Τα συνταγματα των επαναστατημενων Ελληνων

Με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την ελληνική επανάσταση του 1821

Άλκης Δερβιτσιώτης, Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

«Οι επαναστατημένοι Έλληνες ήταν ίσως η μοναδική οντότητα, που είχε τόσο προωθημένα νομικά συντάγματα για την εποχή τους»

«Στη νομική πραγματικότητα ο μακρινός πρόγονος των σύγχρονων ευρωπαϊκών συνταγμάτων είναι το σύνταγμα της Τροιζήνας»

«Τα δυο πρώτα συντάγματα του 1822 και του 1823, είναι πάρα πολύ κοντά από άποψη μεθόδου, δομής και πολιτειακής συγκρότησης, με τα γαλλικά επαναστατικά συντάγματα»

 
Συχνά όταν αναφερόμαστε στην επανάσταση του 1821, η εστίαση των περισσότερων επικεντρώνεται στην γεγονοτολογική παράθεση των μαχών της περιόδου ή την προσπάθεια αποτίμησης της συμβολής του τάδε ή του δείνα πρωταγωνιστή.
 
Αν όμως οι μάχες και οι πρωταγωνιστές διαμόρφωσαν την έκβαση του αγώνα, ένα άλλο «προϊόν» της επανάστασης μας βοηθά να κατανοήσουμε το πώς αντιλαμβάνονται οι επαναστατημένοι τον συλλογικό τους εαυτό, τις επιρροές και επιδράσεις που δέχθηκαν για τη διαμόρφωση αυτού του συλλογικού εαυτού, αλλά και το όραμα τους για αυτό που θα προέκυπτε από την τελεσφόρηση του αγώνα. Ο λόγος για τα λεγόμενα «επαναστατικά συντάγματα», τα συντάγματα εκείνα δηλαδή που συντάχθηκαν ενώ ήταν εν εξελίξει ο αγώνας της παλιγγενεσίας. Τα όσα προέβλεπαν, μάς επιτρέπουν να ανακαλύψουμε μια άλλη πτυχή του αγώνα αλλά και να σχηματίσουμε μια εικόνα για τα «πολιτειακά» οράματα των επαναστατημένων.
 
Σε μια προσπάθεια λοιπόν με αφορμή τη συμπλήρωση δύο αιώνων από την ελληνική επανάσταση του 1821 να διερευνήσουμε αυτές τις πτυχές προστρέξαμε στον καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του ΔΠΘ, κ. Άλκη Δερβιτσιώτη. Τα όσα μας παρέθεσε, άκρως ενδιαφέροντα.
 
