Της Πρωτοχρονιας και του αγιου Βασιλειου

Με τον όρο «Δωδεκαήμερο» ονομάζουμε την περίοδο των δώδεκα –στην πραγματικότητα δεκατριών– ημερών από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα, την οποία με παρόμοιο τρόπο ορίζουν και οι άλλοι χριστιανικοί λαοί της Ευρώπης (“les Douze Jours, The Twelve Days, I Dodici Giorni, Zwölf Nächte”). Κοινή την περίοδο αυτή είναι η δεισιδαιμονική πίστη σε δαιμονικά όντα, τα οποία κατά τη λαϊκή παράδοση κυκλοφορούν τότε στον κόσμο, για να αποτραπούν τελικά μέχρι την επόμενη χρονιά. Κοινή, επίσης, είναι η συνύπαρξη παλαιών παγανιστικών και χριστιανικών εθίμων κατά τις εορτές του Δωδεκαημέρου, καθώς οι χριστιανικές γιορτές τοποθετήθηκαν στις συγκεκριμένες ημερομηνίες για να επισκιάσουν παλαιότατες ειδωλολατρικές προχριστιανικές εορτές, που βασίζονταν στις ηλιακές τροπές, το χειμερινό ηλιοστάσιο και την απαρχή της αύξησης της μέρας, που συμβαίνει στο διάστημα αυτό.

Τις σημαντικές και σημαδιακές μέρες των εορτών του Δωδεκαημέρου, ο λαϊκός άνθρωπος φρόντισε να τις περιβάλλει με σειρά διαβατηρίων και θρησκευτικών εθίμων, μέσω των οποίων προσπάθησε να εξασφαλίσει την ευτυχία και τη μακροημέρευσή του. Με μια σειρά εθίμων και τελετουργιών, ο λαϊκός άνθρωπος προσπαθεί να ξορκίσει τον απερχόμενο χειμώνα και να καλωσορίσει την επερχόμενη, ευοίωνη και αναβλαστική άνοιξη, που οριοθετεί περίοδο άνθισης και προμηνύει την καρποφορία του καλοκαιριού. Με τα ποικίλα αυτά έθιμα επιδιώκεται, κατά κανόνα, να θωρακιστεί τελετουργικά, αλλά και να γίνει αισθητή η μετάβαση από τον χειμώνα στην άνοιξη, από το σκοτάδι στο φως και από τη νέκρωση στην αναγέννηση της φύσης. Επίσης, να εξασφαλιστεί ευετηριακή ευτυχία για τη χρονιά που έρχεται και να τονωθεί το θρησκευτικό συναίσθημα και η οικογενειακή συνοχή, με τις εκκλησιαστικές και οικιακές λατρευτικές τελετουργίες των τριών μεγάλων εορταστικών σταθμών της περιόδου (Χριστουγέννων – Πρωτοχρονιάς – Θεοφανείων).

Θα παραθέσουμε, στη συνέχεια, ορισμένες πληροφορίες για τα βασικά εθιμικά χαρακτηριστικά των τριών μεγάλων εορτολογικών σταθμών του παραδοσιακού Δωδεκαημέρου, καθώς και για επιμέρους τελετουργικά δεδομένα των ημερών, όπως οι παραδοσιακές μεταμφιέσεις, οι αντιλήψεις για τα δαιμονικά όντα των ημερών και για τον χειρισμό τους από τους ανθρώπους, και τα κάλαντα. Και όλα αυτά ως εισαγωγικές πληροφορίες σε ένα ανθολόγιο εθνογραφικών καταγραφών και λογοτεχνικών αναπαραστάσεων που αφορούν τα έθιμα του ελληνορθόδοξου Δωδεκαημέρου, όπως παρατίθεται στη συνέχεια, ως μικρή λαογραφική συμβολή στη βίωση του παραδοσιακού εορταστικού ήθους των μεγάλων και ευσήμων αυτών ημερών του ετήσιου εορτολογικού κύκλου.

Όπως είναι γνωστό, η εορτή του αγίου Βασιλείου την 1^η Ιανουαρίου λειτούργησε, στο εθιμικό επίπεδο, ως αντίβαρο της παλαιότερης γιορτής των Καλενδών, δεδομένου ότι η ημερομηνία κοιμήσεως του αγίου, την 1^η Ιανουαρίου 379, συνέπεσε με την περίοδο τέλεσης της εορτής αυτής στον προχριστιανικό κόσμο. Ο άγιος Βασίλειος ενσαρκώνει για τον λαό το πνεύμα του νέου έτους, δεδομένου ότι η εορτή του συμπίπτει με την έναρξή του, γι’ αυτό και σημαδεύεται από πολλά ευετηριακά και διαβατήρια έθιμα, που αποσκοπούν να περιχαρακώσουν τελετουργικά την έναρξη του νέου χρόνου.

