Οταν ενας ευφυης καλλιτεχνης προφητευει…

«Σκαρφαλώνοντας λέξεις»

«Το καλύτερο πράγμα που θα μπορούσε να μας συμβεί
είναι αυτό που μας συμβαίνει κάθε στιγμή,
γιατί άλλο δεν υπάρχει καν»

Χ. Βακαλόπουλος

«H γραμμή του ορίζοντος» είναι το τέταρτο και τελευταίο πεζογράφημα του Χρήστου Βακαλόπουλου που κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1991 κι επανακυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Εστία για έβδομη φορά. Η πιο πρόσφατη επανέκδοσή του, τον Ιούλιο του 2024, αποτέλεσε εκδοτικό γεγονός. Και μολονότι εξαντλήθηκε πάραυτα, ξεσήκωσε πάλι θύελλα αντιδράσεων.

Είναι το πιο αμφιλεγόμενο μυθιστόρημά του, που ολοκληρώνει το ολιγάριθμο συγγραφικό του έργο. Γιατί, λοιπόν, ένα βιβλίο είναι ικανό να εγείρει τόσο αντιθετικές κριτικές που υποστηρίζονται μετ’ επιτάσεως; Πριν πούμε οτιδήποτε άλλο, ας δούμε λίγο την υπόθεση του μυθιστορήματος.

Η Ρέα Φραντζή είναι μια γυναίκα 32 χρονών, που αποφασίζει να εγκαταλείψει τον σύζυγό της, τον Γιάννη. Μαζί με αυτόν εγκαταλείπει την Αθήνα και τις φίλες της, αφού ούτε σε αυτές δεν φανέρωσε τις προθέσεις της, όπως κάποτε είχε εγκαταλείψει την Κυψέλη, την παιδική της γειτονιά, για να μεταφερθεί μετά τον γάμο της στα βόρεια προάστια. Φεύγει, λοιπόν, για την Πάτμο. Καλοκαίρι. Εξαφανίζεται χωρίς να εξηγήσει τίποτα σε κανέναν και ξεκινά ένα ταξίδι αυτογνωσίας. Αυτή είναι με πολύ λίγα λόγια η «Γραμμή του ορίζοντος».

Η Ρέα Φραντζή ανήκει στην ίδια γενιά με τον Χρήστο Βακαλόπουλο. Σε μια γενιά που ζούσε σε έναν κόσμο γνήσιο, που ακολουθούσε τις πατροπαράδοτες συνήθειες, που είχε μάθει να ζει με μια τάξη, τέλος πάντων. Και μετά είδε τα πάντα να αλλάζουν. Όσα μέχρι τότε γνώριζε θεωρούνταν πια παρελθόντα, παλιακά και αναξιόπιστα. Είναι απολύτως σαφές ότι στο βιβλίο ο κόσμος του Βακαλόπουλου είναι η Ελλάδα των δεκαετιών στα τέλη του ’60 και μέχρι το ’80, τότε που όλα πήραν να αλλάζουν.

Όπως ξεκινά το ταξίδι της προς την αυτογνωσία η Ρέα Φραντζή, έτσι ακριβώς το ξεκινάει κι ο Βακαλόπουλος. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε 31 κεφάλαια, αναβαθμούς θα λέγαμε σε αυτήν την ενδοσκόπηση της πρωταγωνίστριας, προκειμένου να φτάσει στην αυτογνωσία. Ένας λόγος μακροπερίοδος κι ασθματικός, με φράσεις που επαναλαμβάνονται είτε μέσα στο ίδιο κεφάλαιο είτε σε ολόκληρο το βιβλίο, σαν leitmotive, κολώνες που συνέχουν τη φαινομενικά ανερμάτιστη σκέψη του συγγραφέα. Ξεκάθαρα γραμμένο με την τεχνική της αυτόματης γραφής –εξάλλου ο Βακαλόπουλος γνώριζε πολύ καλά τα μετανεωτερικά ρεύματα. Κι ο λόγος του είναι αυτός της αποπροσανατολισμένης Γενιάς του ’70, μιας γενιάς αποτελειωμένης, που έψαχνε αφορμή και τρόπο ζωής για να ξεφύγει από πουριτανισμούς και καθωσπρεπισμούς,  να ψάξει άλλες συνθήκες, να απελευθερωθεί και να πάει κόντρα σε όλα.