Άλκης Δερβιτσιώτης λοιπόν περί ελληνικών επαναστατικών συνταγμάτων…
 
ΠτΘ: Με αφορμή τη συμπλήρωση διακοσίων ετών από την Ελληνική Επανάσταση και σήμερα είμαστε εδώ να μιλήσουμε για τα επαναστατικά συντάγματα στην ιστορία της χώρας και όχι μόνο, και κυρίως τις μεταφορές ή την επιρροή αυτών στα λεγόμενα «μεταεπαναστατικά» χρόνια την υφιστάμενη πραγματικότητα. Σε τι συνίστανται αυτά  τα επαναστατικά συντάγματα;
Α.Δ.
: Ξεκινάει ο 19ος αιώνας και ξεκινάει με τους Έλληνες, όπως έχει ξεκινήσει και ο 18ος αιώνας με τους Έλληνες, πλην όμως τα τότε δεδομένα δεν απέβησαν τόσο τελέσφορα, τόσο ευχάριστα για τους επαναστατημένους, όσο αυτά του 19ου αιώνα που γιορτάζουμε τα 200 τους χρόνια. Είναι μια επανάσταση με πολλά χαρακτηριστικά, διότι οι Έλληνες έχουν ξεφύγει από την κατάσταση μιας υποδεέστερης θρησκευτικής ομάδας και σιγά σιγά έχουν αρχίσει να μετατρέπονται στους κατ’ εξοχήν αστούς του οθωμανικού κράτους. Υπάρχει αδιαμφισβήτητα μια εθνική, απελευθερωτική διάσταση στην επανάστασή τους και υπάρχει και μια δευτερεύουσα ή εξ ίσου πρωτεύουσα διάσταση, που είναι αυτή των αστών που εξεγείρονται απέναντι στον απόλυτο μονάρχη. Κυρίως όμως και κατ’ εξοχήν, αυτό που αντιλαμβάνεται ο κόσμος, είναι η επανάσταση ότι είχε εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα. Αρχίζει να ωριμάζει η ιδέα της νέας ελληνικής συνείδησης, η αφύπνιση της οποίας πηγαίνει πολύ πίσω στον χρόνο. Δεν είναι ο Πλήθων Γεμιστός στα 1450, είναι ακόμη πιο πίσω, μετά την πρώτη άλωση του 1204 από την 4η Σταυροφορία. Στην απέναντι μικρασιατική ακτή, σε αυτό που αποκλήθηκε Αυτοκρατορία της Νίκαιας, εκεί έχουμε τα πρώτα σπέρματα αφύπνισης της ελληνική συνείδησης. Αυτό το οποίο λέει ο Πλήθων Γεμιστός στα 1450, μετά 2,5 περίπου αιώνες, είναι το καταστάλαγμα αυτής της διαδικασίας του να αντιγραφεί ο Όμηρος σε πολλά αντίγραφα, χειρόγραφα εννοείται, και να διανεμηθεί στα νεαρά παιδιά και αυτό γίνεται από τους Λασκαρίδες  της Νίκαιας. Εκεί εντοπίζεται η πρώτη ελληνική συνείδηση. Έπειτα έχουμε 1,5 σκοτεινό αιώνα περίπου, μετά τη δεύτερη άλωση από τους Οθωμανούς, και από κει και μετά κάποιοι ξαναβρίσκουν το νήμα.
 

Από τα τοπικά πολιτεύματα στην Εθνοσυνέλευση

 
ΠτΘ: Τα συντάγματα είναι αποτέλεσμα αυτής της συνείδησης; Εμείς θεωρούμε ότι τα συντάγματα αποτελούν τον καταστατικό χάρτη ενός κράτους. Δηλαδή όταν γεννάται ένα κράτος, αυτομάτως αποκτάει και το σύνταγμα.
Α.Δ.:
Το σύνταγμα παίζει σε νομικό επίπεδο αυτό που λέμε και στην καθημερινή γλώσσα, αλλά και στην πολιτική φιλοσοφία «κοινωνικό συμβόλαιο». Το σύνταγμα αποτυπώνει με τη δεσμευτικότητα και με την υποχρεωτικότητα που έχει ο κανόνας του δικαίου, ακριβώς αυτό το κοινωνικό συμβόλαιο. Η περίοδος της επανάστασης του 1821, σε ένα πρώτο επίπεδο δεν ξεκινά με το σύνταγμα, ξεκινά με τα λεγόμενα «τοπικά πολιτεύματα», δηλαδή οι διάφορες περιοχές που απελευθερώνονται προσωρινά, αποτυπώνουν τους δικούς τους καταστατικούς χάρτες. Έχουμε στη Στερεά Ελλάδα δύο τοπικά πολιτεύματα, στην Πελοπόννησο έχουμε άλλα δύο τοπικά πολιτεύματα, κλπ, αλλά το βέβαιο είναι ότι πολύ γρήγορα, ένα μόλις έτος μετά την επίσημη έναρξη της επανάστασης, έχουμε Εθνοσυνέλευση, την 1η Εθνοσυνέλευση των Ελλήνων, κοντά στην Αρχαία Επίδαυρο, όπου 59 Παραστάται –έτσι ονομάζονται οι πρώτοι αντιπρόσωποι– και ένα αλβανός σύμμαχος, συναποτελούν την πρώτη Εθνική των Ελλήνων Συνέλευση, η οποία 1η Εθνοσυνέλευση θα ασκήσει πρωτογενή νομικά αδέσμευτη, αυτό που λέμε σήμερα, συντακτική εξουσία, και θα δώσει το πρώτο σύνταγμα στους απελευθερωμένους και επαναστατημένους Έλληνες, το Σύνταγμα της Επιδαύρου, με πολλά αξιοθαύμαστα νομικά χαρακτηριστικά.

