Ο δημοσιος λογος για τους προσφυγες και μεταναστες η οταν οι μεταφορες κοκκαλα δεν εχουν και κοκκαλα τσακιζουν

Με αφορμή τα όσα διαβάζουμε καθημερινά στον τύπο για το προσφυγικό/μεταναστευτικό, θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον να σταθούμε κριτικά απέναντι στον δημόσιο λόγο περί προσφυγικού/μεταναστευτικού στην Ελλάδα και να αναδείξουμε πώς οικοδομούνται λεκτικά διαφορετικές αναπαραστάσεις των προσφύγων και μεταναστών.
 
Για να το πράξουμε αυτό, θα πρέπει προηγουμένως να εστιάσουμε σε δύο σημεία. Πρώτον, ότι γλώσσα είναι ένα σύνολο (μορφολογικών, συντακτικών, λεξιλογικών και σημασιολογικών) επιλογών που δεν είναι αθώες ή τυχαίες, αλλά αντίθετα, ιδεολογικά καθορισμένες, εφόσον οικοδομούν διαφορετικές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, με άλλα λόγια διαφορετικές οπτικές του κόσμου.
 

Δεύτερον, ότι παρόλο που η μεταφορά θεωρείται συνήθως καλολογικό στοιχείο, μηχανισμός παραγωγής ευφάνταστου λόγου ή ρητορικών σχημάτων, συχνά μέσω σημασιολογικών ανωμαλιών που συναντά κανείς κατά κύριο λόγο στην ποίηση και τη λογοτεχνία, στην πραγματικότητα, δεν αποτελεί γλωσσική «παρεκτροπή» από την κυριολεξία, ούτε σημασιολογική ανωμαλία, αλλά βασικό σχήμα μέσω του οποίου ο καθένας από μας συλλαμβάνει νοητικά, κατηγοριοποιεί και εκφράζει γλωσσικά την εμπειρία του και τον εξωτερικό κόσμο.
 
Ακριβώς αυτή την όψη της μεταφοράς ανέδειξαν πρώτοι οι Lakoff and Johnson (1980) στο πλαίσιο μιας γνωσιακής θεωρίας της σημασίας. Στο πρωτοποριακό, όταν εκδόθηκε, βιβλίο τους «Ο ρόλος της μεταφοράς στην καθημερινή μας ζωή» υποστηρίζουν ότι η μεταφορά «είναι διάχυτη στην καθημερινή ζωή, όχι μόνο στη γλώσσα αλλά στη σκέψη και στην πράξη» γιατί «ο τρόπος που σκεφτόμαστε, οι εμπειρίες μας και αυτά που κάνουμε κάθε μέρα κινούνται κατά πολύ στο χώρο της μεταφοράς». Με άλλα λόγια το ίδιο το αντιληπτικό μας σύστημα με βάση το οποίο σκεφτόμαστε και δρούμε είναι μεταφορικής φύσης. Οι έννοιες που καθορίζουν τις σκέψεις μας δομούν ό,τι αντιλαμβανόμαστε. Για τους δύο παραπάνω συγγραφείς, η μεταφορά δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια αντιστοίχιση όψεων (χαρακτηριστικά, ιδιότητες, σχέσεις)ενός σχετικά άγνωστου, αφηρημένου ή δύσκολα προσεγγίσιμου γνωστικού πεδίου σε ένα άλλο περισσότερο γνωστό, οικείο και συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο, προκειμένου να χρησιμοποιούμε τις γνώσεις που έχουμε για το γνωστό και συγκεκριμένο ως πλαίσιο ώστε να αξιολογούμε και να αντιλαμβανόμαστε το άγνωστο και αφηρημένο.
 

Στην πολιτική αρένα, οι μεταφορές γεννούν «εύπεπτες» εικόνες και ιδέες, οι οποίες καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα. Μάλιστα, ο διεθνής και εγχώριος πολιτικός λόγος έχει γεννήσει ορισμένες πολύ ενδιαφέρουσες μεταφορές: Μεγάλος Ασθενής, Νέα Συμφωνία, Ψυχρός Πόλεμος, Σιδηρούν παραπέτασμα, η Ελλάδα στον γύψο, η δικτατορία του ευρώ, η χούντα του μνημονίου.
 
Ας επιχειρήσουμε, στο σημείο αυτό, να φέρουμε στο προσκήνιο τις μεταφορές που αφορούν τους πρόσφυγες και μετανάστες, προκειμένου να  εξετάσουμε πώς αυτές νοηματοδοτούν λέξεις και έννοιες που αναπαριστούν την πραγματικότητα ανάλογα με την υιοθετούμενη κάθε φορά ιδεολογία.
 

