Διαβαζοντας… την Κομοτηνη
Η Ξανθή Τζένη Θ. Κατσαρή-Βαφειάδη είναι φιλόλογος, πτυχιούχος του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ. Έχει σχεδιάσει και επιμεληθεί σειρά εκδόσεων που αφορούν στον πολιτισμό και στη νεότερη ιστορία της Θράκης, μεγάλος αριθμός των οποίων έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις «Παρατηρητής της Θράκης». Επίσης, επί σειρά ετών, υπήρξε επιμελήτρια των προγραμμάτων των θεατρικών παραστάσεων του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Κομοτηνής.
Τ. Κατσαρή-Βαφειάδη, «Είναι το βιβλίο της πόλης, γιατί συγκεντρώνει αφενός τα όσα γράφηκαν για την πορεία της στον χρόνο και αφετέρου γιατί “διαβάζει” το σώμα της»
Ε.Ι.: Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγγραφής του τόμου, «“Διαβάζοντας” την πόλη: Κουμουτζηνά, Γκιουμουλτζίνα, Κομοτηνή – Πρόσωπα και κείμενα;»
Τ.Κ.: Από τη συνειδητοποίηση της ανάγκης να υπάρχει μια βάση για την ιστορία της Κομοτηνής μέχρι την ενσωμάτωσή της στον ελληνικό κορμό, που σηματοδοτήθηκε με την είσοδο του ελληνικού στρατού στην πόλη την 14η Μαΐου 1920. Μια αναδιήγηση δηλαδή της ιστορίας της από τον 14ο αι., όταν στις πηγές αναφέρεται ως Κουμουτζηνά και μετά την κατάκτησή της από τον Γαζή Εβρενός Μπέη, τον ίδιο αιώνα, όταν ως τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ονομάζεται Γκιουμουλτζίνα.
Ε.Ι.: Γιατί το συγκεκριμένο βιβλίο χαρακτηρίστηκε «το βιβλίο της πόλης»;
Τ.Κ.: Είναι το βιβλίο της πόλης, γιατί συγκεντρώνει αφενός τα όσα γράφηκαν για την πορεία της πόλης στον χρόνο και αφετέρου γιατί «διαβάζει» το σώμα της πόλης, που αφηγείται –μέσω των μνημείων, των κτιρίων, των αρχοντικών, αλλά και των ερειπίων και των ταφικών μνημείων– τα «πάθια και τους καημούς» των ανθρώπων της στον ιστορικό χρόνο: χριστιανών και μουσουλμάνων, ελλήνων, τουρκογενών, πομάκων, ρομά, αρμενίων και εβραίων, όσων εξακολουθούν –πλην των εβραίων που εξοντώθηκαν κατά τη διάρκεια της Βουλγαρικής Κατοχής του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου– να συμβιώνουν πιστοί στην παράδοση του διαπολιτισμού που ο τόπος διδάσκει.
Ε.Ι.: Ο τόμος θεωρήθηκε επετειακός από τον Δήμο για τον εορτασμό των Εκατό Χρόνων «Ελευθερίας» της Κομοτηνής. Για ποιους λόγους; Τι σημαντικό προσφέρει;
Τ.Κ.: Το ότι ο τόμος αξιολογήθηκε από τον Δήμο ως ο Επετειακός των 100 χρόνων «Ελευθερίας» της πόλης, στο πλαίσιο της δημόσιας ιστορίας, είναι ένα βήμα, αφού, για πρώτη φορά, η ιστορία των πληθυσμιακών της ομάδων παρουσιάζεται συμπεριληπτικά, αναγνωρίζοντας «τον υπερπολιτισμό της συμβίωσης», όπως διατείνονταν βενιζελικοί αξιωματούχοι για τη Θράκη. Αυτό μπορεί να το διαδηλώνει ο τόπος, μια και στο ιστορικό κέντρο της πόλης συμπαρατάσσονται χριστιανικά και οθωμανικά μνημεία, σε επίπεδο συγκρότησης της τοπικής ιστοριογραφίας αυτό το «μαζί» ήταν όμως σχεδόν «αόρατο».