Τα συντάγματα δεν είναι μόνο ελληνική συνήθεια. Τα συντάγματα στις νεότερες εποχές αποκτούν την ονομασία της πόλεως που φιλοξενεί την εθνοσυνέλευση. Έτσι έχουμε το Σύνταγμα της Επιδαύρου, (στην πραγματικότητα δεν ήταν μέσα στην Αρχαία Επίδαυρο, ήταν σε ένα χωριό έξω) και στο Άστρος της Κυνουρίας όπου μαζεύεται η 2η Εθνοσυνέλευση για να κάνει την αναθεώρηση του συντάγματος, δηλαδή να κάνει μερική μεταβολή του υφισταμένου συντάγματος. Τα δυο πρώτα συντάγματα του 1822 και του 1823, είναι συντάγματα που είναι πάρα πολύ κοντά από άποψη μεθόδου, από άποψη δομής και από άποψη πολιτειακής συγκρότησης, με τα γαλλικά επαναστατικά συντάγματα.  Το κλασικό παράδειγμα είναι ότι προβλέπεται συλλογικός αρχηγός. Το Διευθυντήριο δηλαδή της Γαλλικής Επανάστασης έχει μεταφερθεί εις τα καθ’ ημάς ως Τελεστικό, το οποίο είναι πενταμελές και αυτοί οι πέντε είναι ένα είδος συλλογικού αρχηγού κράτους, αυτοί οι πέντε διορίζουν τους επτά «Μινήστρους», τους επτά υπουργούς δηλαδή.
Το πενταμελές πρόσωπο θα το αντιλαμβάνεστε σαν Πρόεδρο Δημοκρατίας με ουσιαστικές αρμοδιότητες. Δεν υπάρχει πρωθυπουργός, υπάρχουν μόνο επτά υπουργοί, οι οποίοι διορίζονται από αυτό το συλλογικό Διευθυντήριο, γι’ αυτό χρησιμοποιώ και αυτή τη λέξη που είναι η κατ’ εξοχήν λέξη της ελληνικής που αποδίδει το αντίστοιχο τριμελές του γαλλικού μοντέλου, η δε στόχευση της αναθεωρητικής βουλής του Άστρους, είναι ακριβώς η μείωση, από πέντε μέλη σε τρία, ακριβώς προς πλήρη μίμηση του πρώτου γαλλικού μοντέλου με την τριανδρία των Ροβεσπιέρου, Μαρά και Δαντόν.

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του Συντάγματος του Άστρους (Νόμος της Επιδαύρου ήτο​ι Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος). Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων

«Οι Έλληνες προσπαθούν να υπομνήσουν στους ευρωπαίους ότι είμαστε και Χριστιανοί, εκτός των άλλων»