Μία από τις κυρίαρχες μεταφορές είναι ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΚΥΜΑ (π.χ. Κύμα προσφύγων παρά τη συμφωνία, Βούλιαξε ο Πειραιάς: ξεπερνούν τους 5.000 οι πρόσφυγες και μετανάστες στο λιμάνι). Η αναπαράσταση της ροής των προσφύγων ως φυσικής καταστροφής αναδεικνύει αρνητικές όψεις του προσφυγικού και δομεί την εμπειρία της προσφυγιάς με όρους των καταστροφικών συνεπειών μιας πλημύρας. Οι μεταφορές του «κύματος» ή της «πλημμύρας» γεννούν αρνητικές συνδηλώσεις για τους πρόσφυγες και παράγουν διχοτομικό λόγο. Αυτό, εν συνεχεία, αποτελεί έκκληση για εγρήγορση που επιτυγχάνεται μέσα από μια χειραγωγική αναπαράσταση του μεγάλου αριθμού των προσφύγων.
 
Μία εξίσου συχνή μεταφορά είναι ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΚΑΥΤΟ ΥΓΡΟ ΣΕ ΔΟΧΕΙΟ ΕΤΟΙΜΟ ΝΑ ΕΚΡΑΓΕΙ (π.χ. Καζάνι που βράζει η Ειδομένη, Εκρηκτική κατάσταση στα νησιά). Η μεταφορά του ΔΟΧΕΙΟΥ εννοιολογικοποιεί την ένταση μεταξύ των βασικών εμπλεκόμενων του ζητήματος, από τη μία πλευρά τους πρόσφυγες-μετανάστες και από την άλλη τις τοπικές κοινωνίες και χρησιμοποιείται για να αναπαραστήσει τις τοπικές κοινωνίες ως μια περιορισμένη περιοχή που πρέπει να προφυλαχτεί από την έκρηξη.
 

Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΒΑΡΥ ΦΟΡΤΙΟ (π.χ. το βάρος του προσφυγικού, βαρύ για τον δήμο Κιλκίς το φορτίο του προσφυγικού) όπου οι τοπικές κοινωνίες γίνονται αντιληπτές ως ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ που στενάζουν κάτω από το βάρος του προσφυγικού ή άλλοτε κινδυνεύουν να μολυνθούν από την ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΥ (π.χ. Το προσφυγικό κάνει μετάσταση σε Ιταλία και Ισπανία, Ο Μητροπολίτης σε κείμενο που έχει αναρτήσει στο προσωπικό του μπλογκ, κάνει… έκκληση «να μην μολυνθεί η περιοχή μας», ενώ υπογραμμίζεις πως «η Ελλάδα μας δεν δέχεται να την κατακρεουργήσουν). Τέτοιες μεταφορές νομιμοποιούν συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές που επιβάλουν άμεση δράση και πρόληψη διαφορετικά ο ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ (τοπική κοινωνία) θα μολυνθεί.
 
Τέλος, συχνά οι πρόσφυγες γίνονται αντιληπτοί ως ΕΧΘΡΟΙ (μεταφορά του πολέμου), που εισβάλλουν σε μια χώρα (π.χ. βόμβα 3.000000 προσφύγων στην Ελλάδα, 6.000.000 εξαθλιωμένοι είναι έτοιμοι να εισβάλουν στην Ελλάδα, μεταναστευτική επέλαση). Στη μεταφορά αυτή αρθρώνεται ένα θετικό «Εμείς» απέναντι στο αρνητικό «Αυτοί» που υποδαυλίζει πρακτικές του τύπου «Εμείς-εναντίον-αυτών» οι οποίες νομιμοποιούνται από την νοητική αναπαράσταση των προσφύγων ως απειλής. Κατά συνέπεια, σε αυτό το παράδειγμα ο λόγος για το προσφυγικό πραγματοποιείται με όρους πολεμικής μάχης.
 

Οι μεταφορές του νερού, της φυσικής καταστροφής, του πολέμου και  της μεταδοτικής ασθένειας φαίνεται να αποτελούν βασικά συστατικά της δομής του δημόσιου λόγου για το προσφυγικό/μεταναστευτικό όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη και την Αμερική.Ελάχιστες είναι οι μεταφορές που αναπαριστούν τους πρόσφυγες ως αβοήθητους, απελπισμένους, αδύναμους, θύματα του πολέμου παράγοντας μια θετική οπτική. Η έλλειψη θετικών μεταφορών ενισχύει την ιδέα ότι ο δημόσιος λόγος για τους πρόσφυγες και τους μετανάστες είναι πολωτικός, διχοτομικός ή ρατσιστικός.
 
Ελπίζω με τα παραπάνω παραδείγματα να έδωσα μια ένδειξη για την έκταση του ρόλου της μεταφοράς στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους πρόσφυγες και τους μετανάστες σήμερα στην Ελλάδα. Η χρήση μεταφορών για το προσφυγικό στον δημόσιο λόγο είναι μέρος μιας επικοινωνιακής στρατηγικής με σαφή ιδεολογικό χαρακτήρα, ενώ οι ίδιες οι μεταφορές είναι γλωσσικά οχήματα ρητών και υπόρρητων νοημάτων που ενισχύουν ή υπονομεύουν καθιερωμένους τρόπους αντίληψης της πραγματικότητας ή παράγουν νέους και αξιοποιούνται από πολιτικούς και τα ΜΜΕ με σαφή στρατηγική στόχευση.

Ακολουθήστε το paratiritis-news.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.