Ε.Ι.: Εκτός από τη συμπεριληπτικότητα, έχετε να αναφέρετε και άλλους λόγους που καθιστούν, κατά την άποψή σας, τον τόμο σημαντικό;
Τ.Κ.: Για να απαντήσω στην ερώτησή σας με σχετική συντομία, θα σας αναφέρω δυο ακόμη στοιχεία του. Το πρώτο είναι η κατόπτευση του χώρου που επηρέαζε την πορεία της Γκιουμουλτζίνας ως μία εκ των περιοχών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που συνανήκε στη γεωγραφία της μείζονος Θράκης, και οι τύχες της ορθόδοξης κοινότητας της πόλης εξαρτώνταν, σε γενικές γραμμές, από τα τεκταινόμενα σε Φιλιππούπολη, Αδριανούπολη και, κυρίως, την Κωνσταντινούπολη. Συνδέσεις και δίκτυα που επηρέασαν την τελευταία εικοσαετία του 20ου αι. τόσο την οικονομική ανάπτυξη της πόλης όσο και την εκπαιδευτική της συγκρότηση, και μας επέτρεψαν μέσω των επαγγελματικών οδηγών, ελληνικών, και γαλλικών που εκδίδονταν με έδρα την Κωνσταντινούπολη, να καταγράψουμε οθωμανούς, βούλγαρους, αρμένιους, εβραίους και έλληνες κατοίκους της πόλης στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αι.∙ στη συνέχεια δε, τη βοηθεία πληροφοριών που αντλήσαμε από κοιμητήρια και κτιριακά κατάλοιπα, να αποτυπώσουμε μερικώς έστω την τότε ανθρωπογεωγραφία της. Το δεύτερο είναι η συνανάγνωση κειμένου του ιατρού Μ. Μελιρρύτου για τη «Θεόσωστη επαρχία Μαρωνείας» με τον τόπο σήμερα, αφού με βάση την «Περιγραφή» του καταφέραμε να επανασυστήσουμε, χρησιμοποιώντας βουλγαρικά και οθωμανικά αρχεία, και ιστορικές φωτογραφίες συλλεκτών που τέθηκαν στη διάθεσή μας, την τοπιογραφία της πόλης στο τέλος του 19ου αι., στις ορθόδοξες αλλά και μουσουλμανικές γειτονιές της, και το ίδιο έγινε για τους οικισμούς και τα χωριά πέριξ της Κομοτηνής.
«Η αναζήτηση της νεότερης βιβλιογραφίας ήταν επίπονη και χρονοβόρα εργασία»
Ε.Ι.: Είχατε κάποιους «συμπαραστάτες» που σας παρέστεκαν στην έρευνά σας;
Τ.Κ.: Για την Κομοτηνή και την ιστορία της άρχισα να διαβάζω και να συγκεντρώνω βιβλιογραφία από το 1984 και εντεύθεν. Συγχρόνως, ούσα μαθήτρια της αείμνηστης Άλκης Κυριακίδου-Νέστορος, κόρης του Κομοτηναίου λαογράφου Στίλπωνα Κυριακίδη, έχοντας δηλαδή κατανοήσει την αξία της προφορικής ιστορίας, κατέγραφα τους συνομιλητές μου και κρατούσα ημερολόγια εργασίας. Πηγή άντλησης κουράγιου στις μοναχικές αυτές ενασχολήσεις ήταν η «Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου», η λογοτεχνική αποτύπωση-«βιογραφία» της πόλης μας από τον Κομοτηναίο συγγραφέα Μισέλ Φάις, η αφήγηση για την οποία ξεκινά ομοίως από τα χρόνια του Καντακουζηνού, κι ακόμη οι αείμνηστοι ποιητές και συγγραφείς Μεχμέτ Τσολάκ και Ρεφικά Ναζίμ που ήταν οι φίλοι εισηγητές στην ιστορία και την κουλτούρα της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης.