 
ΠτΘ: Υπάρχουν και άλλες τέτοιες επιρροές στα ελληνικά επαναστατικά συντάγματα;
Α.Δ.:
Έχουμε συνηθίσει να μιλάμε για επιρροές, για αντιγραφές και δεν έχουμε αντιληφθεί την τρομερή συμβολή που έχουν οι δικοί μας, συμπολίτες μας, απλώς σε έναν διαφορετικό χρόνο. Ο Αδαμάντιος Κοραής ζει στη Γαλλία και έχει τρομακτική διανοητική επίδραση και επιρροή σε πολλούς συγχρόνους του, τόσο σε επίπεδο φιλοσοφίας, όσο και ειδικότερα σε επίπεδο πολιτικής φιλοσοφίας και πολιτικής πράξης, αυτό που λέμε «ακτιβισμό». Ο Κοραής είναι από τους βασικούς υπεύθυνους για το Check and Balance του Συντάγματος των ΗΠΑ, διότι γνωρίζει τον Πολύβιο τον Μεγαλοπολίτη που όμηρος στη Ρώμη γράφει για τη Σύγκλητο και για τα υπόλοιπα πολιτειακά ρωμαϊκά όργανα. Ακριβώς αυτές οι προσεγγίσεις του Πολύβιου είναι αυτές που θα οδηγήσουν τη Γαλλική Επανάσταση στη διαμόρφωση των γαλλικών συνταγμάτων με τον τρόπο που διαμορφώθηκαν. Ακολούθως ο δεύτερος αντίκτυπος είναι το ελληνικό σύνταγμα, το οποίο ελληνικό σύνταγμα είναι και το μοναδικό επαναστατικό στην εποχή που διαμορφώνεται, διότι η Γαλλική Επανάσταση δεν υπάρχει πια και δεν υπάρχει ούτε η παρέκβασή της, ούτε ο Ναπολέοντας. Η Γαλλία έχει επιστρέψει το προηγούμενο καθεστώς, τηρουμένων των αναλογιών, και οι Έλληνες είναι οι μοναδικοί που είναι ανάστατοι στην Ευρώπη. Μην ξεχνάμε ότι απέναντί τους δεν έχουν μόνο τον Σουλτάνο. Απέναντί τους έχουν και την Ιερά Συμμαχία. Η Ιερά Συμμαχία είναι οι θρόνοι, οι βασιλιάδες της Ευρώπης, οι οποίοι θέλουν τη διατήρηση του υφιστάμενου καθεστώτος. Μια επανάσταση εθνικοαπελευθερωτική και με διαστάσεις οικονομικές, επαναφέρει το θέμα της Γαλλικής Επανάστασης, και αυτή τη φορά το μεταφέρει στη νότια Ευρώπη που δεν είναι ακόμα “ευρωπαϊκό έδαφος” κλπ. Δια αυτού του τρόπου οι Έλληνες προσπαθούν να υπομνήσουν στους ευρωπαίους ότι είμαστε και Χριστιανοί, εκτός των άλλων. Γι’ αυτό έκτοτε ιστορικά μπαίνει σε όλα τα ελληνικά συντάγματα ως προμετωπίδα η επίκληση της Αγίας Τριάδος.
 

«Έχουμε έναν λαό με συνείδηση εθνική, που ζει όμως σε ένα θρησκευτικά οργανωμένο περιβάλλον»

 
Ταυτόχρονα έχουν πολύ ενδιαφέρον δύο σημεία: το πρώτο σημείο είναι να δούμε πώς οι ίδιοι προσδιορίζουν τι είναι Έλληνας. Εδώ είναι καθοριστική η συμβολή της χριστιανικής θρησκείας υπό την ορθόδοξη εκδοχή, δηλαδή Έλληνες είναι όσοι ντόπιοι πιστεύουν στον Χριστό. Αυτό λένε οι διατάξεις και του πρώτου και του δεύτερου Συντάγματος. Αυτό μας δείχνει και κάτι άλλο που μερικές φορές το αποκρύπτουμε ή δεν το πολυπροβάλουμε, ότι μερικοί Έλληνες στο γένος είχαν αλλαξοπιστήσει και αυτό το βλέπουμε πολύ έντονα αργότερα στην Κρήτη. Ο προσδιορισμός δια της θρησκείας επιτρέπει επίσης στο να ξεκαθαρίζουν τα πράγματα. Το δεύτερο πράγμα που έχουμε σε αυτά τα συντάγματα και αξίζει τον κόπο να προσέξουμε λίγο περισσότερο είναι ότι δεν είναι δημοκρατικά συντάγματα, με την έννοια ότι οι 59 Παραστάτες, οι πρώτοι 59 βουλευτές, δεν ορίζονται με εκλογές όπως τις κάνουμε και τις αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Στην 1η Εθνοσυνέλευση οι αντιπρόσωποι είναι περίπου διορισμένοι. Δηλαδή οι οπλαρχηγοί και οι πρόκριτοι που είχαν τοπική δύναμη, ορίζονται ως παραστάτες. Αυτοορίζονται. Στη 2η Εθνοσυνέλευση και από κει και μετά θα συνεχιστεί για αρκετές δεκαετίες και στο ελεύθερο κράτος, έχουμε καθολική ψηφοφορία, ψηφίζουν μόνο οι άντρες άνω των 25, αλλά δεν πραγματώνουν το εκλογικό αποτέλεσμα απ’ ευθείας. Ψηφίζουν όπως ψηφίζουν σήμερα οι Αμερικανοί για τον πρόεδρό τους. Δηλαδή οι εκλογείς ψηφίζουν εκλέκτορες και οι εκλέκτορες ψηφίζουν τους αντιπροσώπους βουλευτές κάθε επαρχίας.
 