Έτσι, καταβυθιζόμαστε στις σκέψεις και τις αναμνήσεις της Ρέας, μιας γυναίκας που διαπιστώνει το μάταιο της ζωής της, αφού αυτή πήρε λάθος ρότα. Όπως ακριβώς και η Ελλάδα. Γιατί η Ρέα θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η Ελλάδα της ψεύτικης ευημερίας, των νέων συνθηκών ζωής, των νέων ηθών που εισέβαλαν από τη Δύση και κλόνισαν το οικοδόμημά της, η Ελλάδα που κατάντησε μέλος-ουραγός της ΕΕ κι έχασε την ταυτότητά της. Ο Βακαλόπουλος, παρόλη τη νεότητά του, ήταν ενεργός και πολιτικά και λογοτεχνικά κι επιζητούσε σε κάθε ευκαιρία να σχολιάσει ό,τι δεν ήταν ελληνικό κι αλλοίωνε τη φυσιογνωμία της Ελλάδας. Και το κάνει σαν σε παροξυσμό ιδεών που ενίοτε δεν μπορεί να ελέγξει. Σε όλο το κείμενο έχει μια διάνοια που καλπάζει, οι ιδέες του δημιουργούνται με ταχύτητα πολυβόλου, που έχει τη ρύθμιση «κατά ριπάς». Παρόλο όμως, που είναι ασταμάτητο το διανοητικό πήγαινε έλα του, τα κεφάλαια του βιβλίου είναι υπέροχα, με υποδειγματική γραφή, με απλό αλλά έντονα φορτισμένο λόγο. Αυτό οφείλουν να του αναγνωρίσουν και οι πιο ορκισμένοι εχθροί του.

«Η γραμμή του ορίζοντος» κατηγορήθηκε ως ένα βιβλίο εθνοκεντρικό. Επειδή πολλές φορές ο Βακαλόπουλος κάνει τον διαχωρισμό ανάμεσα στο ξανθό/μελαχρινό γένος, ανάμεσα στον Δυτικοευρωπαϊσμό και το ανατολίτικο στοιχείο. Φράσεις που επαναλαμβάνονται μέσα στο κείμενο «εμμονικά» σχεδόν από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, κάνουν απόλυτα σαφές ότι ο συγγραφέας ασκεί κριτική στη Δύση. Και η κριτική του αυτή ισχυρίζονται οι επικριτές του θα ήταν πιο επίκαιρη από ποτέ και σήμερα αν δεν παγιδευόταν σε αγκυλώσεις δικές του. Οι πολέμιοί του πιστεύουν επίσης ότι η Ρέα και η παράδοση έχουν μια σχέση αμφίθυμη. Από τη μια είναι φίλες κι από την άλλη εχθροί. Από τη μια επιζητά να ξεφύγει από όλα όσα την περιχαράκωσαν μέσα σε κουτάκια και την ευνούχισαν, αφήνοντάς την ένα αδειανό κουφάρι χωρίς ψυχή, κι από την άλλη θέλει εναγωνίως να επιστρέψει σ’ αυτήν την παράδοση που την έφερε στα όριά της. Θα τους απαντούσαμε κάνοντας τη σκέψη πως η Ρέα, όπως κι εκείνος, απλά ψάχνει την ταυτότητά της και τον βηματισμό της, όπως και μια ολάκερη χώρα. Μόνο που ο συγγραφέας δεν έχει και πολύ χρόνο, γνωρίζει ακριβώς πόσος του απομένει και είναι λογικό να προσπαθεί να ξορκίσει εξυμνώντας τα όσα η εποχή του, ειδικά μετά την μεταπολίτευση, είχε προσπαθήσει, ορθώς, να επικρίνει.

Το κείμενο του Βακαλόπουλου εντοπίζει την κυριαρχία τού «τώρα», που οδηγεί στο διαρκώς μεταβαλλόμενο «μετά», αλλά το κάνει με πολλή αγάπη, κέφι και τεράστιο σεβασμό. Δεν ήταν αυτονόητο στην εποχή του. Πρόκειται για ένα κείμενο που αγγίζει, από το 1991 ακόμα, όλες τις διαψεύσεις και όλες τις σφοδρές καταρρεύσεις, όλες τις αναπηρίες που στο μεταξύ έγιναν χρόνιες –και σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο. Και τις αγγίζει μ’ έναν τρόπο τρυφερό, στοχαστικό, ποιητικό, ρομαντικό, χιουμοριστικό –τρολάρει όπως θα λέγαμε σήμερα.

