Ζωη Γαβριηλιδου*: «Οι μυθοι που περιγραφονται στο βιβλιο, τα στερεοτυπα, ειναι η κοινη γλωσσα αναμεσα στον πολιτικο και το κοινο του. […] Αποτελουν ισχυρα εργαλεια που στοχευουν στην κυριαρχια συγκεκριμενων αντιληψεων, ιδεων, ιδεολογιας»
Είμαι πολύ χαρούμενη που βρίσκομαι σήμερα σε αυτό το πάνελ, για να μιλήσω για το βιβλίο «Σύγχρονοι Ελληνικοί μύθοι» του αγαπητού συναδέλφου και φίλου Περικλή Γκόγκα, το οποίο διάβασα απνευστί!.
Το βιβλίο απευθύνεται στο ευρύ κοινό και σε 277 σελίδες, αναλύει 21 καλοδιαλεγμένους μύθους, ή μάλλον στερεότυπα όπως λ.χ. η Ελλάδα είναι μια φτωχή χώρα, η Ελλάδα δεν εξάγει τίποτα, ο Έλληνας είναι τεμπέλης, κτλ σε μια λογική παιδαγωγικής εκλαΐκευσης, η οποία με ευσύνοπτο τρόπο, εποπτικούς πίνακες, βοηθητικά διαγράμματα και ρέοντα λόγο, προσιτό στο μη ειδικό κοινό, ανατρέπει με εύστοχο τρόπο στερεότυπα που αφορούν τη σύγχρονη Ελλάδα και αποδομεί αποτελεσματικά παγιωμένες ιδέες.
Θα προσπαθήσω σε ό,τι ακολουθεί να απαντήσω σε δύο βασικά ερωτήματα:
- Γιατί έχουμε ανάγκη από μύθους σαν και αυτούς που περιλαμβάνονται στο βιβλίο «Σύγχρονοι Ελληνικοί μύθοι», δηλαδή γιατί δημιουργούνται οι μύθοι αυτοί και
- Πώς αξιοποιούνται οι μύθοι αυτοί στον δημόσιο λόγο και πώς τους προσλαμβάνει το κοινό; Άρα πώς παρεμβαίνει ο μύθος ανάμεσα στον πομπό του δημόσιου λόγου, τον πολιτικό, και στους δέκτες αυτού, τους ψηφοφόρους.
Και ας απαντήσω πρώτα στο γιατί έχουμε ανάγκη από τέτοιους μύθους, αφού αρχικά πω δυο λόγια για τη σημασία της λέξης μύθος.
Εμείς οι γλωσσολόγοι λέμε πως η σημασία των λέξεων αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου. Για παράδειγμα, λέξεις που δήλωναν ομοιότητα ή ισότητα κατέληξαν να δηλώνουν πιθανότητα π.χ. το επίρρημα ίσως, που παράγεται από το επίθετο ίσος, -η ίσο κατέληξε να σημαίνει πιθανόν μια και αν κάποιος μας ρωτήσει «τι θα κάνεις θα έρθεις;» Και εμείς απαντήσουμε ίσως σημαίνει ότι το να έρθω έχει ίσες πιθανότητες με το να μην έρθω. Έτσι, και η λέξη μύθος σήμαινε αρχικά λόγος. Καθώς όμως αναφερόταν αποκλειστικά στον λόγο για ιερά θέματα κατέληξε να σημαίνει «φανταστικές ιστορίες».
Οι μύθοι αποτελούν μια προλογική σκέψη, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας αποτελεί η εγκαθίδρυση σχέσεων ομοιότητας και ταυτότητας ανάμεσα στα όντα, και αρθρώνεται με συμβολική, εικονιστική γλώσσα, εντελώς αντίθετη προς την αναλυτική γλώσσα της επιστήμης. Άρα ο μύθος αντιτίθεται στην επιστήμη!
Για πολλούς ερευνητές, ωστόσο, αυτό που ονομάζουμε μυθική σκέψη δεν διαφοροποιείται απόλυτα από τη σύγχρονη επιστήμη ως προς τα λογικά εργαλεία που χρησιμοποιεί, γιατί κι αυτή προσπαθεί να ανακαλύψει μια τάξη στον κόσμο, εντοπίζοντας ριζικές αντιθέσεις, τις οποίες επιχειρεί να υπερβεί.
Μύθος και λόγος επιτελούν ουσιαστικά την ίδια λειτουργία: συνθέτουν ερμηνείες του κόσμου, κοσμοεικόνες, και για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιούν σε μεγάλο βαθμό τα ίδια εργαλεία, με βασικότερο τη διάκριση δύο επιπέδων πραγματικότητας: ουσία-φαινόμενο, δέον-είναι.
