Γεωργιος Τσιγαρας,* «Τὸ Λευκωμα εἶναι μιὰ συγχρονη, μιὰ σημερινὴ πατριδογνωσια, μιὰ ζωντανὴ καὶ φρεσκια ἀντιληψη γιὰ τὴν τοπικὴ ἱστορια, τὴν ἱστορια μας καὶ τὴ μνημη μας»
Ἡ παρουσίαση ἑνὸς βιβλίου εἶναι ἕνας πειρασμὸς γιὰ τὸν παρουσιαστή. Εἶναι μεγάλη ἡ δυσκολία νὰ ἀποφύγει τὶς προσωπικές του παραδοχὲς καὶ νὰ ἐπιχειρήσει νὰ ἐκθέσει τὶς ἰδεολογικὲς καὶ τὶς ἐκδοτικὲς ἀρχὲς τοῦ βιβλίου. Ὁ πειρασμὸς ἐντοπίζεται ὄχι μόνο στὸ πῶς κρίνεται ἕνα βιβλίο, ἀλλὰ καὶ τί κρίνεται. Γιατί, διαβάζοντας τὸ βιβλίο εἶναι δυνατὸν νὰ ὁδηγηθεῖ κανεὶς σὲ παρατηρήσεις καὶ σκέψεις ποὺ ἔχουν μὲν τὴν ἀφετηρία τους στὸ βιβλίο, καταλήγουν, ὡστόσο, στὴ διατύπωση τῶν δικῶν του ἀπόψεων γιὰ τὸ θέμα, οἱ ὁποῖες συχνὰ μικρὴ σχέση ἔχουν μὲ τὸ περιεχόμενο τοῦ βιβλίου ποὺ παρουσιάζεται.
Ἡ πρόσκληση, λοπόν, τοῦ Ἀντιπεριφερειάρχη κυρίου Νίκου Τσαλικίδη νὰ λάβω μέρος στὴν παρουσίαση τοῦ βιβλίου μὲ τὸν τίτλο: «Ροδόπη. Ματιὲς ἀπὸ τὸ χθὲς στὸ σήμερα. Ἕνα φωτογραφικὸ λεύκωμα», ποὺ ἐξέδωσε ἡ Περιφερειακὴ Ἑνότητα Ροδόπης, ἀποτελεῖ γιὰ μένα μιὰ ἰδιαίτερη τιμή. Ταυτόχρονα, ὅμως εἶναι καὶ μιὰ πρόκληση μὲ ἀφορμὴ τὴν παρουσίαση αὐτοῦ τοῦ βιβλίου νὰ διατυπώσω ὁρισμένες σκέψεις γιὰ τὴ σχέση τῆς μνήμης, δηλαδὴ τῆς ἱστορίας, μὲ τὰ μνημεῖα καὶ τὴν πόλη καὶ κυρίως νὰ ἀναφερθῶ ὑπαινικτικὰ καὶ μόνο στὴν παιδαγωγική, στὴ διδακτική, σχέση τῆς μνήμης μὲ τὴν πολιτική, χωρὶς βέβαια νὰ εἶμαι πολιτικός˙ εἶμαι δάσκαλος.
«Τὸ φωτογραφικὸ αὐτὸ λεύκωμα μὲ τὴν πλούσια τεκμηρίωση στηρίζεται στὴν ἱστορικὴ μνήμη»
Θεωρῶ ὅτι τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ βιβλίου αὐτοῦ βρίσκεται στὴν προσπάθεια τοῦ ἐκδότη Νίκου Τσαλικίδη καὶ τῆς ἐπιμελήτριας Τζένης Κατσαρῆ-Βαφειάδου νὰ ἀνιχνευθεῖ καὶ νὰ διαφυλαχτεῖ ἡ ἱστορικὴ μνήμη. Τὸ φωτογραφικὸ αὐτὸ λεύκωμα μὲ τὴν πλούσια τεκμηρίωση στηρίζεται στὴν ἱστορικὴ μνήμη, προσβλέπει στὴ διατήρηση τῆς ἱστορικῆς μνήμης. Κυρίως ὅμως, ὅπως μπορεῖ νὰ καταλάβει κανεὶς διαβάζοντάς το, ἢ ἀκόμη καὶ ξεφυλλίζοντάς το ἁπλῶς, νὰ ἀνακαλέσει στὴ μνήμη του παλιότερες καὶ πιστεύω ὄχι ξεχασμένες ὄψεις τῆς πόλης. Παρουσιάζεται συνοπτικὰ ἡ διαδρομὴ τῆς περιοχῆς τῆς Ροδόπης στὴν ἱστορία, ἡ διαδρομή της ἀπὸ τὴν ἀρχαία ἐποχή, στὰ χρόνια τοῦ Βυζαντίου, στὴν ὀθωμανικὴ καὶ στὴ σύγχρονη ἐποχή.