Είναι τρομακτική επανάσταση, διότι έχουμε έναν λαό με συνείδηση εθνική, που ζει όμως σε ένα θρησκευτικά οργανωμένο περιβάλλον. Σας θυμίζω ότι το οθωμανικό κράτος είναι ένα κράτος μουσουλμανικό, δηλαδή δεν υπάρχει κοινωνία πολιτών, υπάρχει κοινωνία θρησκευτικών κοινοτήτων, τα «μιλιέτ», και η κοινωνική οργάνωση στη βάση των θρησκευτικών πεποιθήσεων δεν δίνει κανενός είδους ισότητα μεταξύ των κοινωνικών ομάδων. Υπάρχει ένα είδος θρησκευτικής υπεροψίας που αποτυπώνεται στον όρο «πιστός», η κοινωνία των πιστών η «ούμα», είναι υπεράνω όλων των άλλων θρησκευτικών ομάδων με τέτοιο τρόπο ώστε ο φτωχότερος ο ποιο ασήμαντος πιστός, να είναι κοινωνικά ισχυρότερος, από τον πλουσιότερο χριστιανό που βρίσκεται σε υποδεέστερη θρησκευτική ομάδα. Η μόνη κοινωνική κινητικότητα που επιτρέπεται στους υποδεέστερους, είναι να αλλαξοπιστήσουν. Γι’ αυτό και βλέπουμε συχνά αρκετές ομάδες να αλλάζουν πίστη διατηρώντας τη γλώσσα. Και δεν είναι μόνο στην Ελλάδα, δέστε το παράδειημα της Ερζεγοβίνης.
 

«Το σύνταγμα της Τροιζήνας λοιπόν προσπαθεί να θεραπεύσει τις εμφύλιες συγκρούσεις»

 
ΠτΘ: Και φτάνουμε από τα λεγόμενα αυτά συντάγματα στο ’27 και στο Σύνταγμα της Τροιζήνας, το οποίο θεωρείται ως μια πιο ρεαλιστική μορφή συντάγματος και μάλιστα  ξεφεύγει από τα πρότυπα του γαλλικού, και νομίζω ότι μεταφερόμαστε στις ΗΠΑ αυτή τη φορά.
Α.Δ.:
Ακριβώς. Το Σύνταγμα του 1827 που γίνεται στην Τροιζήνα, εκεί φιλοξενείται η 3η Εθνοσυνέλευση, παύει το συλλογικό αρχηγό κράτους, λόγω των εμφυλίων πολέμων που είχαν προκληθεί. Έχουμε διαρκείς εμφύλιες συγκρούσεις εν μέσω της επανάστασης. Οι πελοποννήσιοι με τους ρουμελιώτες, οι νησιώτες με τους στεριανούς, οι έμποροι με τους νοικοκύρηδες του ναυτικού, κλπ. Είναι πολλαπλές οι συγκρούσεις των επαναστατών. Υπάρχουν πολύ μεγάλες και σοβαρές κοινωνικές διαστάσεις σε αυτό το πλαίσιο. Μάλιστα οι, ας πούμε, «ποπολάροι» αρχηγοί που τους σπρώχνει μπροστά το πλήθος των αγωνιστών εξοντώνονται. Ο Οικονόμου στην Ύδρα και ο Καρατζάς στην Πάτρα, ο μεν ένας είναι ένας απλός ναύτης στην Ύδρα, ο άλλος δε είναι ένας επιδιορθωτής παπουτσιών, τσαγκάρης. Παρά ταύτα είναι ηγετικές φυσιογνωμίες, ηγούνται λαϊκών ομάδων, και οι, ας πούμε πρόκριτοι, τους εξοντώνουν. Έχουμε τέτοιες διαστάσεις, οι οποίες εμφανώς δεν αμαυρώνουν τον εθνικό απελευθερωτικό αγώνα, διότι  μερικοί από τους προκρίτους, μερικοί δηλαδή από τους γαιοκτήμονες που είχαν επιζήσει της οθωμανικής πλημμυρίδας, σε ένα καθεστώς ημιαυτονομίας ή φόρου υποτέλειας, στην αρχή δεν ήθελαν να συμπράξουν στην επανάσταση. Συνέπραξαν με μια μικρή καθυστέρηση, και συνέπραξαν με τη μεγαλύτερη δυνατή ειλικρίνεια από το σημείο που μπήκαν μέσα στην επανάσταση.
 
