Αεναος αγωνας για «Τα Φωτα»

Μπορεί να έχουν παρέλθει διακόσια και πλέον χρόνια από την εποχή του Διαφωτισμού, του «Αιώνα των Φώτων», οι εφιαλτικές όμως εικόνες που στροβιλίζονται καθημερινά γύρω μας: έξαρση πολεμικών συρράξεων, κρουσμάτων μισαλλοδοξίας και σκοταδισμού, κακοποίησης του ανθρώπου και της φύσης, καθιστούν κάθε άλλο παρά επίκαιρα τα αιτήματα για αυτονομία, ορθό λόγο, κριτική σκέψη, ανθρωπισμό κ.ά. Θεμέλια αιτήματα του Διαφωτισμού, που πάνω σε αυτά οικοδομήθηκε η ταυτότητα του σύγχρονου πολίτη και μπορούν ακόμη και σήμερα να προσφέρουν «λύσεις» στο τρομακτικό αύριο που ξεπροβάλλει.  

Είναι, λοιπόν, ο Διαφωτισμός πάντα επίκαιρος; Όπως υποστηρίζει ο φιλόσοφος και ιστορικός Τσβετάν Τοντόροφ: «Είναι αδύνατο να “παρέλθει”, διότι δεν είναι δόγμα ιστορικά τοποθετημένο, αλλά μια στάση απέναντι στον κόσμο. Εξακολουθούμε λοιπόν να τον επικαλούμαστε. […] Η ενηλικίωση της ανθρωπότητας στην οποία προσέβλεπαν οι συγγραφείς του παρελθόντος, δεν φαίνεται να είναι το πεπρωμένο της: η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη να αναζητά μάλλον την αλήθεια, παρά να την κατέχει».[1] Σε μια αιώνια πορεία, λοιπόν, βρισκόμαστε προς τον Διαφωτισμό.

Στην πορεία αυτή, όμως, υπάρχουν και κάποιες φωτεινές εξαιρέσεις, που επιχειρούν να προσφέρουν και τα απαραίτητα εργαλεία για προβληματισμό. Σε μια απόπειρα επανασημασιοδότησης των αξιών του Διαφωτισμού, με επίκεντρο τη συγχρονία και το μέλλον, η φιλόσοφος και καθηγήτρια Corine Pelluchon κυκλοφόρησε στα ελληνικά γράμματα, από τις εκδόσεις Πόλις, τη μελέτη της «O Διαφωτισμός στην εποχή του εμβίου». Τη μετάφρασή της ανέλαβε ο «καθ’ ύλην» αρμόδιος επί των αξιών, Γιάννης Κτενάς, που πριν λίγα χρόνια μας πρόσφερε μια ανάλογα γόνιμη μελέτη για την «Πολυθεΐα των αξιών στην πανδημία» (εκδ. Πόλις, 2023).

Η Corine Pelluchon επιχειρεί μια γενναία καταβύθιση στις αξίες και τα προστάγματα του παραδοσιακού Διαφωτισμού και θέτει προβληματισμούς και προτάσεις για τον εικοστό πρώτο αιώνα. Κάνει πράξη τον θεμέλιο λίθο του Διαφωτισμού, την άσκηση κρίσης επί παντός επιστητού. Λαμβάνοντας υπόψιν τις σύγχρονες προκλήσεις και την εξάρτησή μας από τη φύση και τα άλλα έμβια όντα, «επανεφευρίσκει» όψεις του κορυφαίου αυτού μεταρρυθμιστικού ρεύματος. Όχι φυσικά δογματικά, αλλά σπέρνοντας αμφιβολίες και ερωτήματα για το κάθε τι, πάντοτε λαμβάνοντας υπόψιν τις σημερινές πραγματικές ανάγκες, τις επόμενες γενιές, αλλά και τη διαφύλαξη του οικοσυστήματος, μιας και πιστεύει ακράδαντα πως ο σεβασμός στη φύση και το ζωικό βασίλειο αποτελούν προεκτάσεις του ανθρωπισμού.

Οι νέες εποχές, λοιπόν, απαιτούν νέους ορισμούς. «Κάθε εποχή και κάθε κοινωνία μπορεί να ορίσει εκ νέου τον Διαφωτισμό» (σ. 17), υποστηρίζει η ίδια. Αναγνωρίζει δε στον Διαφωτισμό τέσσερις σημαντικούς πυλώνες: την αυτονομία, την ικανότητα δηλαδή να ορίζουμε μόνοι μας το πεπρωμένο μας, την ισότητα, υπό την έννοια πως σχηματίζουμε οι άνθρωποι μια σχέση ισοτιμίας εν αντιθέσει με τα ιεραρχικά ή θεοκρατικά κράτη, την ενότητα των ανθρώπων σε αντίθεση με τον εθνικισμό και τον ορθό λόγο.

