν 24 Νοεμβρίου 1934, όταν, με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου και του Προέδρου της Τουρκικής Δημοκρατίας, Μουσταφά Κεμάλ (Mustafa Kemal), μετατρέπεται από ισλαμικό Τέμενος σε Μουσείο, σηματοδοτώντας τη στροφή προς την εκκοσμίκευση της τουρκικής κοινωνίας, τη μόνη ικανή πολιτική ανάσχεσης των φυγόκεντρων τάσεών της.

Πώς «συνδιαλλέγεται» η συγχρονία με το ιστορικό παρελθόν;

 

Ερχόμαστε στο τώρα όμως, 24 Ιουλίου 2020, όπου το ίδιο κτίσμα μετατρέπεται εκ νέου σε ισλαμικό Τέμενος, μετά από τη θετική γνωμάτευση του τουρκικού Συμβουλίου Επικρατείας (10 Ιουλίου) και την προώθηση της υπόθεσης στη Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (Diyanet İşleri Başkanlığı), γνωστό φορέα προώθησης της κρατικής θρησκευτικής πολιτικής. Μια απόφαση-μήνυμα με πολλαπλούς αποδέκτες. Την 24η Ιουλίου συνέβησαν όμως και δύο καθοριστικά γεγονότα για τη νεότερη Ιστορία της Ελλάδος και της Ανατολικής Μεσογείου. Το πρώτο, ήταν η υπογραφή του τελικού κειμένου της Συνθήκης της Λωζάννης (24η Ιουλίου 1923) μεταξύ Ελλάδος, Τουρκίας, Σοβιετικής Ένωσης και όλων των χωρών που συμμετείχαν στην υπογραφή της προγενέστερης Συνθήκης των Σεβρών (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920), δηλαδή Ηνωμένου Βασιλείου, Γαλλίας, Ιταλίας, Βελγίου, Πολωνίας, Ρουμανίας, Πορτογαλίας, Τσεχοσλοβακίας, Βασιλείου Σέρβων, Κροατών, Σλοβένων (μετέπειτα Γιουγκοσλαβίας), Αρμενίας, Ιαπωνίας και Χετζάζης (μετέπειτα Σαουδικής Αραβίας). Από αυτό το κείμενο εκπορεύονται όλα τα άρθρα που στοιχειοθέτησαν την ανα-συγκρότηση των δύο κρατών και προστάτευσαν την ειρηνική διαβίωση των μειονοτήτων στα εδάφη τους. Η επιλογή της ημερομηνίας, επαναλειτουργίας της Αγίας Σοφίας ως Τέμενος, επιρρωνύει το δόγμα της Άγκυρας για αναθεώρηση της συγκεκριμένης Συνθήκης.

Το δεύτερο αξιοσημείωτο γεγονός που συνέβη την ίδια ημέρα του μήνα, αλλά σε διαφορετικό χωροχρονικό πεδίο, ήταν η αποκατάσταση της Δημοκρατίας με την επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Παρίσι στις 02:00 π.μ. στο αεροδρόμιο του Ελληνικού (24 Ιουλίου 1974). Έχει προηγηθεί η εισβολή του «Αττίλα» στη μεγαλόνησο της Κύπρου (20ή Ιουλίου) και η de facto ανατροπή του καθεστώτος της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών (23η Ιουλίου). Στις δύσκολες εβδομάδες που θα ακολουθήσουν θα συγκροτηθεί Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και η κρίση στην Κύπρο θα λάβει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις.

Τούτων λεχθέντων, η παραλληλία με τη σημερινή περιρρέουσα ατμόσφαιρα, δύσκολα μπορεί να χαρακτηριστεί αναχρονιστική, λαμβάνοντας υπόψιν τις εγγενείς επιδιώξεις της γείτονος. Είναι χαρακτηριστικό, ότι καθ’ όλη την τρέχουσα εβδομάδα εκδόθηκαν πολλαπλές οδηγίες-αγγελίες προς ναυτιλλομένους “Navigational Telex” (21/07: 0977/20, 22/07: 0979,  23/07: 0982/20), από τον υδρογραφικό σταθμό της Αττάλειας, με την πρώτη –για σεισμικές έρευνες του τουρκικού σεισμογραφικού σκάφους “Oruc Reis”– να εδράζεται σε περιοχή εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας και στα όρια των ΑΟΖ Ελλάδος, Κύπρου, Αιγύπτου.