Αὐτὴ ἡ μακρὰ διαδρομὴ τῆς περιοχῆς τῆς Θράκης, ἀλλὰ καὶ τῆς Ροδόπης στὴν ἱστορία εἶναι, ἐπιτρέψτε μου νὰ πῶ, παράξενη, ἰδιότυπη. Ἡ σχέση τῆς ἱστορίας μὲ τὴν περιοχή μας ἔχει συνθέσεις καὶ ἀποκλίσεις, ἀντιθέσεις καὶ συγκλίσεις. Ἡ ἱστορία μας στὴ Θράκη ἀλλὰ καὶ στὴ Ροδόπη εἶναι συνυφασμένη μὲ τὴ μνήμη καὶ τὰ μνημεῖα της, γραπτὰ καὶ ἀρχαιολογικά, καλλιτεχνικά. Γιατὶ ἡ ἱστορία εἶναι ἡ δημιουργὸς αἰτία τῆς κατασκευῆς τῶν μνημείων καὶ τὰ μνημεῖα μὲ τὶς πληροφορίες ποὺ φέρουν παράγουν ἢ καλύτερα προάγουν τὴν ἱστορία, τὴν ἱστορική ἔρευνα. Τὰ μνημεῖα, γραπτὰ καὶ ἀρχαιολογικά, μεταφέρουν τὴ συλλογικὴ μνήμη, τὴ ζωὴ κάθε κοινωνικῆς ὁμάδας καὶ μορφοποιοῦν τὴν πολιτισμική μας ἔκφραση. Τὰ ἴδια τὰ μνημεῖα ἀλλὰ καὶ οἱ ἐπιγραφές τους μεταφέρουν ἀπὸ γενιὰ σὲ γενιὰ ἕνα σύστημα πληροφοριῶν γιὰ τὸ παρελθόν, παρέχοντας συχνὰ στοὺς μεταγενέστερους μιὰ σημαντικὴ βάση πληροφοριῶν. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ τὰ μνημεῖα βοηθοῦν στὴν ἀντίσταση κατὰ τῆς λήθης καὶ ἀποτελοῦν συστατικὰ στοιχεῖα τῆς ταυτότητας τῶν κοινωνικῶν ὁμάδων. Τὰ μνημεῖα, αὐτὰ τὰ ἀρχεῖα ἀπὸ πέτρα, ἀπὸ μάρμαρο, ἀπὸ χαρτὶ ἀλλὰ καὶ ἀπὸ χρῶμα συντελοῦν, κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη, στὴ συγκράτηση τοῦ παρελθόντος, στὴν ἐκούσια ἀνάκλησή του, συνεπῶς στὴν παιδαγωγία τῶν πολιτῶν.
Οἱ άφετηριακὲς αὐτὲς σκέψεις πηγάζουν ἀπὸ τὴν βαθειὰ πεποίθησή μου ὅτι τὰ παραπάνω ἰσχύουν καὶ γιὰ τὰ βυζαντινὰ μνημεῖα τῆς Ροδόπης, κυρίως ὅσον ἀφορᾶ στὴ συγκρότηση ἀλλὰ καὶ στὴ διατήρηση τῆς συλλογικῆς μνήμης, ἀφοῦ ἀποτελοῦν τοπόσημα ποὺ προσδιορίζουν ὄχι μόνο τὸ παρελθὸν τῆς περιοχῆς μας, ἀλλὰ βεβαιώνουν τὸ παρὸν καὶ ταυτόχρονα σηματοδοτοῦν τὸ μέλλον τῆς Ροδόπης ἀλλὰ καὶ τῆς Θράκης.