Το σύνταγμα της Τροιζήνας λοιπόν προσπαθεί να θεραπεύσει τις εμφύλιες συγκρούσεις. Και είναι πολύ λογικό. Είναι ένα είδος ανάγκης, διότι η επανάσταση έχει δεχθεί μεγάλο στρατιωτικό πλήγμα από τον Ιμπραήμ. Έτσι περνούν στο αμερικανικό μοντέλο όπου ο συλλογικός αρχηγός, το Διευθυντήριο των πέντε μελών πρώτα και των τριών μελών μετά, αντικαθίστανται από έναν Πρόεδρο Δημοκρατίας, τον οποίο τον ονομάζουν Κυβερνήτη. Ο Κυβερνήτης θα διορίσει τους επτά Γραμματείς της Επικρατείας. Φεύγουμε δηλαδή από τον όρο «μινίστρος», υπουργός δηλαδή, και περνάμε στον όρο «Γραμματέας Επικρατείας», έτσι όπως αποτυπώνεται ακόμα και σήμερα στο αμερικανικό σύνταγμα η έννοια του υπουργού.
 

Το προοίμιο του Συντάγματος της Τροιζήνας (Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος) Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων 

Τρεις παρατηρήσεις και μια διευκρίνιση περί Καποδίστρια

 
Και εδώ υπάρχουν τρεις παρατηρήσεις, μεταξύ τους όμως λίγο αντιφατικές. Παρατήρηση πρώτη: το σύνταγμα αυτό ψηφίζεται παραμονή της έλευσης του Καποδίστρια στην Ελλάδα, με τέτοιο τρόπο ώστε αρκετοί να ισχυρίζονται ότι δημιουργήθηκε αυτό το σύνταγμα για να δέσει τα χέρια του Καποδίστρια. Παρατήρηση δεύτερη: το σύνταγμα αυτό είναι μακράν το καλύτερο ευρωπαϊκό σύνταγμα που δημιουργήθηκε. Είναι απολύτως σαφές ότι πρόκειται για νομικά εξαιρετική κατασκευή, και για όποιον θέλει να το επαληθεύσει, του συνιστώ να πάρει το βελγικό σύνταγμα του 1830-31, το οποίο θεωρείται το σύνταγμα-πρότυπο για όλα τα ηπειρωτικά-ευρωπαϊκά συντάγματα, και να το βάλει δίπλα δίπλα, (υπάρχει σε ελληνική μετάφραση εξαιρετική το βελγικό), στο Σύνταγμα της Τροιζήνας. Θα δει ότι οι Βέλγοι έχουν αντιγράψει το σύνταγμα της Τροιζήνας. Άρα στη νομική πραγματικότητα  ο μακρινός πρόγονος των σύγχρονων ευρωπαϊκών συνταγμάτων είναι το σύνταγμα της Τροιζήνας, όσο κι αν αυτό έρχεται σε αντιπαράθεση με την πρώτη παρατήρηση, ότι δηλαδή είναι ένα σύνταγμα το οποίο θα περιορίσει τις κινήσεις του Καποδίστρια. Παρατήρηση τρίτη: ο Καποδίστριας με το πού έρχεται στην Ελλάδα αναστέλλει την ισχύ του συντάγματος. Παύει να ισχύει προσωρινά. Δεν υπάρχει Βουλή, δεν υπάρχει Γερουσία που προέβλεπε το σύνταγμα του 1827. Ο Καποδίστριας αντ’ αυτών φτιάχνει ένα είδος Γερουσίας, το οποίο έχει συμβουλευτικές αρμοδιότητες, το οποίον το ονομάζει «Πανελλήνιον» και εκεί εντάσσει τους μεγαλύτερους κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες της επανάστασης, αλλά ο Καποδίστριας έχει να αντιπαρέλθει την εξής δυσκολία: οι επαναστατημένοι δεν έχουν να φάνε. Ό,τι περιουσίες είχαν, έχουν σπαταληθεί, έχουν δαπανηθεί. Αυτό που περιμένουν είναι μια διανομή γης για να την καλλιεργήσουν και να έχουν να ταΐσουν τις οικογένειές τους. Ο Καποδίστριας αντιλαμβάνεται το πρόβλημα και προσπαθεί να θέσει σε κίνηση την επίλυσή του, αλλά δημόσιοι υπάλληλοι δεν υπάρχουν, μηχανισμός δεν υπάρχει. Με τα χίλια ζόρια και με προσωπικές θυσίες ο Καποδίστριας προσπαθεί. Έχουμε τις επιστολές που ζητάει από τα αδέλφια του να εκποιούν το μερίδιό του από την πατρική κληρονομιά και με δικά του χρήματα λειτουργεί ένα κομμάτι του μηχανισμού.
 