Ε.Ι.: Τελικά ήταν εύκολη η αναζήτηση πηγών και βιβλιογραφίας;
Τ.Κ.: Η παλαιότερη βιβλιογραφία ήταν γνωστή και αποδελτιωμένη. Η αναζήτηση της νεότερης και σύγχρονης βιβλιογραφίας που παράγεται από τα ακαδημαϊκά ιδρύματα της χώρας και το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης ήταν, βέβαια, επίπονη και χρονοβόρα εργασία, αλλά σχετικά εύκολη λόγω των ψηφιακών αποθετηρίων μεταπτυχιακών και διδακτορικών εργασιών, ενώ εξαιρετική υπήρξε και η συνεργασία μας με Ιδρύματα, Ινστιτούτα, πανεπιστημιακές και τοπικές βιβλιοθήκες. Ιδιαίτερα επίπονη ήταν όμως η επεξεργασία του φωτογραφικού υλικού των συλλεκτών Τριαντάφυλλου Παπαδάκη, Θρασύβουλου Παπαστρατή και Χρήστου Χατζηπέμου, αλλά κι ενός μεγάλου αριθμού ιστορικών φωτογραφιών που κυκλοφορούν στα κοινωνικά δίκτυα, το οποίο συνολικά και τεκμηριώθηκε και αναδείχθηκε η πηγή προέλευσής του. Τέλος, οι ελλείψεις βιβλιογραφικών πηγών και τα «κενά» που διαπιστώσαμε στην ιστορική έρευνα μας οδήγησαν σε νέους κύκλους προφορικών συνεντεύξεων με κομοτηναίους απογόνους ιστορικών οικογενειών της πόλης και, εν γένει, συλλογής τεκμηρίων.
Ε.Ι.: Αν έρθουμε ως επισκέπτες στην Κομοτηνή ποια μέρη να επισκεφτούμε απαραίτητα και ποια παραδοσιακά γλυκίσματα θα μας τρατάρατε;
Τ.Κ.: Αν μη τι άλλο, το ιστορικό κέντρο της πόλης, γύρω από το Φρούριό της. Για να δείτε τον Ναό της Κοίμησης, τον παλαιότερο ναό της πόλης, τα ερείπια της εβραϊκής Συναγωγής, το Εσκί Τζαμί, το Ιμαρέτ – Εκκλησιαστικό Μουσείο της πόλης, την Τσανάκλειο Αστική Σχολή, τη Λέσχη Κομοτηναίων, την οδό Δημοκρίτου με τα αρχοντικά των αρχών του 20ου αι. Αλλά και τον Αρμενικό Ναό του Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστή, το Γενί Τζαμί κ.ά. Όσο για το τρατάρισμα, σουτζούκ λουκούμ, σαραγλί, μπακλαβά, ταούκ γκιοσού και ό,τι άλλο τραβάει η ψυχή σας.
*Ο Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης είναι συγγραφέας. Η παρούσα συνέντευξη φιλοξενήθηκε για πρώτη φορά στην εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος», στις 4/3/2023 με τον ίδιο τίτλο και αναδημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Μαχητής Άρτας», στις 8/3/2023, με τίτλο «Συνέντευξη της Τζένης Κατσαρή στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη».
**Ο ιστορικός τόμος της Τζένης Κατσαρή-Βαφειάδη, «“Διαβάζοντας” την πόλη: Κουμουτζηνά, Γκιουμουλτζίνα, Κομοτηνή – Πρόσωπα και κείμενα» (εκδ. Παρατηρητής της Θράκης, Κομοτηνή 2021) είναι διαθέσιμος σε βιβλιοπωλεία όλης της χώρας, καθώς και στην ιστοσελίδα www.paratiritisbooks.gr
Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.