«Στὰ βυζαντινά μας μνημεῖα ψηλαφεῖται ἡ ἱστορικὴ διαδρομὴ τῆς γεωγραφικῆς αὐτῆς περιοχῆς τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπὸ τὴν πρώιμη βυζαντινὴ περίοδο μέχρι καὶ τοὺς νεότερους χρόνους»
Στὰ βυζαντινὰ μνημεῖα τῆς Θράκης τὸ ἀποτύπωμα τῆς ἱστορίας εἶναι ἔντονο, καὶ σὲ ὁρισμένα ἀπὸ αὐτὰ ἰδιαίτερα βαθύ. Σὲ πολλὰ ἀπὸ αὐτὰ ἡ ἱστορία ἦταν ἰδιαίτερα σκληρὴ μὲ ὀλέθρια ἀποτελέσματα. Στὰ βυζαντινά μας μνημεῖα ψηλαφεῖται ἡ ἱστορικὴ διαδρομὴ τῆς γεωγραφικῆς αὐτῆς περιοχῆς τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπὸ τὴν πρώιμη βυζαντινὴ περίοδο μέχρι τὴν ἐποχὴ τῆς ὀθωμανοκρατίας καὶ τοὺς νεότερους χρόνους. Τὸ ἀποτύπωμα τῆς ἱστορίας εἶναι ὁρατὸ σὲ ἀρκετὰ ἀπὸ αὐτά.
Τὰ βυζαντινὰ μνημεῖα εἶναι ἀρκετὰ στὴν περιοχή μας. Ὅμως ἡ φθορὰ τοῦ χρόνου, οἱ φυσικὲς καταστροφὲς καὶ κυρίως οἱ ἱστορικὲς ἀλλαγὲς ποὺ ἐπισυνέβησαν ἄφησαν τὸ ἀποτύπωμά τους στὰ μνημεῖα, συνεπῶς καὶ στοὺς ἀνθρώπους. Τὸ βυζαντινὸ κλέος ψηλαφεῖται στὸ μοναστικὸ κέντρο τοῦ Παπικίου Ὄρους, στὴ Μαρώνεια, στὴν Ἀναστασιούπολη τὸ κατοπινὸ Περιθεώριο, στὴ Μαξιμιανούπολη, τὴν κατοπινὴ Μοσυνόπολη, στὰ Πάτερμα, στὴ Γρατινή, καὶ στὴν παλαιοχριστιανικὴ βασιλικὴ καὶ στὴ βυζαντινὴ μονὴ τῆς Σύναξης κοντὰ στὴ Μαρώνεια, ἀλλὰ καὶ στὰ τείχη τῶν Κουμουτζηνῶν, ἐνῶ ὁ μεταβυζαντινὸς ναὸς τῆς Παναγίας στέκει γιὰ νὰ μᾶς θυμίζει ὅτι στὰ θεμέλιά του εἶναι πιθανὸ νὰ βρίσκεται βυζαντινὸς ναός.
«Τὸ βυζαντινὸ κλέος ψηλαφεῖται στὸ μοναστικὸ κέντρο τοῦ Παπικίου Ὄρους, στὴ Μαρώνεια, στὴν Ἀναστασιούπολη τὸ κατοπινὸ Περιθεώριο, στὴ Μαξιμιανούπολη, τὴν κατοπινὴ Μοσυνόπολη, στὰ Πάτερμα, στὴ Γρατινή, καὶ στὴν παλαιοχριστιανικὴ βασιλικὴ καὶ στὴ βυζαντινὴ μονὴ τῆς Σύναξης κοντὰ στὴ Μαρώνεια, ἀλλὰ καὶ στὰ τείχη τῶν Κουμουτζηνῶν, ἐνῶ ὁ μεταβυζαντινὸς ναὸς τῆς Παναγίας στέκει γιὰ νὰ μᾶς θυμίζει ὅτι στὰ θεμέλιά του εἶναι πιθανὸ νὰ βρίσκεται βυζαντινὸς ναός»
Ἡ πυκνότητα τῶν ἀρχαιολογικῶν θέσεων στὴ Ροδόπη εἶναι ἕνα ἀκόμη σημαντικὸ στοιχεῖο ποὺ φανερώνει τὴν πολιτικὴ καὶ τὴν πολιτιστικὴ σημασία τῆς περιοχῆς γιὰ τὸ Βυζαντινὸ Κράτος. Παρὰ ταῦτα, ἡ γεωγραφικὴ θέση τῆς Θράκης, βρίσκεται δυτικὰ τῆς πρωτεύουσας τῆς Αὐτοκρατορίας, θέση ποὺ εἶχε σημαντικὲς ἐπιπτώσεις στὴ διατήρηση τῶν μνημείων. Οἱ μετακινήσεις τῶν πληθυσμῶν ποὺ καταγράφονται στὴν περιοχὴ ἤδη ἀπὸ τὰ ἀρχαῖα χρόνια, καθὼς καὶ οἱ κάθε λογῆς ἐπίδοξοι κατακτητὲς τῆς Βασιλεύουσας ποὺ ἀναγκαστικὰ περνοῦσαν ἀπὸ τὴ Θράκη, ἀφοῦ ἡ περιοχὴ ἀποτελοῦσε τὸ προαύλιο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἦταν ἕνα εἶδος εἰσόδου στὴν πρωτεύουσα, λεηλατοῦσαν τὸν τόπο καὶ κατέστρεφαν καὶ τὰ μνημεῖα του.