Είναι σίγουρο πως η εν λόγω κινητικότητα αφορά την τελευταία κύρωση της μελέτης για τον αγωγό “East Med” (Ελλάδος-Κύπρου-Ισραήλ) από το κοινοβούλιο του τελευταίου (19/07), ενώ είχαν προηγηθεί ήδη οι αντίστοιχες από Αθήνα και Λευκωσία (14/05 και 17/07). Και ενώ οι περιπλοκές στους ενεργειακούς σχεδιασμούς της Ανατολικής Μεσογείου παραμένουν μια γνωστή παράμετρος για την περιοχή, εντούτοις, η επίκαιρη συμβολική κίνηση για την Αγία Σοφία έρχεται για να τοποθετήσει τούς εν λόγω σχεδιασμούς σε ένα υπερ-τοπικό και όχι αποκλειστικά  διμερές επίπεδο. Η τελική συμφωνία στις Βρυξέλλες και η δραματική αύξηση του 10ετούς ομολόγου (πάνω από 12 μονάδες απόδοσης) της Κωνσταντινούπολης εντείνουν το σκιώδες κλίμα.

Παράλληλα όμως, η ηγεσία της γείτονος φαίνεται πως εκπίπτει σε ένα ιστορικό παράδειγμα αναντίστοιχο της πολιτικής της. Μπορεί ο Μωάμεθ ο Β΄ πράγματι να μετέτρεψε τον Ναό της Αγίας Σοφίας σε Τέμενος, όμως ταυτόχρονα προχώρησε στην αναγνώριση του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης, υπό τον Γεννάδιο, ως φορέα εκπροσώπησης της Κοινότητας των Ορθοδόξων Χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (millet-i Rûm), επιτρέποντας τη διαβίωση και την ανάπτυξή της. Παραμένει το ερώτημα λοιπόν, κατά πόσον θα ακολουθήσει την ανάλογη πρακτική, βασιζόμενη και στα άρθρα της Συνθήκης της Λωζάννης, της Συνθήκης που επιθυμεί όμως να αναθεωρήσει.

Ευκαιρία για την Αθήνα να αποδείξει το «ανήκειν» εις τη δύση

Η λελογισμένη αντίδραση εκ μέρους των Αθηνών και του πλείστου μέρους της Δύσης δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με επιθετικότητα έναντι του δόγματος του Ισλάμ. Εξάλλου, πολυάριθμες είναι και οι ομάδες εντός της τουρκικής κοινωνίας που εκφράζουν την αντίθεσή τους σε αυτήν τη μετατροπή.

Στο μακραίωνο διάβα της ζωής του, το κτίσμα κατόρθωσε να συγκινήσει και να υιοθετηθεί από όλες τις κοινότητες που η Κωνσταντινούπολη φιλοξενούσε. Υπό αυτούς τους όρους, παρατηρείται και η ανάσυρση του θέματος, ως πρακτική ασύμβατη με τον σεβασμό του οιουδήποτε θρησκευτικού αισθήματος και πολιτισμικής παρακαταθήκης. Ενός σεβασμού, όχι ως συνιστώσα μιας –υπό όρους– ανεκτικότητας, αλλά ως απότοκο των πολύπαθων γεγονότων του αιώνα που πέρασε και παραδεδεγμένη κατάκτηση του τρέχοντος.

Συνεπώς και οποιαδήποτε «απάντηση» της Ελλάδος οφείλει να κινηθεί σε αυτό το μήκος κύματος. Ακριβώς με τον σεβασμό στις ανάλογες Συνθήκες, αλλά και πέρα από το στενό γράμμα του νόμου, με την υιοθέτηση μιας δίκαιης πολιτικής που θα στοχεύει στην ανέλιξη όλων των πολιτών της, ανεξαρτήτως θρησκευτικού «πιστεύω», κάτι που βάσει και των τελευταίων ειδήσεων των ημερών επιχειρεί να πράξει. Μια τέτοια «απάντηση» μπορεί να θεωρηθεί πληρέστερη και πλέον αποδοτική, διότι ακριβώς αποτελεί μέρος μιας εγγενώς αντίθετης αντίληψης από την πολιτική ιδεολογία της ηγεσίας της γείτονος.

1) Godard Faultrier, «Extèrieur de St. Sophie. Côté de l'Abside (Άποψη της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη από τα ανατολικά, τη κόγχη του ιερού)», 1857, Ίδρυμα Αικατερίνης Λάσκαρη. [Το εν λόγω χαρακτικό χρονολογείται στο 1857, θέτοντας ως περίοδο της δημιουργίας του, από τη γαλλική αποστολή των Anzé, Consier και Lachèse, τη χρονική περίοδο του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-1856). Του πρώτου, κατά τον οποίο σύσσωμη η δύση στρέφεται προς ανατολάς. Αξιοσημείωτο παραμένει το ενδιαφέρον αποτύπωσης του κτίσματος κατά την παραμονή της αποστολής στην Κωνσταντινούπολη].
2) «Πράξεις υπογραφείσαι εν Λωζάννη», Μουσείο Μπενάκη – Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου.
3) Στιγμιότυπο ορκωμοσίας του Πρωθυπουργού της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας Κ. Καραμανλή από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Σεραφείμ, 24 Ιουλίου 1974
, Αρχείο ΕΡΤ.

*Ο Αλέξανδρος Κολαΐτης είναι τελειόφοιτος του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του ΔΠΘ.
 

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.