Η ίδια στέκεται κριτικά απέναντι στον Διαφωτισμό, αλλά και στον Αντι-διαφωτισμό και τα αιτήματά του, μιας και ο Διαφωτισμός του εικοστού πρώτου αιώνα πρέπει να λάβει υπόψιν τις κριτικές που δέχθηκε μεταγενέστερα το κίνημα, όπως για παράδειγμα το ζήτημα της διαστρέβλωσης και εργαλειοποίησης του ορθολογισμού, κ.ά., ενώ δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στη δυϊστική διάκριση μεταξύ ανθρώπινου γένους και φύσης, που οδήγησε στην κυριαρχία του πρώτου και τον αφανισμό της δεύτερης, γεγονός που πρέπει να ξεπεραστεί για μια πιο δημοκρατική και οικολογική κοινωνία.

Παραλλάσσοντας τη γνωστή φράση του Βολταίρου, η κ. Pelluchon μπορεί να μην έχει σκήπτρο, έχει όμως πένα. Με πρόσταγμα την επανάσταση, όχι με τη χρήση βίας, αλλά με το μυαλό, μας καλεί να αμφισβητήσουμε από κοινού κάθε τι παλιό, για να δημιουργήσουμε τον δικό μας Διαφωτισμό, που θα φέρει στο επίκεντρο τις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου. Όπως η Ευρώπη «γέννησε» «Τα Φώτα», έχει τώρα την ευθύνη να πρωτοστατήσει στην ανανέωσή του.

Στέφανος Δημητρίου, «Η αμφισβήτηση, που συνοδεύεται με επιχείρημα, είναι εκδήλωση και επιβεβαίωση της κριτικής μας αυτονομίας»

Ο Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Στέφανος Δημητρίου «ακτινογραφεί» ως εξής το νέο δοκίμιο της Corine Pelluchon, στο ηλεκτρονικό περιοδικό «Ο αναγνώστης»: «Να αμφισβητήσουμε σκεπτόμενοι και τα κριτήρια με τα οποία αμφισβητούμε και το ότι η αμφισβήτηση, που συνοδεύεται με επιχείρημα, είναι εκδήλωση και επιβεβαίωση της κριτικής μας αυτονομίας. Όχι όμως και να ακυρώσουμε, γιατί έτσι θα ακυρώσουμε και τον πολιτισμό ο οποίος μας έμαθε πώς να τον κρίνουμε και πώς να τον αμφισβητούμε, δηλαδή πώς να μην είμαστε δογματικοί. Θα είναι πάντα ο πολιτισμός του Διαφωτισμού και της “Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη”. Χωρίς αυτήν, δεν νομιμοποιείται η θεμιτή αξίωση ως προς το να έχουν όλοι οι άνθρωποι ίσα δικαιώματα –και να είναι άξιοι σεβασμού– , απλώς και μόνο επειδή είναι άνθρωποι. Εκτός και αν προτιμάμε την καθησυχαστική, αφοριστική βεβαιότητα, από τη δοκιμασία του να κερδίζουμε συνεχώς την αυτονομία μας, άρα να μην εισερχόμαστε μακαρίως στο δεσμωτήριο των απόλυτων αληθειών και της μοναδικής ορθότητας, η οποία προσδίδει την αίσθηση της εξουσιαστικής υπεροχής, έναντι αυτών που είναι λάθος, επειδή δεν προσαρμόζονται όπως πρέπει, και θα πρέπει ωσαύτως να αναμορφωθούν αφυπνιζόμενοι, αφού μεταλάβουν τη “νέα γνώση”, διά της οποίας θα εμπεδώσουν ότι δήθεν όλος ο ευρωπαϊκός πολιτισμός ήταν απλώς ένα λάθος.

Η κριτική αυτονομία δεν χρειάζεται ούτε να ακυρώσει ούτε να απαγορεύσει. Γι’ αυτό και η Pelluchon τη συνδυάζει με την υπόληψη και την ευθύνη. Χωρίς αυτές τις τρεις, την αυτονομία, την ευθύνη και την έννοια της υπολήψεως, η μεγαλύτερη ευθύνη, η ευθύνη μας απέναντι στην κοινή μας ύπαρξη με τους άλλους, διαρκώς θα λιγοστεύει, οπότε και η αποθέωση της ατομικής ελευθερίας, χωρίς τέτοια ευθύνη, θα καταντά μάλλον αυτάρεσκη επιβεβαίωση των “Εγώ”».

Corine Pelluchon, μια φωνή από το παρόν για το μέλλον

Η Corine Pelluchon γεννήθηκε το 1967 στη Charente της Γαλλίας. Είναι φιλόσοφος, καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο Paris-Est-Marne-La-Vallée και μέλος του Διεπιστημονικού Εργαστηρίου Πολιτικών Σπουδών Hannah Arendt. Το 2020 βραβεύτηκε με το βραβείο κριτικής σκέψης “Günther Anders”, ενώ έναν χρόνο αργότερα τιμήθηκε από το Γαλλικό Κράτος με τον τίτλο του «Ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής» για το έργο της ως πανεπιστημιακός, φιλόσοφος και ειδικός της πολιτικής φιλοσοφίας και της εφαρμοσμένης δεοντολογίας (philosophie politique et éthique appliquée). Το 2022, προτάσεις της για τη διατροφή και τη γεωργία έγιναν αποδεκτές από τη Γερμανία για το φόρουμ των G7.

[1] Τσβετάν Τοντόροφ, «Προς υπεράσπιση του Διαφωτισμού», μτφρ. Κική Καψαμπέλη, εκδ. Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2011, σ. 143.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.