Ένα κείμενο που ακτινογραφεί την καθημερινότητα του 2025 μ’ έναν διαφορετικό αλλά εξαιρετικά εύστοχο τρόπο, δίνοντάς μας ένα μικρό δείγμα της ευφυΐας και της διορατικότητας του δημιουργού του, που δυστυχώς έφυγε πολύ νωρίς. Αυτό που συμβαίνει μας το έδειχνε από το ’91 κι εμείς δεν το πιστεύαμε. Βάζει στο στόχαστρο τη μιντιακή κυριαρχία, την τουριστική βιομηχανία, την παγκοσμιοποίηση, όλα όσα είναι ορατά τώρα το 2025, 34 χρόνια μετά. 

Οι επικριτές του τον κατηγόρησαν ακόμα κι ότι χρησιμοποίησε πολύ εξόφθαλμα την ευκολία της ρητορικής της ελληνικότητας: ήλιος, θάλασσα, σημαία, λευκό πανί,  νησιά και την Πάτμο, που είναι ταυτισμένη στη συνείδηση των Ελλήνων με την Ορθοδοξία. Αυτή η ρητορική λένε είναι ξεκάθαρα εθνοκεντρική και αλλοιώνει το ιδεολογικό υπόβαθρο του βιβλίου. Ο συγγραφέας όμως δεν επιχειρεί μια επιστροφή στις ρίζες με την έννοια της προγονολατρείας και προγονοπληξίας, αλλά καταθέτει μια αξιολογική κρίση για το παρελθόν. Κι όσους τους ξενίζει ο τρόπος του, αδυνατούν να εντάξουν το βιβλίο του Βακαλόπουλου μέσα στο χωροχρονικό πλαίσιο της «αναζήτησης της ελληνορθόδοξης ταυτότητας» των τελών της δεκαετίας του ’80.

Η Ρέα, η Τιτανίδα, η κόρη του Ουρανού και της Γαίας, που καθόριζε τη ροή των πραγμάτων, εδώ φαίνεται να παραπατά, έχοντας χάσει τον προσανατολισμό της. Ψάχνεται μέσα σε μια δεκαετία τρομακτικών πολιτισμικών και κοινωνικών ανακατατάξεων να βρει τη φωνή της,  να ελπίσει, να προσδοκά το καλύτερο μέλλον. Η Ρέα είναι η Ελλάδα, όμως άλλο τόσο είναι και το alter ego του Βακαλόπουλου, που κάνει τη δική του υπαρξιακή στροφή, αφήνοντας τα επιφαινόμενα, για να περάσει σε πιο εσωτερικά θέματα. Γράφει για να απαντήσει στον ίδιο του τον εαυτό, για να βρει μια ταυτότητα. Κι η πρωταγωνίστριά του, η Ρέα Φραντζή, δεν είναι παρά το παυσίλυπό του, το φάρμακο για τον πόνο που του προκαλεί η ματαιότητα της ύπαρξης.

Δεν ξέρω να σας πω αν είναι πένθιμο κι ακατανόητο, αν είναι μια αποκάλυψη ή ένας εθνικιστικός παροξυσμός. Ξέρω όμως πως εμένα μου άφησε την επίγευση μιας καλοκαιρινής βραδιάς στο νησί των νεανικών διακοπών μας, μια θαλασσινή αύρα, μουσικές κι έρωτες.

Κι ας θυμόμαστε τον Χρήστο Βακαλόπουλο για το έργο του που άφησε το σημάδι του στον χρόνο, που διαβάζεται ξανά και ξανά, όχι γιατί τιμούμε το ανήσυχο αγόρι, που έφυγε τόσο σύντομα για το επέκεινα, αλλά γιατί ο κάθε αναγνώστης του έχει τη χαρά να νιώσει τον κόσμο μέσα από τη γοητευτικά ανατρεπτική και φιλόσοφη ματιά ενός πολύ ευφυούς καλλιτέχνη, που έζησε λίγο αλλά με πολύ πάθος.

*Η Ρένα Σαμαρά-Μάινα είναι φιλόλογος, διοργανώνει και συντονίζει τη Λέσχη Φιλαναγνωσίας Κομοτηνής και επιμελείται τη ραδιοφωνική εκπομπή «Με αφορμή ένα βιβλίο», στην ΕΡΤ Κομοτηνής. Κείμενά της έχουν δημοσιευθεί σε διάφορους λογοτεχνικούς ιστότοπους. Ο τίτλος της στήλης, «Σκαρφαλώνοντας λέξεις», προέρχεται από τον στίχο του Γιώργου Σεφέρη, «σκαρφαλώνοντας λέξεις με μια ανεμόσκαλα».

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.