Για τις συνοδευτικές των καλάντων δωδεκαημερίτικες μεταμφιέσεις έγινε λόγος και προηγουμένως. Πρέπει να σημειωθεί ότι συνηθισμένες είναι οι μαντικές πρακτικές της ημέρας, που εκδηλώνονται ως εμπυροσκοπία, από κινήσεις της φωτιάς του τζακιού μετά την τοποθέτηση ορισμένων υλικών πάνω της, αλλά και ως μαντεύματα από τον καιρό που επικρατεί. Στην Κερασούντα έριχναν στο σπίτι πετραδάκια από την παραλία, ενώ συχνοί ήταν οι πράσινοι στολισμοί, συνήθως με ελιά, των σπιτιών, στους οποίους αποδίδονταν ειδική ιερότητα. Των ημερών χαρακτηριστικά επίσης είναι οι επισκέψεις, οι επίκαιρες ευχές, τα δώρα στους εορτάζοντες, αλλά και μεταξύ συγγενών, όπως η πεθερά και η νύφη, και οι χοροί, ιδιωτικοί ή δημοτελείς.

Οι κύριες εθιμικές και τελετουργικές μορφές των ημερών συνδέονται με την προσπάθεια να εξασφαλιστεί ευετηρία, υγεία και προκοπή για τη χρονιά που άρχισε. Γι’ αυτό και τα «ποδαρικά», τα κάθε λογής «γούρια», η αύξηση των τυχερών παιχνιδιών, η τήρηση μιας σειράς προλήψεων, αλλά και η προσπάθεια συμβολικής εξασφάλισης της υγείας που παρέχει η φύση (σπάσιμο ροδιού, μεταφορά μιας πέτρας με μούσκλια μέσα στο σπίτι κ.λπ.). Στην Ήπειρο πήγαιναν στη βρύση, την «κερνούσαν» με γαλακτοκομικά προϊόντα και γλυκά που εναπέθεταν εκεί, και έπαιρναν «αμίλητο νερό», που κατόπιν μετέφεραν στα σπίτια τους.

Την ημέρα της Πρωτοχρονιάς οι νοικοκυρές φτιάχνουν τη βασιλόπιτα ή «αετόπιτα», στην οποία βάζουν μέσα κι ένα κέρμα. Αφού ο αφέντης του σπιτιού βγάλει από ένα κομμάτι για τον Χριστό, την Παναγία και τον άγιο Βασίλειο, τα μέλη της οικογένειας παίρνουν το δικό τους κομμάτι και αναζητούν σε αυτό το κέρμα. Πρόκειται για ένα ακόμη μάντευμα της τύχης, για τη χρονιά που αρχίζει.

Στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς υμνείται το πέρασμα από τον βαρύ χειμώνα στην επερχόμενη  άνοιξη, αλλά και η προσωπικότητα του αγίου Βασιλείου, τόσο ως αγίου των γραμμάτων και της εκπαίδευσης, όσο και ως ζευγολάτη και καλλιεργητή, σε ορισμένες περιπτώσεις. Στο πρώτο μέρος των καλάντων αυτών, στις δύο πρώτες στροφές, γίνεται αναφορά στην έλευση του καινούργιου χρόνου και στη γέννηση του Χριστού. Στο δεύτερο μέρος, υμνείται ο άγιος Βασίλειος. Σύμφωνα με τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα, είναι ο ζευγολάτης αλλά και ο μορφωμένος οδοιπόρος που έρχεται από τη μακρινή Καισαρεία, βαστάει χαρτί και καλαμάρι, αλλά παρόλα αυτά οι χωρικοί του ζητούν να κάτσει να φάει και να τραγουδήσει. Εκείνος αρνείται το δεύτερο, λέγοντας ότι δεν γνωρίζει παρά μόνο γράμματα. Ακουμπά τότε το ραβδί του και εκείνο ανθίζει. Το σύμβολο του ραβδιού που ανθίζει υπάρχει από την αρχαιότητα, συμβολίζοντας την αναγέννηση και την αναβλαστική δύναμη της φύσης, η οποία εδώ συνδυάζεται με τη γνώση, τη σοφία και την αλήθεια που προέρχεται από τη χριστιανική πίστη. Όπως και στην περίπτωση των Χριστουγέννων έτσι και εδώ έχουμε μια πληθώρα από διαφορετικές τοπικές παραλλαγές του βασικού κειμένου των καλάντων.

*Ο Μανόλης Γ. Βαρβούνης είναι Καθηγητής Λαογραφίας και Κοσμήτορας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.