Καλό θα ήταν να αποφεύγουμε συγκρίσεις με το σήμερα. Στην λεγόμενη Παλαιά Ελλάδα όπου και επικράτησε η Επανάσταση, στη Στερεά Ελλάδα και στην Πελοπόννησο, όταν ξεκινάει ο αγώνας της Ανεξαρτησίας, ζουν περίπου 630 χιλ. άνθρωποι. Τα χρόνια  του Καποδίστρια αυτοί έχουν συρρικνωθεί  στον αριθμό 370 χιλ. άνθρωποι περίπου, που σημαίνει ότι ο ένας στους δύο έχει σκοτωθεί. Άρα θα πρέπει να βλέπουμε πρώτα τα δεδομένα, μετά τα γεγονότα, και να μην κάνουμε αυτό που κάνουμε συνήθως σήμερα. Εννοώ ότι αυτή τη στιγμή περί του Καποδίστρια ο λόγος είναι εάν θα τονιστούν τα χαρακτηριστικά του δικτάτορα ή του πρώτου εθνικού κυβερνήτη με σχέδιο. Μα ήταν και το ένα και το άλλο. Όταν αναστέλλεις το Σύνταγμα βάζεις σε ισχύ αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν «τύραννο», και οι Ρωμαίοι έλεγαν «ντικτάτορ». Είναι τελείως διαφορετικές οι έννοιες από αυτές που αποδίδουμε σήμερα. Έχει την έννοια του προσωρινού ο τύραννος. Αναδεικνύεται από τον λαό σε περιόδου όπου οι παλιοί αριστοκράτες αντέχουν ακόμα. Και για να μην σπαράσσεται η πόλη από αιματηρό εμφύλιο, ο λαός αναθέτει σε ένα πρόσωπο για περιορισμένο χρονικό διάστημα, την εξουσία να διευθετήσει τα πράγματα. Οι Ρωμαίοι, ακόμα πιο πρακτικοί, δίνουν στον δικτάτορα έξι μήνες διορία να διευθετήσει τα θέματα. Και εκείνη την περίοδο δεν εκλέγουν δημάρχους. Ο δικτάτορας συγκεντρώνει το σύνολο των εξουσιών για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Αν αυτό το πράγμα δεν το ξέρει κάποιος, ο συνειρμός που του έρχεται στο μυαλό είναι τελείως διαφορετικός από εκείνον που αντιστοιχεί στην ιστορική ή και στην νομική πραγματικότητα. Ο ιστορικός και ο νομικός καθορισμός του δικτάτορα είναι ότι παίρνουμε έναν που έχει ικανότητες και τον ορίζουμε επιμελητή των δημοσίων υποθέσεων χωρίς να συμπράττουμε όλοι οι άλλοι, γιατί θα ανοίξουμε τα κεφάλια μας. Είναι ο ειρηνοποιός δηλαδή. Σε πρακτική εφαρμογή.
 