Οι σύγχρονοι μύθοι με την έννοια που τους χρησιμοποιεί ο Περικλής στο βιβλίο του δεν είναι τίποτα άλλο παρά στερεότυπα, δημόσιες φαντασιώσεις που συνάγονται από προκατειλημμένες επιδράσεις που δεν έχουν καμιά σχέση με την πραγματικότητα ή ενδείξεις κοινωνικών αξιών που διαμορφώνουν τον κοινωνικό χάρτη μιας ομάδας ανθρώπων που μοιράζονται κοινές αντιλήψεις καθώς και μια προσπάθεια ερμηνείας του ανοίκειου με όρους του οικείου και γνωστού.
Για την ακρίβεια, το περιβάλλον μας κατακλύζει με πληροφορίες και εμπειρίες τις οποίες καλούμαστε να διαχειριστούμε με τον πιο εποικοδομητικό τρόπο. Για να επεξεργαστούμε πιο αποδοτικά πληροφορίες, θυσιάζουμε την ακρίβεια, και έτσι δημιουργούνται γενικεύσεις/κατηγοριοποιήσεις (π.χ. οι τράπεζες είναι κακές, τα ελληνικά πανεπιστήμια είναι κακά, ο δημόσιος τομέας είναι μεγάλος) των οποίων το περιεχόμενο βοηθά στην απλούστευση του κόσμου γύρου μας. Επομένως, για να απαντήσω στο πρώτο ερώτημα, χρειαζόμαστε τους μύθους όπως τους λέει ο Περικλής, ή αλλιώς τα στερεότυπα, προκειμένου να οργανώσουμε στην σκέψη μας τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που δεχόμαστε καθημερινά.
Ας δοκιμάσουμε να απαντήσουμε τώρα στο ερώτημα «πώς αξιοποιούνται οι μύθοι αυτοί στον δημόσιο λόγο και πώς τους προσλαμβάνει το κοινό;»
Οι μύθοι στους οποίους αναφέρεται ο Περικλής δεν είναι τυχαίοι, αλλά ιδεολογικά καθορισμένοι, εφόσον οικοδομούν διαφορετικές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, με άλλα λόγια διαφορετικές οπτικές του κόσμου και πιο συγκεκριμένα της οικονομίας της σύγχρονης Ελλάδος. Χρησιμοποιούνται ως τεχνικές πειθούς από εκείνους που σχεδιάζουν την οικονομική πολιτική της χώρας ή που θα ήθελαν να την σχεδιάζουν για να πείσουν προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση.
Ο στόχος τους είναι
- α) η εκλαϊκευση αφενός και η απρόσκοπτη επικοινωνία με τους ψηφοφόρους και η κατανόηση αφηρημένων οικονομικών εννοιών μέσω της αντιστοίχησής τους με συγκεκριμένα και οικεία πεδία της ανθρώπινης εμπειρίας καθώς, επίσης,
- β) και η επικέντρωση σε συγκεκριμένες πλευρές της πραγματικότητας και η εσκεμμένη απόκρυψη άλλων, προκειμένου διαφορετικές πλευρές να παρουσιάσουν τη δική τους εικόνα για την οικονομική κρίση και τη λιτότητα η οποία δομείται με τη βοήθεια διάχυτων μεταφορών για την Οικονομία και τη χώρα, για τα υποκείμενα που εμπλέκονται σε αυτήν, για εκείνους που σχεδιάζουν πακέτα διάσωσης της οικονομίας που επιφέρουν λιτότητα και εκείνους που τους αντιμάχονται.
Ας το δούμε από λίγο πιο κοντά:
α) ας εστιάσουμε στη χρήση του μύθου ως διευκόλυνση της επεξεργασίας του μηνύματος των πολιτικών
Κάθε πολιτικός στοχεύει το μήνυμά του να φτάσει στους αποδέκτες του και οι τελευταίοι να πειστούν για την αλήθεια του ή ενδεχομένως να χειραγωγηθούν. Οι αποδέκτες πολιτικών μηνυμάτων, ωστόσο, δεν είναι πάντα σε θέση να επεξεργαστούν περίπλοκα πολιτικά μηνύματα ειδικά όταν αναφέρονται στην οικονομία ─που απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις─ ή αντικρουόμενες πληροφορίες.