Θεωρῶ ὅτι ἕνας ἀκόμη παράγοντας ποὺ συνετέλεσε στὴν τοπογραφικὴ συγκρότηση τῶν μνημείων τῆς περιοχῆς εἶναι ἡ διέλευση ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῆς Ἐγνατίας Ὁδοῦ, γεγονὸς ποὺ εἶχε σὰν ἀποτέλεσμα τὴν ἀνοικοδόμηση πόλεων καὶ φρουριακοῦ χαρακτήρα ἐγκαταστάσεων ποὺ σύντομα ἐξελίχτηκαν σὲ οἰκισμοὺς καὶ σὲ πόλεις. Στὴν κατεύθυνση αὐτὴ δευτερεύουσα, ἀλλὰ καθοριστική, ἦταν ἡ σημασία τῶν κάθετων περασμάτων-διόδων ποὺ ὁδηγοῦσαν στὴ βόρεια ἐνδοχώρα, καὶ ἦταν γνωστὰ ἤδη ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα, τὰ ὁποῖα ἕνωναν τὴ Βασιλικὴ Ὁδὸ (Σίρμιο-Φιλιππούπολη-Ἀδριανούπολη-Κωνσταντινούπολη) μὲ τὴν Ἐγνατία.
Μὲ τὴ βεβαιότητα ὅτι ἡ πόλη ταυτίζεται μὲ τὰ μνημεῖα καὶ συνακόλουθα μὲ τὸν πολιτισμό, θεωρῶ ὅτι εἶναι φανερὴ ἡ σημασία τοῦ βιβλίου ποὺ παρουσιάζουμε ἀπόψε, γιατὶ στὸ λεύκωμα αὐτὸ ἐκτίθεται μιὰ πτυχὴ τῆς σχέσης τῆς ἱστορίας μὲ τὰ μνημεῖα, μιὰ πτυχὴ τῆς ἱστορίας τῆς Κομοτηνῆς καὶ τῆς Μαρώνειας κατὰ τὴ βυζαντινὴ καὶ τὴν ὀθωμανικὴ περίοδο. Μὲ τρόπο παιδαγωγικὸ θίγονται συνοπτικὰ ζητήματα ὅπως ἡ ἐξέλιξη τῶν τοποσήμων, ὅπως χαρακτηριστικὰ ἔγραφε παλαιότερα ὁ καθηγητὴς τῆς ἀρχιτεκτονικῆς Διονύσης Ζήβας, στὰ χρόνια τῆς ὀθωμανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς σύγχρονης περιόδου, θεωρώντας ὅτι ἡ περιοχὴ τῆς Ροδόπης, ὅπως βέβαια καὶ ὅλης τῆς Θράκης, ἱστορικὰ καὶ πολιτισμικὰ δὲν εἶναι στατική, ἀλλὰ παρουσιάζει κινητικότητα καὶ ἰδιαίτερη ζωντάνια.