«Είναι πολύ προχωρημένες οι διατάξεις που έχουν τα συντάγματα της περιόδου εκείνης»

 
ΠτΘ: Αν θα μπορούσε κάποιος να κάνει μια αποτίμηση των συνταγμάτων αυτών ποια θα ήταν; Υπάρχει αποτύπωμα των συνταγμάτων αυτών σήμερα;
Α.Δ.:
Με απολύτως μετριοπαθείς όρους, οι επαναστατημένοι Έλληνες ήταν ίσως η μοναδική οντότητα, δεν λέω ακόμα πολιτεία διότι παλεύουν για την ανεξαρτησία τους, που είχε τόσο προωθημένα νομικά συντάγματα για την εποχή τους. Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε πως δεν ήταν μόνο δημιούργημα των Ελλήνων τα συντάγματα αυτά. Υπήρχαν και πάρα πολλοί φιλέλληνες, μερικοί εκ των οποίων είναι πολύ αμφιλεγόμενοι, έως τυχοδιώκτες, αρχαιοκάπηλοι, αλλά όμως είναι εξ ίσου πολύ σημαντικές φυσιογνωμίες, οι οποίοι συμβάλουν αποφασιστικά και καθοριστικά στον αγώνα των επαναστατημένων Ελλήνων, και αρκετοί από αυτούς έχουν συμπράξει ως εμπειρογνώμονες στην κατάρτιση των συνταγμάτων.
 
Έτσι, τα συντάγματα της περιόδου εκείνης, είναι τα πιο σύγχρονα συντάγματα της εποχής τους. Είναι πολύ προχωρημένες οι διατάξεις που έχουν. Κατ’ αρχάς μιλάνε για διάκριση εξουσιών. Αναθέτουν στα δικαστήρια την νομή των διαφορών, και την απονομή της δικαιοσύνης. Δηλαδή θα πρέπει το νόμιμον να κοιτάζουν να είναι και δίκαιο και το αφήνουν στο ερμηνευτικό περιθώριο του δικαστή. Αυτό είναι πολύ σημαντική κατάκτηση. Πολύ πιο προχωρημένη απ’ όσα έλεγε ο Μοντεσκιέ μερικές δεκαετίες νωρίτερα και που νομίζουμε ότι ο Μοντεσκιέ τα έχει πει. Τίποτα δεν έχει πει από αυτά που του αποδίδουμε. Στην πραγματικότητα είναι κατακτήσεις των συνταγμάτων με αφορμή και τη σκέψη του Μοντεσκιέ, αλλά κατ’ εξοχήν τη σκέψη του Λοκ, που ανατρέχει απευθείας στον Αριστοτέλη.
 
ΠτΘ: Άρα μιλάμε για μια από τις σημαντικότερες παρακαταθήκες του επαναστατικού κινήματος του 1821. Ως τέτοιο θα πρέπει να το αντιμετωπίζουμε.
Α.Δ.:
Ακριβώς. Διότι δίπλα στους προκρίτους και στους οπλαρχηγούς, υπάρχουν κι άλλες δυνάμεις οι οποίες εννοείται ότι θέλουν ισότητα. Και όχι μόνο τη νομική ισότητα, θέλουν κι ένα είδος κοινωνικής ισότητας, τουλάχιστον να μην υπάρχει κοινωνική αδικία. Αν πιστέψουμε τις πηγές που έχουμε, πρέπει να είχε «χτυπήσει» κόκκινο η ανισότητα. Έχουμε μερικές πηγές οι οποίες ισχυρίζονται ότι μερικά πράγματα σε μερικά σημεία πήγαιναν καλά. Το ότι πήγαιναν καλά σημαίνει ότι οι αυθαιρεσίες ήταν λιγότερες ή είχαμε έναν λογικό, τοπικό οθωμανό, ο οποίος αντιλαμβανόταν ότι αν δεν ενοχλούσε θα εισέπραττε καλύτερα τους φόρους. Αυτό δεν ήταν ο κανόνας όμως. Έχουμε πολύ ιδιόμορφα και πολύ περίεργα πράγματα, διότι όσο και να θέλει κάποιος την προσωπική του ελευθερία, αν είναι βολεμένος κοινωνικο-οικονομικά, δεν πάει να σκοτωθεί στα καλά καθούμενα. Σημαίνει λοιπόν ότι οι συνθήκες δεν ήταν οι καλύτερες δυνατές και δεν ήταν ένας πληθυσμός εθνικά ασυνείδητος που τους έπεισε ο Κοραής ότι είναι  Έλληνες αυτοί που έκαναν την επανάσταση.

google-news Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.