Ακριβώς, όμως, επειδή ο μύθος προσφέρει εύκολες ερμηνείες του κόσμου (το εξηγήσαμε αυτό παραπάνω), οι δημιουργοί πολιτικών μηνυμάτων καταφεύγουν συχνά στη χρήση μύθων, ώστε οι αποδέκτες των μηνυμάτων τους να αντιληφθούν και να αξιολογήσουν κάτι άγνωστο και αφηρημένο μέσω μιας απλουστευτικής ερμηνείας, και να ταυτιστούν με την άποψη του πολιτικού. Οι μύθοι που μας περιέγραψε ο Περικλής, τα στερεότυπα, είναι η κοινή γλώσσα ανάμεσα στον πολιτικό και το κοινό του, παρουσιάζουν με εύπεπτο τρόπο σύνθετες οικονομικές διεργασίες, υποβάλλουν συγκεκριμένες εικόνες και ιδέες, κάνουν συγκεκριμένες, απτές και διαχειρίσιμες έννοιες αφηρημένες και καθορίζουν τις στάσεις του κοινού εφόσον κάνουν το κοινό να νιώσει μέρος των πολιτικών διεργασιών και να υποστηρίζει τις αποφάσεις της πολιτικής ελίτ. Η δύναμη, λοιπόν, του μύθου έγκειται στο ότι μπορεί απλά να δηλώσει τα φανερά αυτονόητα και την κοινή λογική.
β) ας εστιάσουμε και στον μύθο ως τεχνική πειθούς
Αυτή η ίδια η προσπάθεια απλοποίησης και αναπαραστατικότητας του μηνύματος θα πρέπει να ιδωθεί ως τεχνική πειθούς, διότι, μέσω αυτής, ο πολιτικός προσπαθεί να οικειοποιηθεί το κοινό του. Κατά συνέπεια, η γέννηση και χρήση των μύθων γύρω από ζητήματα οικονομίας δεν είναι καθόλου αθώα ή απλά περιγραφική. Αντιθέτως, οι μύθοι «ρυθμίζουν», αποτελούν γλωσσικά εργαλεία που καθοδηγούν και προσδιορίζουν τη σκέψη, υποβάλλουν συγκεκριμένους τρόπους αντίληψης της πραγματικότητας, συγκεκριμένες ιδέες και κατ' αυτόν τον τρόπο δημιουργούν την κοινωνική πραγματικότητα και καθοδηγούν την κοινωνική δράση.
Για να αναλογιστούμε ως παράδειγμα δύο τέτοια στερεότυπα που θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε και εξηγητικά σχήματα: Το «οι τράπεζες είναι κακές» απαντά στον κυρίαρχο αριστερό λόγο, ενώ το «οι υπεράριθμοι δημόσιοι υπάλληλοι» αποτελεί μέρος ενός αφηγήματος για την κρίση που εσωτερικεύει την ενοχή, είναι ηγεμονικό στην Ελλάδα και υποστηρίζει εκτεταμένο και σπάταλο κράτος, χαμηλή παραγωγικότητα, μαύρη οικονομία.
Με άλλα λόγια, οι μύθοι επιτρέπουν στους πολιτικούς να περάσουν «εύπεπτες» εικόνες και ιδέες οι οποίες καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα. Αποτελούν κατά συνέπεια, ισχυρά εργαλεία που στοχεύουν στην κυριαρχία συγκεκριμένων αντιλήψεων, ιδεών, ιδεολογίας. Αυτό, φυσικά, μπορεί να πυροδοτήσει αντιπαράθεση μεταξύ των πολιτικών, στην οποία οι μύθοι αποτελούν τα επικοινωνιακά όπλα σε έναν πόλεμο διαφορετικών αντιλήψεων για την οργάνωση της κοινωνίας, τον ρόλου και της φύσης του κράτους και σε σχέση με διαφορετικές ταυτότητες και την ιδιότητα του πολίτη.
Και εδώ ακριβώς παρεμβαίνει ο Περικλής με το βιβλίο του «Σύγχρονοι Ελληνικοί μύθοι»! Σε ευχαριστούμε Περικλή που μας δίνεις τα κλειδιά για την… απομύθευση!
Διαβάστε το αναλυτικό ρεπορτάζ της εκδήλωσης εδώ.
*Η Ζωή Γαβριηλίδου είναι Αντιπρύτανης, Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Φοιτητικής Μέριμνας ΔΠΘ, Καθηγήτρια Γλωσσολογίας ΤΕΦ/ΔΠΘ. Το κείμενο είναι η ομιλία της στην εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου του Περικλή Γκόγκα, «Σύγχρονοι ελληνικοί μύθοι», Εκδόσεις Κριτική, 2018 , στη Λέσχη Κομοτηναίων, την Τετάρτη 23 Ιανουαρίου 2019.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.