«Οἱ τρεῖς μεγάλες μονοθεϊστικὲς θρησκεῖες, ὁ Χριστιανισμός, ὁ Ἰουδαϊσμὸς καὶ τὸ Ἰσλὰμ διαχρονικὰ συνυπάρχουν στὴ Θράκη καὶ στὴ Ροδόπη»
Ἡ πολιτισμικὴ ποικιλία, ἡ εἰρηνικὴ συμβίωση ἀνθρώπων καὶ ὁμάδων μὲ διαφορετικὲς πολιτισμικὲς καὶ θρησκευτικὲς παραδόσεις ἀποτυπώνεται μὲ ἐνάργεια καὶ ψηλαφεῖται στὰ θρησκευτικὰ μνημεῖα. Ὅπως συνυπάρχουν οἱ ἄνθρωποι, ἔτσι συνυπάρχουν πολεοδομικὰ καὶ τὰ μνημεῖα. Οἱ τρεῖς μεγάλες μονοθεϊστικὲς θρησκεῖες, ὁ Χριστιανισμός, ὁ Ἰουδαϊσμὸς καὶ τὸ Ἰσλὰμ διαχρονικὰ συνυπάρχουν στὴ Θράκη καὶ στὴ Ροδόπη. Μέσα στὰ βυζαντινὰ τείχη εἶναι κτισμένος ὁ ὀρθόδοξος χριστιανικὸς ναὸς τῆς Κοίμησης τῆς Παναγίας καὶ ἡ Ἑβραϊκὴ Συναγωγή. Ἔξω ἀπὸ τὰ βυζαντινὰ τείχη, τὰ μουσουλμανικὰ τεμένη Ἐσκὴ Τζαμὶ καὶ Γενὶ Τζαμί, ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, ὁ ἀρμενικὸς ναὸς τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Φωτιστῆ, καθὼς καὶ ἀρκετοὶ μπεκτασικοὶ τεκέδες.
Ἡ ἐναλλαγὴ παλιῶν καὶ νέων φωτογραφικῶν λήψεων τῶν μνημείων καὶ τῶν γειτονιῶν, τῶν ἀνθρώπων, καὶ τῆς σχέσης τους μὲ τὰ μνημεῖα, φανερώνουν τὶς ἀλλαγὲς στὴ χρήση τῶν κτηρίων, τὶς ἀλλαγὲς ποὺ προκαλεῖ ἡ ἱστορία, ἀποτυπώνουν τὶς ἀλλαγὲς ποὺ προκαλεῖ ἡ φύση, κυρίως ὅμως δείχνουν τὶς ἀλλαγὲς ποὺ προκαλοῦμε ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι –τὰ ἔργα τῶν χειρῶν τῶν ἀνθρώπων– ποὺ προκαλοῦν τὴν ἱστορία καὶ τὴ διαμορφώνουν. Καὶ σ’ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ σημεῖο θὰ πρέπει νὰ ἐντοπίσουμε τὴν παιδαγωγικὴ ἀξία τοῦ βιβλίου. Ἔτσι θυμοῦνται οἱ παλιότεροι καὶ μαθαίνουν οἱ νεότεροι. Τὸ βιβλίο αὐτὸ εἶναι μιὰ σύγχρονη, μιὰ σημερινὴ πατριδογνωσία, μιὰ ζωντανὴ καὶ φρέσκια ἀντίληψη γιὰ τὴν τοπικὴ ἱστορία, τὴν ἱστορία μας καὶ τὴ μνήμη μας.
«Τὰ ἴδια τὰ μνημεῖα ἀλλὰ καὶ οἱ ἐπιγραφές τους μεταφέρουν ἀπὸ γενιὰ σὲ γενιὰ ἕνα σύστημα πληροφοριῶν γιὰ τὸ παρελθόν, παρέχοντας συχνὰ στοὺς μεταγενέστερους μιὰ σημαντικὴ βάση πληροφοριῶν. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ τὰ μνημεῖα βοηθοῦν στὴν ἀντίσταση κατὰ τῆς λήθης καὶ ἀποτελοῦν συστατικὰ στοιχεῖα τῆς ταυτότητας τῶν κοινωνικῶν ὁμάδων. Τὰ μνημεῖα, αὐτὰ τὰ ἀρχεῖα ἀπὸ πέτρα, ἀπὸ μάρμαρο, ἀπὸ χαρτὶ ἀλλὰ καὶ ἀπὸ χρῶμα συντελοῦν, κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη, στὴ συγκράτηση τοῦ παρελθόντος, στὴν ἐκούσια ἀνάκλησή του, συνεπῶς στὴν παιδαγωγία τῶν πολιτῶν»
Ὁλοκληρώνοντας τὴ σύντομη αὐτὴ παρουσίαση τοῦ βιβλίου τῆς Περιφερειακῆς Ἑνότητας Ροδόπης καταλήγει κανεὶς στὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ ταραχώδης καὶ δύσκολη πορεία τῆς Ροδόπης στὴν ἱστορία διακρίνεται στὴ ράχη τῶν μνημείων, ἀποτυπώνεται στὶς παλιὲς φωτογραφίες τῆς Κομοτηνῆς, στὶς φωτογραφικὲς ἀποτυπώσεις τῆς πλατείας, τῶν καταστημάτων, τῶν ἐθίμων τῶν θρησκευτικῶν παραδόσεων καὶ τῶν κάθε εἴδους τελετῶν καὶ δημόσιων δραστηριοτήτων, ἐνῶ τὰ προϊόντα τῆς γῆς τῆς Ροδόπης κατέχουν καὶ αὐτὰ ἕνα μέρος τῶν φωτογραφικῶν ἀποτυπώσεων. Κυρίως, ὅμως, οἱ παλιὲς καὶ οἱ σύγχρονες φωτογραφίες τῶν ἀνθρώπων καὶ τῶν κατοικημένων χώρων, τῶν χώρων ποὺ φυλάσσουν καὶ προστατεύουν τοὺς ἀνθρώπους ἀναδεικνύονται οἱ φθορὲς ποὺ προκαλεῖ ὁ χρόνος καὶ ἡ φύση, κυρίως ὅμως καταγράφονται τὰ δεινὰ ποὺ προκαλοῦν οἱ ἴδιοι οἱ ἄνθρωποι στὰ μνημεῖα τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς τέχνης.
Τὴν ἀξία τοῦ βιβλίου αὐτοῦ δὲν θὰ πρέπει νὰ τὴν ἀναζητήσουμε μόνο στὴν προσπάθεια τοῦ ἐκδότη κυρίου Νίκου Τσαλικίδη νὰ διατηρήσει καὶ νὰ τονώσει τὴ μνήμη τῶν ἀνθρώπων τῆς Ροδόπης, νὰ ἀναδείξει τὸ παρελθὸν στὸ παρὸν καὶ νὰ τὸ προβάλλει στὸ μέλλον μὲ στόχο τὴν πρόοδο καὶ τὴν ἀνάπτυξη τῆς περιοχῆς μας, ἀλλὰ τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ βιβλίου ποὺ περιγράφηκαν παραπάνω καταδεικνύουν ὅτι ἡ Ροδόπη εἶναι ἕνα ζωντανὸ κομμάτι τῆς ἱστορίας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τῶν Ἑλλήνων ποὺ ἀντιστάθηκε καὶ ἄντεξε στὰ παιγνίδια τῆς ἱστορίας καὶ παραμένει γιὰ τοὺς ἐρευνητὲς μιὰ ἐνδιαφέρουσα ἐπιστημονικὴ πρόκληση.
*Ὁ Γεώργιος Τσιγάρας εἶναι Ἀναπληρωτὴς Καθηγητὴς Ἱστορίας τῆς Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Τέχνης καὶ Πρόεδρος τοῦ Τμήματος Ἱστορίας καὶ Ἐθνολογίας τοῦ ΔΠΘ. Τὸ κείμενο εἶναι ἡ ὁμιλία του στὴν παρουσίαση τοῦ λευκώματος μὲ τίτλο «Ροδόπη: Ματιὲς ἀπὸ τὸ χθὲς στὸ σήμερα. Ἕνα φωτογραφικὸ λεύκωμα / Rhodope: Glimpses from the Past to the Present. Photo album», ποὺ διοργάνωσε ἡ Περιφέρεια Ἀνατολικῆς Μακεδονίας καὶ Θράκης – Περιφερειακὴ Ἑνότητα Ροδόπης, στὴ Λέσχη Κομοτηναίων, τὸ Σάββατο 18 Δεκεμβρίου 2021. Οἱ μεσότιτλοι εἶναι τῆς ἐφημερίδας.
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
